Neidio i'r cynnwys

Asia

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Asia
Enghraifft o'r canlynolcyfandir, part of the world, rhanbarth Edit this on Wikidata
Rhan oy Ddaear, Ewrasia, Affrica-Ewrasia, Ostfeste, Afro-Asia Edit this on Wikidata
Yn cynnwysDwyrain Asia, De-ddwyrain Asia, Canolbarth Asia, De Asia, Y Dwyrain Canol, Gogledd Asia, De-orllewin Asia Edit this on Wikidata
Map
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Delwedd cyfansawdd lloeren o Asia

Asia yw cyfandir mwyaf a mwyaf poblog y Ddaear, a leolir yn bennaf yn Hemisffer y Dwyrain a'r Gogledd. Mae'n rhannu ehangdir cyfandirol Ewrasia â chyfandir Ewrop, a thir cyfandirol Affro-Ewrasia ag Affrica ac Ewrop . Mae Asia'n cwmpasu ardal o tua 44,579,000 km sg (17,212,000 milltir sg), tua 30% o gyfanswm arwynebedd tir y Ddaear ac 8.7% o gyfanswm arwynebedd y Ddaear. Bu'r cyfandir yn gartref i fwyafrif y boblogaeth ddynol ers amser maith,[1] a dyma safle llawer o'r gwareiddiadau cyntaf yr hil ddynol. Mae ei 4.7 biliwn o bobl[2] yn cyfrif am tua 60% o boblogaeth y byd.[3]

Yn gyffredinol, mae Asia wedi'i ffinio i'r dwyrain gan y Cefnfor Tawel, i'r de gan Gefnfor India, ac i'r gogledd gan Gefnfor yr Arctig. Mae ffin Asia ag Ewrop yn adeiladwaith hanesyddol a diwylliannol, gan nad oes gwahaniad ffisegol a daearyddol clir rhyngddynt. Mae braidd yn fympwyol ac wedi symud ers ei genhedlu cyntaf mewn hynafiaeth glasurol . Mae rhannu Ewrasia yn ddau gyfandir yn adlewyrchu gwahaniaethau diwylliannol, ieithyddol ac ethnig y Dwyrain-Gorllewin, y mae rhai ohonynt yn amrywio ar sbectrwm yn hytrach na gyda llinell solat. Lleolir Asia i'r dwyrain o Gamlas Suez ac i'r dwyrain o'r Culfor Twrcaidd, y Mynyddoedd Wral ac Afon Wral, ac i'r de o Fynyddoedd y Cawcasws a'r Môr Caspia a'r Môr Du, gan ei wahanu oddi wrth Ewrop.[4]

Daeth Tsieina ac India i fod yr economïau mwyaf yn y byd rhwng 1 i 1800 OC. Roedd Tsieina'n bŵer economaidd mawr a denodd lawer i'r dwyrain,[5][6][7] ac iddyn nhw roedd cyfoeth a ffyniant chwedlonol diwylliant hynafol India yn personoli Asia, gan ddenu masnach, fforio a gwladychiaeth Ewropeaidd. Mae'r darganfyddiad o lwybr traws-Iwerydd o Ewrop i America gan Columbus wrth chwilio am lwybr i India'n dangos y diddordeb dwfn hwn. Daeth y Ffordd y Sidan yn brif lwybr masnachu dwyrain-gorllewin yng nghefn g wlad Asia tra safai Culfor Malacca fel prif lwybr morol. Mae Asia wedi arddangos dynameg economaidd (yn enwedig Dwyrain Asia) yn ogystal â thwf aruthrol yn y boblogaeth yn ystod yr 20g, ond mae twf cyffredinol y boblogaeth wedi gostwng ers hynny.[8] Asia oedd man geni y rhan fwyaf o grefyddau prif ffrwd y byd gan gynnwys Hindŵaeth, Zoroastrianiaeth, Iddewiaeth, Jainiaeth, Bwdhaeth, Conffiwsiaeth, Taoaeth, Cristnogaeth, Islam, Sikhaeth, yn ogystal â llawer o grefyddau eraill.

