Tataroj

Tataroj
etno
Tjurkaj popoloj
Kipĉaka lingvaro • Kipchak–Bulgar • Tjurkaj popoloj
Suma populacio
	6 421 500
Ŝtatoj kun signifa populacio
Lingvo(j)
	tatara lingvo • rusa lingvo
Religio
	sunaismo • ortodoksismo
	v • d • r

Tataroj estas tegmenta termino por diversaj tjurkaj popoloj. Antaŭ la fino de la 20-a jarcento, la totala nombro de tataroj en la mondo estis taksita je pli ol 5 milionoj^[1].

La plej granda nombro da tataroj loĝas en centraj regionoj de la eŭropa parto de Rusio ĉefe en Meza Volgio, Tatarstano (aŭtonoma respubliko de la Rusa Federacio), sed ankaŭ en Baŝkirio, Uralo, Siberio kaj Krimeo. Granda diasporo loĝas ankaŭ en Kazaĥio, Uzbekio, Meza Azio kaj en Fora Oriento. Diasporaj grupoj de tataroj loĝas ankaŭ en Ĉeĥio^[2], Pollando, Rumanio, Finnlando, Uzbekio, Azerbajĝano, Kartvelio, Ukrainio, Litovio, Bulgario, Latvio, Estonio, Belorusio, Finnlando, Turkio, Usono, Ĉinio kaj Germanio.

Tataroj parolas la tataran lingvon. La plej frua literatura verko datiĝas de la 13-a jarcento.

Kiam la nomadaj mongola Ora Hordo konkeris Krimeon en la 1200-aj jaroj, iliaj posteuloj konvertis al sufiismo, mistika formo de Islamo^[3]. Tio klarigas kial la plimulto de la tataroj estas islamanoj, krom la kreŝenoj (subgrupo de la volgi-uralaj tataroj), kiuj estas ortodoksaj kristanoj.

Post kiam sovetia gvidanto Josif Stalin akuzis la ĉirkaŭ 200 000 krimeajn tatarojn, ke ili kunlaboris kun la nazioj dum Dua Mondmilito, la krimeaj tataroj estis amase deportitaj al Uzbekio kaj Kazaĥio, kie la uzo de la tatara lingvo estis malpermesita^[1].

Ĉar la tataroj ne havas propran sendependan ŝtaton, ili estas iom post iom asimilitaj kaj iom post iom perdas sian scion pri la tatara lingvo, kiu estas anstataŭigita per la plimultaj lingvoj de la landoj en kiuj ili vivas, ekzemple per la rusa en Rusio^[4].

Pri la etnonomo "tataroj"

La etnonomo "tataroj" aperis inter la hordoj de mongolaj kaj tjurkaj triboj en Centra Azio ekde la 6-a jarcento, supozeble surbaze de la mongola tribo de kie devenis Ĝingis-Ĥano. En la 13-a jarcento dum la invadaj militoj de Ĝingis-Ĥano kaj poste tiuj de ĥano Batu tataroj konsistigas la plimulton de la Ora Hordo. Rezulte de komplikaj etnogenezaj procezoj, la tjurkaj kaj mongolaj triboj de la Ora Hordo unueciĝas, englutas la plifrue venintajn tjurkajn tribojn kaj la indiĝenan finno-ugran loĝantaron.

Fine de la 19-a jarcento kaj komence de la 20-a jarcento kazanaj tataroj havis mastrumsistemon similan al la aliaj popoloj de la regiono: terkulturo, bestobredado, fiŝkaptado, abelbredado, komerco, metioj.

