Ghana
 | |
| Gweriniaeth Ghana | |
 | |
| Arwyddair | Rhyddid a Chyfiawnder  |
|---|---|
| Math | gwladwriaeth sofran, gwlad |
| Enwyd ar ôl | Ymerodraeth Ghana |
| Prifddinas | Accra |
| Poblogaeth | 32,833,031 |
| Sefydlwyd | 6 Mawrth 1957 oddi wrth y DU |
| Anthem | Gwyn Fyd Ghana Ein Mamwlad |
| Pennaeth llywodraeth | Nana Akufo-Addo |
| Cylchfa amser | UTC+00:00, Africa/Accra |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Saesneg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Gorllewin Affrica, Affrica, Cymuned Economaidd Gwladwriaethau Gorllewin Affrica, Sub-Saharan Africa |
| Gwlad | Ghana |
| Arwynebedd | 238,535 ±1 km² |
| Gerllaw | Cefnfor yr Iwerydd |
| Yn ffinio gyda | Bwrcina Ffaso, Y Traeth Ifori, Togo |
| Cyfesurynnau | 8.03°N 1.08°W |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Llywodraeth Ghana |
| Corff deddfwriaethol | Senedd Ghana |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | Arlywydd Ghana |
| Pennaeth y wladwriaeth | Nana Akufo-Addo |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Arlywydd Ghana |
| Pennaeth y Llywodraeth | Nana Akufo-Addo |
 | |
 | |
| Ariannol | |
| Cyfanswm CMC (GDP) | $79,156 million, $72,839 million |
| Arian | Cedi |
| Canran y diwaith | 2 ±1 canran |
| Cyfartaledd plant | 4.168 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.632 |
Mae Ghana, yn swyddogol Gweriniaeth Ghana, yn wlad yng Ngorllewin Affrica sy'n gowedd ger Gwlff Gini a Chefnfor yr Iwerydd i'r de. Mae'n rhannu ffin â'r Arfordir Ifori (y Côte d'lvoire ) yn y gorllewin, Burkina Faso yn y gogledd, a Togo yn y dwyrain. Arwynebedd Ghana yw 239,567 metr sgwâr ac mae'n cynnwys ecolegau amrywiol, o safana arfordirol i goedwigoedd glaw trofannol.
Gyda bron i 35 miliwn o drigolion, Ghana yw'r ail wlad fwyaf poblog yng Ngorllewin Affrica. Y brifddinas a'r ddinas fwyaf yw Accra; mae dinasoedd eraill yn cynnwys Tema, Kumasi, Sunyani, Wa, Techiman, Tamale, a Sekondi-Takoradi. Yn 1957 Ghana oedd y wladfa gyntaf yn Affrica Is-Sahara i ennill sofraniaeth (annibyniaeth), dan arweiniad Y Chwech Mawr, sef chwech o arweinyddion Confensiwn yr Arfordir Aur Unedig (UGCC).[1][2]
Y teyrnasoedd cynharaf i ddod i'r amlwg yn Ghana oedd Bonoman yn y de a Theyrnas Dagbon yn y gogledd, gyda Bonoman yn bodoli yn yr ardal yn ystod yr 11g.[3][4] Daeth Ymerodraeth Ashanti a theyrnasoedd Acanaidd eraill yn y de i'r amlwg dros y canrifoedd.[5] Gan ddechrau yn y 15g, bu Ymerodraeth Portiwgal, ac yna pwerau Ewropeaidd eraill, yn herio'r ardal am hawliau masnachu, nes i wladychwyr Seisnig reoli'r arfordir erbyn y 19g. Yn dilyn mwy na chanrif o wrthwynebu'r trefedigaethwyr Saesnig, ffurfiwyd ffiniau presennol y wlad, gan gwmpasu pedair tiriogaeth drefedigaethol Seisnig ar wahân: yr Arfordir Aur, Ashanti, Tiriogaethau'r Gogledd, a British Togoland. Unwyd y rhain fel arglwyddiaeth annibynnol o fewn Cymanwlad Lloegr. Ar 6 Mawrth 1957 Ghana oedd y wladfa gyntaf yn Affrica Is-Sahara i ennill sofraniaeth - hynny yw, ennill annibyniaeth.[6][7] O dan yr Arlywydd Kwame Nkrumah, bu'n llwyddiannus yn ei ymdrechion i ddad-drefedigaethu ac roedd y mudiad Pan-Affrica hefyd yn hynod o lwyddiannus.[8][9]