O ystyried ei maint a'i hamrywiaeth, efallai bod gan y cysyniad o Asia - enw sy'n dyddio'n ôl i hynafiaeth glasurol - fwy i'w wneud â daearyddiaeth ddynol na daearyddiaeth ffisegol.  Amrywia'n fawr o fewn ei rhanbarthau o ran grwpiau ethnig, diwylliannau, amgylcheddau, economeg, cysylltiadau hanesyddol a systemau llywodraethu. Mae ganddi hefyd gymysgedd o lawer o hinsoddau gwahanol yn amrywio o'r de cyhydeddol i'r anialwch poeth yn y Dwyrain Canol, ardaloedd tymherus yn y dwyrain a chanol y cyfandir i ardaloedd is-arctig a phegynol yn Siberia.

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Daw'r gair Asia o'r gair Groeg Ασία (Asia). Digwydd y gair am y tro cyntaf yng ngwaith yr hanesydd Groeg Herodotus (c. 440 CC), sy'n cyfeirio at Asia Leiaf ac Asia wrth drafod Rhyfeloedd Groeg a Phersia a'r Ymerodraeth Bersiaidd.

Asia Ptolemi

Yn fras, cysyniad Groegaidd yw "Asia"[9] er nad yw hyn yn cyfateb i'r cyfandir cyfan a adwaenir ar hyn o bryd wrth yr enw hwnnw. Daw'r gair Asia o lenyddiaeth Ladin, lle ceir yr un ffurf, "Asia". Yddangosodd y term 'Asia Leiaf' yn y Gymraeg yn 1858,[10] ond mae'n bosib i'r gair ddod i Gymru cyn hynny, o bosib gan y Rhufeiniaid. Mae ffynhonnell eithaf y gair Lladin yn ansicr, er bod sawl damcaniaeth wedi'u cyhoeddi. Un o'r ysgrifenwyr clasurol cyntaf i ddefnyddio Asia fel enw ar yr holl gyfandir oedd Pliny.[11]

Diffiniad a ffiniau

[golygu | golygu cod]

Ffin Asia-Affrica

[golygu | golygu cod]

Y ffin rhwng Asia ac Affrica yw'r Môr Coch, Gwlff Suez, a Chamlas Suez.[12] Mae hyn yn gwneud yr Aifft yn wlad draws-gyfandirol, gyda phenrhyn Sinai yn Asia a gweddill y wlad yn Affrica.

Ffin Asia-Ewrop

[golygu | golygu cod]

Mae rhaniad triphlyg yr Hen Fyd i Ewrop, Asia ac Affrica wedi bod yn cael ei ddefnyddio ers y 6g CC, oherwydd daearyddwyr Groegaidd fel Anaximander a Hecataeus.  Gosododd Anaximander y ffin rhwng Asia ac Ewrop ar hyd Afon Phasis (yr afon Rioni fodern) yn Georgia o'r Cawcasws (o'i cheg ger Poti ar arfordir y Môr Du, trwy Fwlch Surami ac ar hyd Afon Kura i'r Môr Caspia), confensiwn a ddilynwyd o hyd gan Herodotus yn y 5g CC.[13] Yn ystod y cyfnod Hellenistaidd,[14] adolygwyd y confensiwn hwn, a bellach ystyrir y ffin rhwng Ewrop ac Asia fel y Tanais (yr Afon Don fodern). Dyma'r confensiwn a ddefnyddiwyd gan awduron y cyfnod Rhufeinig fel Posidonius,[15] Strabo[16] a Ptolemi.[17]

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Asia yn cynnwys tua thraean o dir y byd (44.4 miliwn km²). Mae ei hyd eithaf o'r gorllewin i'r dwyrain yn 11,000 km, ac yn 8,500 km o'r gogledd i'r de. Mae'r rhan fwyaf o Asia, o bell ffordd, yn gorwedd yn uwch na'r Cyhydedd yn hemisffer y gogledd. Dim ond rhai rhannau o Dde-ddwyrain Asia ac isgyfandir India sydd i'r de o'r Cyhydedd.