Apartaj etnoj

La mongola Ĥano Batú kreis grandegan ŝtatunuon nomitan la Ora Hordo (ankaŭ konata kiel la Kipĉaka Ĥanlando), kiu disiĝis en pli malgrandajn ĥanatojn en la 15-a jarcento. En ili, sub malsamaj kulturaj, ekonomiaj kaj politikaj kondiĉoj, formiĝis diversaj tataraj subetnoj, en kiuj la tatara nacio estas ankoraŭ hodiaŭ dividita. Tiuj subgrupoj malsamas je diversaj gradoj en siaj tradicioj, vivmaniero kaj lingvo.^[1]

Laŭ diversaj studoj oni difinas tri (foje kvar) etno-teritoriajn grupojn de tataroj, kiuj forte diferencas unu de la alia, kaj foje oni konsideras ilin apartaj etnoj:

Volgaj-uralaj tataroj estas la plej multnombra grupo, kiu siavice dividiĝas je 4 subgrupoj:
- Kazanaj tataroj,
- Kasimaj tataroj,
- Miŝaroj,
- Kreŝenoj.
Siberiaj tataroj
Astraĥanaj tataroj
Lipka-tataroj

Diferenco inter tataroj kaj la 'krimeaj tataroj'

La krimeaj tataroj, malgraŭ la noma simileco kaj iom komuna historio, estas plej ofte rigardataj kiel tute memstara etno.

Malgraŭ tio, ke en multaj lingvoj la komunuza nomo de la krimeaj tataroj enhavas la vorton "tataroj", la krimeaj tataroj tute ne estas iu subetna grupo de la tataroj. Ankaŭ la krime-tatara lingvo ne estas iu dialekto de la tatara lingvo.

La nomo "krimeaj tataroj" venas el la rusa lingvo, en kiu antaŭe la vorto "tataro" estis uzata por nomi ajnan tjurklingvan homon de la Rusia Imperio.

La krimeaj tataroj mem uzas la du nomojn: qırımtatarlar (laŭvorve — "krime-tataroj") kaj qırımlar (laŭvorte — "krimeanoj").

Referencoj

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 (en) Tatar | people. Encyclopedia Britannica.
↑ (ĉeĥe) KITAP Tatara Asocio en Prago, Kitappraha, la 19-an de decembro 2016.
↑ (en) Brian Glyn Williams, Why Crimean Tatars are fearful as Russia invades Ukraine, The Conversation, la 17-an de marto 2022.
↑ Multaj tataraj historiistoj verkis pri la asimilado de tataroj, inkluzive de Damir Ischakov, doktoro pri historiaj sciencoj ("Tatara nacio: historio kaj nuna evoluo". Magarif: Kazan, 2002, en la rusa originalo "Татарская нация: история и совия и соверемера и соворе мере". М Ишкаков Казань: Магариф, 2002), kies ideoj estis uzataj ekz. en bakalaŭra tezo: (ĉeĥe) Lira Faskutdinova. Tatara etneco kaj kialoj de lingva asimilado. Prago, 2012. Magistra tezo. Česká zemědělská univerzita v Praze Provozně ekonomická fakulta Katedra psychologie.

Vidu ankaŭ

Eksteraj ligloj

(en) Elmira Lyapina pri tataroj kiel tjruka popolo TedTalks

Kategorio Tataroj en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)

[:0-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 (en) Tatar | people. Encyclopedia Britannica.

[2] (ĉeĥe) KITAP Tatara Asocio en Prago, Kitappraha, la 19-an de decembro 2016.

[3] (en) Brian Glyn Williams, Why Crimean Tatars are fearful as Russia invades Ukraine, The Conversation, la 17-an de marto 2022.

[4] Multaj tataraj historiistoj verkis pri la asimilado de tataroj, inkluzive de Damir Ischakov, doktoro pri historiaj sciencoj ("Tatara nacio: historio kaj nuna evoluo". Magarif: Kazan, 2002, en la rusa originalo "Татарская нация: история и совия и соверемера и соворе мере". М Ишкаков Казань: Магариф, 2002), kies ideoj estis uzataj ekz. en bakalaŭra tezo: (ĉeĥe) Lira Faskutdinova. Tatara etneco kaj kialoj de lingva asimilado. Prago, 2012. Magistra tezo. Česká zemědělská univerzita v Praze Provozně ekonomická fakulta Katedra psychologie.

[1]

[2]

[3]

[4]