Mae Ghana yn wlad aml-ethnig gyda grwpiau ieithyddol a chrefyddol amrywiol;[10] yr Acan yw'r grŵp ethnig mwyaf. Cristnogion yw'r rhan fwyaf o Ghanaiaid (71.3%); mae bron un rhan o bump yn Fwslimiaid a deg y cant yn ymarfer ffydd draddodiadol neu'n ddi-grefydd. Mae Ghana yn ddemocratiaeth gyfansoddiadol unedol a arweinir gan arlywydd sy'n bennaeth y wladwriaeth a phennaeth y llywodraeth.[11] Ar gyfer sefydlogrwydd gwleidyddol yn Affrica, roedd Ghana yn seithfed ym Mynegai Ibrahim o Lywodraethu (governance) yn Affrica yn 2012 ac yn bumed ym Mynegai Gwladwriaethau Bregus yn 2012. Ers 1993 yn Ghana mae un o'r llywodraethau rhydd a mwyaf sefydlog ar y cyfandir, ac mae'n perfformio'n gymharol dda mewn gofal iechyd, twf economaidd, a datblygiad dynol,[12][13] ac mae ganddi ddylanwad sylweddol yng Ngorllewin Affrica ac Affrica yn gyffredinol.[14] Mae Ghana wedi'i hintegreiddio'n dda mewn materion rhyngwladol, gan ei bod yn aelod sefydlog o'r Mudiad Amhleidiol a'r Undeb Affricanaidd, ac yn aelod o Gymuned Economaidd Gwladwriaethau Gorllewin Affrica, y Grŵp o 24 a Chymanwlad y Cenhedloedd.[15]
Geirdarddiad
[golygu | golygu cod]Daw'r enw Ghana o Wagadu, ymerodraeth yng ngorllewin Affrica o'r 3edd i'r 12g; Galwyd Wagadu yn Ghana gan fasnachwyr Arabaidd a oedd yn ymwneud â'r fasnach draws-Sahara. Credir bod Ghana yn tarddu o'r teitl Kaya Maghan o reolwyr Wagadu, sy'n cyfieithu fel pren mesur aur. Wrth i nythfa'r Arfordir Aur baratoi ar gyfer annibyniaeth, arweinydd y genedl a phrif weinidog cyntaf (ac yn ddiweddarach yr arlywydd cyntaf) Kwame Nkrumah a arweiniodd gyda phump arall Ghana i annibyniaeth, a chytunwyd a'r enw Ghana, gan anelu at undod a rhyddhad ymhlith pobl Ghana. Roedd yr enw'n atgof pwerus o'u treftadaeth gyffredin ac etifeddiaeth yr ymerodraeth hynafol a fu unwaith yn ffynnu yn y rhanbarth ehangach. Roedd yn crynhoi dyheadau pobl Ghana ar gyfer hunan-lywodraeth, cynnydd, a dyfodol wedi'i nodi gan urddas a gwytnwch.[16][17]
Cysylltiadau Cymreig
[golygu | golygu cod]
- Thomas Birch Freeman: cenhadwr Methodistaidd Cymreig a chwaraeodd ran allweddol yn natblygiad Methodiaeth yn Ghana yn y 19g. Mae rhai ffynonellau yn nodi ei fod yn teimlo cysylltiad cryf â'i wreiddiau Cymreig, drwy ei fam. Fe'i hyfforddwyd fel pregethwr yn ysgolion diwinyddol y Wesleyaid yng Nghymru. Yn aml, byddai'n ymweld â Chymru yn ystod ei fywyd, er ei fod yn treulio'r rhan fwyaf o'i amser yn Ghana.[18][19]
- Ysbyty'r Cymry, Tarkwa: er nad yw'n gysylltiedig â Chymru heddiw, fe'i sefydlwyd yn wreiddiol gan gwmni mwyngloddio Cymreig yn Tarkwa.