Mae'r cyfandir yn cyffwrdd â'r Môr Arctig yn y gogledd, y Cefnfor Tawel yn y dwyrain a Chefnfor India yn y de. Yn y gorllewin mae Asia yn ffinio ag Ewrop, y Môr Canoldir, rhan ddwyreiniol Gogledd Affrica a'r Môr Coch. Mae Môr Bering, sy'n rhan o'r Cefnfor Tawel, yn gwahanu Siberia yng ngogledd-ddwyrain Asia a Gogledd America. Gorynys Arabia, India, Gorynys Malaya, Corea a Kamchatka yw'r mwyaf a'r pwysicaf o'r gorynysoedd niferus ar y cyfandir. Oddi ar arfordir y gogledd-ddwyrain ceir ynys Sachalin, ynysoedd Japan a Taiwan.

Yn is i lawr mae De-ddwyrain Asia yn cynnwys nifer fawr iawn o ynysoedd; y pwysicaf ohonynt yw ynysoedd Luzon a Mindanao yn y Y Philipinau, Borneo, yr ynysoedd Indonesaidd Sumatra, Java a Sulawesi, Timor a Gini Newydd. Yr ynysoedd pwysicaf oddi ar arfordir de Asia yw Ceylon (Sri Lanca), y Maldives ac Ynysoedd Andaman. Mae'r moroedd llai sy'n perthyn i Asia yn cynnwys y Môr Coch rhwng Arabia a gogledd-ddwyrain Affrica, Môr Arabia rhwng dwyrain Arabia a gorllewin India, Bae Bengal rhwng dwyrain India a Myanmar, Môr De Tsieina, Môr Dwyrain Tsieina rhwng Taiwan a Japan, y Môr Melyn rhwng gogledd-ddwyrain Tsieina a Corea, Môr Japan rhwng Japan a Manchuria, a Môr Okhotsk rhwng Siberia a Kamchatka.

Mae cadwyni mynydd pwysicaf Asia yn cynnwys Mynyddoedd Cawcasws, yr Hindu Kush, y Karakoram, Mynyddoedd Pamir, y Tien Shan, y Kunlun Shan a'r Himalaya ei hun sy'n cynnwys Everest, mynydd uchaf y byd.

Mae mynyddoedd yr Himalaya yn gartref i rai o gopaon uchaf y blaned.

Asia yw'r cyfandir mwyaf ar y Ddaear. Mae'n gorchuddio 9% o gyfanswm arwynebedd y Ddaear (neu 30% o'i arwynebedd tir), ac mae ganddi'r arfordir hiraf, sef 62,800 km (39,022 milltir). Diffinnir Asia yn gyffredinol fel un sy'n cynnwys pedair rhan o bump dwyreiniol Ewrasia. Fe'i lleolir i'r dwyrain o Gamlas Suez a Mynyddoedd Wral, ac i'r de o Fynyddoedd y Cawcasws (neu Iselder Kuma-Manych ), Môr Caspia a'r Môr Du.[4] Mae wedi'i ffinio i'r dwyrain gan y Cefnfor Tawel, i'r de gan Gefnfor India ac i'r gogledd gan Gefnfor yr Arctig. Mae Asia wedi'i hisrannu'n 49 gwlad, ac mae pump ohonyn nhw (Georgia, Azerbaijan, Rwsia, Kazakhstan a Thwrci) yn wledydd traws-gyfandirol sy'n gorwedd yn rhannol yn Ewrop. Yn ddaearyddol, mae Rwsia yn rhannol yn Asia, ond fe'i hystyrir yn genedl Ewropeaidd, yn ddiwylliannol ac yn wleidyddol.

Mae Anialwch Gobi ym Mongolia ac mae Anialwch Arabia'n ymestyn ar draws llawer o'r Dwyrain Canol. Afon Yangtze yn Tsieina yw'r afon hiraf yn y cyfandir. Yr Himalaya rhwng Nepal a Tsieina yw'r gadwyn o fynyddoedd uchaf yn y byd. Mae coedwigoedd glaw trofannol yn ymestyn ar draws llawer o dde Asia ac mae coedwigoedd conwydd a chollddail yn gorwedd ymhellach i'r gogledd.

Prif ranbarthau

[golygu | golygu cod]
Rhannu Asia yn rhanbarthau gan yr UNSD

Mae gwahanol ddulliau o ymdrin ag Asia. Defnyddir yr israniad canlynol o ranbarthau, ymhlith eraill, gan asiantaeth ystadegau'r Cenhedloedd Unedig UNSD. Mae'r rhaniad hwn o Asia yn rhanbarthau gan y Cenhedloedd Unedig yn cael ei wneud am resymau ystadegol yn unig ac nid yw'n awgrymu unrhyw ragdybiaeth ynghylch cysylltiadau gwleidyddol neu gysylltiadau eraill â gwledydd a thiriogaethau.[18]

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]

Mae gan Asia nodweddion hinsawdd hynod o amrywiol: o arctig ac isarctig yn Siberia i drofannol yn ne India a De-ddwyrain Asia. Mae'n llaith ar draws adrannau de-ddwyreiniol, ac yn sych ar draws llawer o'r mewndir. Ceir yn y rhannau gorllewinol o Asia rai o'r amrediadau tymheredd dyddiol mwyaf ar y Ddaear. Mae cylchrediad y monsŵn yn dylanwadu'n drwm ar adrannau deheuol a dwyreiniol y cyfandir, oherwydd presenoldeb yr Himalayas sy'n tynnu lleithder i mewn yn ystod yr haf. Mae rhannau de-orllewinol y cyfandir yn boeth. Siberia yw un o'r lleoedd oeraf yn Hemisffer y Gogledd, a gall weithredu fel ffynhonnell masau aer arctig ar gyfer Gogledd America. Mae'r lle mwyaf gweithgar ar y Ddaear ar gyfer gweithgaredd seiclon trofannol i'r gogledd-ddwyrain o Ynysoedd y Philipinau ac i'r de o Japan.

Nododd arolwg a gynhaliwyd yn 2010 gan sefydliad dadansoddi risg byd-eang Maplecroft 16 o wledydd sy'n agored iawn i newid hinsawdd. Cyfrifwyd pa mor agored i niwed oedd pob gwlad gan ddefnyddio 42 o ddangosyddion cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol, a nododd yr effeithiau tebygol ar y newid hinsawdd yn ystod y 30 mlynedd nesaf. Roedd gwledydd Asiaidd Bangladesh, India, Ynysoedd y Philipinau, Fietnam, Gwlad Tai, Pacistan, Tsieina a Sri Lanka ymhlith yr 16 gwlad oedd yn wynebu risg eithafol oherwydd newid hinsawdd.[19][20][21]

Mae rhai sifftiau eisoes yn digwydd. Er enghraifft, mewn rhannau trofannol o India gyda hinsawdd lled-cras, cynyddodd y tymheredd 0.4 °C rhwng 1901 a 2003. Nod astudiaeth yn 2013 gan y Sefydliad Ymchwil Cnydau Rhyngwladol ar gyfer y Trofannau Lled-Arid (ICRISAT) oedd dod o hyd i ddulliau a thechnegau sy'n seiliedig ar wyddoniaeth, o blaid y tlawd a fyddai'n galluogi systemau amaethyddol Asia i ymdopi â newid hinsawdd, tra'n dod â budd i ffermwyr tlawd a bregus. Roedd argymhellion yr astudiaeth yn amrywio o wella’r defnydd o wybodaeth hinsawdd mewn cynllunio lleol a chryfhau gwasanaethau agro-gynghori ar sail tywydd, i ysgogi arallgyfeirio incwm aelwydydd gwledig a darparu cymhellion i ffermwyr fabwysiadu mesurau cadwraeth adnoddau naturiol i wella gorchudd coedwigoedd, ailgyflenwi dŵr daear a defnyddio ynni adnewyddadwy.