Diwylliant
[golygu | golygu cod].jpg)
Bwyd a diod
[golygu | golygu cod]Mae bwyd Ghana yn cynnwys amrywiaeth o gawliau a lobsgows gyda'r rhan fwyaf yn cael eu paratoi gyda llysiau, cig, dofednod neu bysgod.[20] Mae pysgod yn bwysig yn y diet, gyda tilapia, silod mân (whitebait) wedi'u rhostio neu ei ffrio, pysgod a fygwyd a chimwch yr afon, i gyd yn gydrannau cyffredin o brydau Ghana.[20] Mae Banku (neu akple) yn fwyd llawn startsh yn gyffredin, sy'n cael ei wneud o ŷd wedi'i falu (indrawn),[20] a bwydydd sy'n seiliedig ar flawd corn kɔmi a banku (akple) fel arfer yn cyd-fynd â rhyw fath o bysgod wedi'u ffrio (chinam) neu tilapia wedi'u grilio a chyfwyd sbeislyd iawn wedi'i wneud o tsilis coch a gwyrdd amrwd, winwnsyn (nionod) a thomatos (saws pupur).[20]
Mae Banku a tilapia yn gyfuniad a geir yn y rhan fwyaf o fwytai. [20] Fufu yw'r pryd mwyaf cyffredin o Ghana acmae'n cael ei allforio ar draws Affrica.[20] Mae reis yn brif bryd ac wedi hen sefydlu ledled y wlad, gyda gwahanol amrywiadau'n seiliedig ar reis i brecwast, i ginio a swper, y prif amrywiadau yw waakye, sef reis plaen a lobsgows (naill ai kontomire neu saws tomato), reis wedi'i ffrio a reis jollof.[21]
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "First For Sub-Saharan Africa". BBC. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 November 2011. Cyrchwyd 29 Chwefror 2012.
- ↑ "Exploring Africa – Decolonization". Exploring Africa – Michigan State University. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 June 2013. Cyrchwyd 29 Chwefror 2012.
- ↑ Meyerowitz, Eva L. R. (1975). The Early History of the Akan States of Ghana. Red Candle Press. ISBN 9780608390352.
- ↑ Danver, Steven L (10 Mawrth 2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. t. 25. ISBN 978-1-317-46400-6. Cyrchwyd 19 Mawrth 2023.
- ↑ "Asante Kingdom". Afrika-Studiecentrum, Leiden. 15 June 2002. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 July 2014. Cyrchwyd 8 June 2014.
- ↑ "First For Sub-Saharan Africa". BBC. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 November 2011. Cyrchwyd 29 Chwefror 2012."First For Sub-Saharan Africa".
- ↑ "Exploring Africa – Decolonization". Exploring Africa – Michigan State University. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 June 2013. Cyrchwyd 29 Chwefror 2012."Exploring Africa – Decolonization 8".
- ↑ Ateku, Abdul-Jalilu (March 7, 2017). "Ghana is 60: An African success story with tough challenges ahead". The Conversation. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Jun 29, 2021. Cyrchwyd 27 June 2021.
- ↑ Ghanaweb (2024-03-13). "Sankofa Series: A history of Ghana's 4 republics". GhanaWeb.
- ↑ "2020 Population Projection by Sex, 2010–2020". Ghana Statistical Service. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 April 2018. Cyrchwyd 2 May 2018.
- ↑ "Ghana". CIA World FactBook. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Jan 9, 2021. Cyrchwyd 20 May 2016.
- ↑ Ateku, Abdul-Jalilu (7 mawrth 2017). "Ghana is 60: An African success story with tough challenges ahead". The Conversation. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 mehefin 2021. Cyrchwyd 27 June 2021. Check date values in:
|date=, |archivedate=(help)Ateku, Abdul-Jalilu (7 Mawrth 2017). - ↑ "Ghana's Economy Expected to Recover Its Potential By 2025, says World Bank Report". World Bank (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 19 December 2023. Cyrchwyd 2023-12-19.
- ↑ Kacowicz, Arie M. (1998). Zones of Peace in the Third World: South America and West Africa. SUNY Press. t. 144. ISBN 978-0-7914-3957-9. Cyrchwyd 19 Mawrth 2023.
- ↑ "Ghana-US relations". United States Department of State. 13 Chwefror 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 April 2013. Cyrchwyd 1 June 2013.
- ↑ "Unveiling The Origins: How Ghana Got Its Name". African folder. 7 June 2023. Cyrchwyd 23 June 2024.
- ↑ Gestrich, Nikolas (2019). "Ghana Empire". Oxford Research Encyclopedias: African history. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.396. ISBN 978-0-19-027773-4.
- ↑ Thomas Birch Freeman: The Father of Methodism in West Africa gan Akosua Adoma Perbi.
- ↑ Cofnodion Cymdeithas Hanes y Methodistiaid; https://archives.library.wales/index.php/cylchgrawn-cymdeithas-hanes-y-methodistiaid-calfinaidd-1-1916-lx-1976-wedi-eu-rhwymon-gyfrolau-nifer-ohonynt-yn-cynnwys-nodiadau?sf_culture=cy Gwefan y llyfrgell Genedlaethol.
- ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 Bah, Oumoupoo (22 October 2011). "Ghanaian cuisine, dokonu, banku, okra and soup". kadirecipes.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 January 2013. Cyrchwyd 1 August 2013.
- ↑ "Ghana's rice market". www.ifpri.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Chwefror 2022. Cyrchwyd 17 Chwefror 2022.