Mae deg gwlad Cymdeithas Cenhedloedd De-ddwyrain Asia (ASEAN) - Brunei, Cambodia, Indonesia, Laos, Malaysia, Myanmar, Ynysoedd y Philipinau, Singapôr, Gwlad Tai a Fietnam - ymhlith y rhai sydd fwyaf agored i effeithiau newid hinsawdd yn y byd; fodd bynnag, nid yw ymdrechion lliniaru hinsawdd ASEAN yn gymesur â'r bygythiadau a'r risgiau hinsawdd y mae'n eu hwynebu.[22]

Demograffeg

[golygu | golygu cod]
Y boblogaeth hanesyddol
BlwyddynPobl.±%
1500243,000,000—    
1700436,000,000+79.4%
1900947,000,000+117.2%
19501,402,000,000+48.0%
19993,634,000,000+159.2%
20164,462,676,731+22.8%

Crefyddau

[golygu | golygu cod]

Mae gwreiddiau llawer o brif grefyddau'r byd yn Asia, gan gynnwys y pump sy'n cael eu hymarfer fwyaf yn y byd (ac eithrio anghrefydd ), sef Cristnogaeth, Islam, Hindŵaeth, crefydd werin Tsieineaidd (a ddosberthir fel Conffiwsiaeth a Thaoaeth), a Bwdhaeth yn y drefn honno. Mae mytholeg Asiaidd yn gymhleth ac yn amrywiol. India yw crud Hindŵaeth, Siciaeth a Bwdiaeth, a daw Taoaeth a Chonffiwsiaeth o Tsieina. Yn y gogledd Arctaidd Shamaniaeth yw'r grefydd frodorol ac yn Japan mae Shinto yn cydfyw â Bwdiaeth. Mae stori'r Dilyw Mawr er enghraifft, fel y’i cyflwynir i Iddewon yn y Beibl Hebraeg yn naratif Noa — ac yn ddiweddarach i Gristnogion yn yr Hen Destament, ac i Fwslemiaid yn y Qur’an — i’w chanfod gyntaf ym mytholeg Mesopotamaidd, yn yr Enûma Eliš ac Epig o Gilgamesh. Mae mytholeg Hindŵaidd yn yr un modd yn sôn am avatar o Vishnu ar ffurf pysgodyn a rybuddiodd Manu o lifogydd ofnadwy. Mae chwedloniaeth Tsieineaidd hynafol hefyd yn sôn am Lifogydd Mawr yn ymestyn dros genedlaethau, un a oedd yn gofyn am ymdrechion cyfunol ymerawdwyr a diwinyddiaeth i'w reoli.

Economi

[golygu | golygu cod]

Yn nhermau cynnyrch mewnwladol crynswth (PPP), ceir yr economi genedlaethol fwyaf yn Asia yn Ngweriniaeth Pobl Tsieina (GPCh). Dros y degawd diweddaf, mae economïau Tsieina ac India wedi tyfu'n gyflym iawn, gyda'r ddwy wlad yn mwynhau cyfradd cynnydd blynyddol cyfartalog o dros 7%. GPCh yw'r economi ail fwyaf yn y byd ar ôl yr Unol Daleithiau, ac mae'n cael ei dilyn gan Japan ac India fel economïau trydydd a phedwaredd mwyaf y byd yn ôl eu trefn (yn nesaf daw economïau'r gwledydd Ewropeaidd, er enghraifft yr Almaen, DU, Ffrainc a'r Eidal).

Economi Asia
Poblogaeth: 4.001 biliwn
CMC (PPP): US$18.077 triliwn
CMC (Pres): $8.782 triliwn
CMC/pen (PPP): $4,518
CMC/pen (Pres): $2,195
Cynnydd blynyddol yn
CMC y pen:
Incwm y 10% top:
Miliwnyddion: 2.0 miliwn (0.05%)
Mae gan Singapore un o'r porthladdoedd cynwysyddion prysuraf yn y byd a hi yw'r bedwaredd ganolfan fasnachu cyfnewid tramor fwyaf yn y byd.

Asia sydd â'r economi gyfandirol fwyaf yn ôl cynnyrch mewnwladol crynswth (CMC Enwol) a pharedd gallu prynu (PPP) yn y byd, a dyma'r rhanbarth economaidd sy'n tyfu gyflymaf.[23] Yn 2018, yr economïau mwyaf yn Asia yw Tsieina, Japan, India, De Korea, Indonesia a Thwrci - hyn yn seiliedig ar CMC a PPP.[24] Yn seiliedig ar Leoliadau Swyddfa Byd-eang 2011, Asia oedd yn dominyddu'r lleoliadau swyddfa gyda 4 o'r 5 uchaf yn Asia: Hong Kong, Singapôr, Tokyo a Seoul. Mae gan tua 68% o gwmnïau rhyngwladol swyddfa yn Hong Kong.[25]

Ar ddiwedd y 1990au a dechrau'r 2000au, tyfodd economïau Tsieina[26] ac India yn eithriadol o gyflym, y ddau gyda chyfradd twf blynyddol cyfartalog o fwy nag 8%. Ymhlith y cenhedloedd gyda thwf uchel iawn eraill y mae Israel, Malaysia, Indonesia, Bangladesh, Gwlad Tai, Fietnam, a Philippines, a cheir cenhedloedd sy'n gyfoethog o fwynau fel Kazakhstan, Turkmenistan, Iran, Brunei, yr Emiraethau Arabaidd Unedig, Qatar, Kuwait, Saudi Arabia, Bahrain ac Oman.

Yn ôl yr hanesydd economaidd Angus Maddison yn ei lyfr The World Economy: A Millennial Perspective, India oedd ag economi fwya'r byd rhwng 0 CC a 1000 CC. Yn hanesyddol, India oedd yr economi fwyaf yn y byd am y rhan fwyaf o'r ddau fileniwm rhwng y 1af a'r 19g, gan gyfrannu 25% o allbwn diwydiannol y byd.[27][28][29][30] Tsieina oedd yr economi fwyaf a mwyaf datblygedig yn y byd am lawer o'r hanes cofnodedig ar y cyd ag India.[31] [32] [33] Am sawl degawd ar ddiwedd yr 20g Japan oedd yr economi fwyaf yn Asia ac ail-fwyaf o unrhyw genedl unigol yn y byd, ar ôl rhagori ar yr Undeb Sofietaidd (wedi'i fesur mewn cynnyrch deunydd net) yn 1990 a'r Almaen ym 1968. (DS: Mae nifer o economïau uwchgenedlaethol yn fwy, megis yr Undeb Ewropeaidd (UE), Cytundeb Masnach Rydd Gogledd America (NAFTA) neu APEC ). Daeth hyn i ben yn 2010 pan oddiweddodd Tsieina Japan i ddod yn ail economi fwya'r byd.

Ar ddiwedd y 1980au a dechrau'r 1990au, roedd CMC Japan bron mor fawr (dull cyfradd gyfnewid gyfredol) â gweddill Asia gyda'i gilydd.[34] Ym 1995, roedd economi Japan bron yn gyfartal ag economi UDA fel yr economi fwyaf yn y byd am ddiwrnod, ar ôl i arian cyfred Japan gyrraedd y lefel uchaf erioed o 79 yen /UD$. Roedd twf economaidd yn Asia ers yr Ail Ryfel Byd i'r 1990au wedi'i ganolbwyntio yn Japan yn ogystal â De Korea, Taiwan, Hong Kong a Singapôr sydd wedi'u lleoli yn ymyl y Môr Tawel, a elwir yn deigrod Asiaidd, sydd bellach i gyd wedi derbyn datblygiad. statws gwlad, gyda'r CMC uchaf y pen yn Asia.[35]

Mumbai yw un o'r dinasoedd mwyaf poblog ar y cyfandir. Mae'r ddinas yn ganolbwynt i seilwaith a thwristiaeth y wlad, ac mae'n chwarae rhan hanfodol yn economi India.

Rhagwelir y bydd India'n goddiweddyd Japan o ran CMC enwol erbyn 2025.[36] Erbyn 2027, yn ôl Goldman Sachs, Tsieina fydd â'r economi fwyaf yn y byd. Mae sawl bloc masnach yn bodoli, a'r mwyaf datblygedig yw Cymdeithas Cenhedloedd De-ddwyrain Asia.

Nwyddau naturiol

[golygu | golygu cod]

Asia yw cyfandir mwyaf y byd, ac felly'n gyfoethog mewn nwyddau naturiol, megis petroliwm a haearn.

Mae cynhyrchiant uchel ym myd amaeth, yn enwedig yn achos reis, yn cynnal dwysedd poblogaeth uchel yn y gwledydd sydd yn yr ardal gynnes a llaith ar y Cyhydedd neu yn ei gyffiniau. Mae'r prif cynhyrchion amaethyddol eraill yn cynnwys gwenith ac ieir.

Mae coedwigaeth i'w chael ar raddfa helaeth drwy Asia i gyd, ac eithrio de-orllewin a chanolbarth y cyfandir. Mae pysgota yn un o brif ffynonellau bwyd Asia, yn enwedig yn Japan.

Ieithoedd

[golygu | golygu cod]

Mae Asia'n gartref i sawl teulu o ieithoedd ac mae gan y rhan fwyaf o wledydd yn Asia fwy nag un iaith a siaredir yn frodorol. Er enghraifft, yn ôl Ethnologue, siaredir mwy na 600 o ieithoedd yn Indonesia, siaredir mwy nag 800 o ieithoedd yn India, a siaredir mwy na 100 yn Ynysoedd y Philipinau. Mae gan Tsieina lawer o ieithoedd a thafodieithoedd mewn gwahanol daleithiau.

Gwrthdaro modern

[golygu | golygu cod]
Trên arbennig i ffoaduriaid yn Ambala, Punjab yn ystod y cyfnod pan fedianwyd India gan Loegr (1947)
Lluoedd milwrol yr Unol Daleithiau yn gollwng Napalm ar safleoedd y Viet Cong ym 1965
Sifiliaid clwyfedig yn cyrraedd ysbyty yn Aleppo yn ystod Rhyfel Cartref Syria, Hydref 2012

Dyma rai o’r digwyddiadau a oedd yn ganolog i diriogaeth Asia yn ymwneud â’r berthynas â’r byd y tu allan ar ôl yr Ail Ryfel Byd :

Diwylliant

[golygu | golygu cod]

Gwobrau Nobel

[golygu | golygu cod]
Dyfarnwyd y Wobr Nobel am Lenyddiaeth i'r polymath Indiaidd Rabindranath Tagore ym 1913, a daeth yn enillydd Nobel cyntaf Asia.

Daeth y polymath Rabindranath Tagore, bardd Bengali, dramodydd, ac awdur o Santiniketan, India, yn 1913 y cyntaf i ennill gwobr Nobel o Asia. Enillodd Wobr Nobel mewn Llenyddiaeth am effaith nodedig ei weithiau rhyddiaith a'i feddwl barddonol ar Saesneg, Ffrangeg, a llenyddiaethau cenedlaethol eraill Ewrop a'r Americas. Ef hefyd yw awdur anthemau cenedlaethol Bangladesh ac India.

Ymhlith yr awduron Asiaidd eraill a enillodd Wobrau Nobel am lenyddiaeth mae Yasunari Kawabata (Japan, 1968), Kenzaburō Ōe (Japan, 1994), Gao Xingjian (Tsieina, 2000), Orhan Pamuk (Twrci, 2006), a Mo Yan (Tsieina, 2012). Efallai y bydd rhai yn ystyried yr awdur Americanaidd, Pearl S. Buck, enillydd gwobr Nobel er anrhydedd o Asia, wedi treulio cryn amser yn Tsieina yn ferch i genhadon, ac wedi seilio llawer o'i nofelau, sef The Good Earth (1931) a The Mother (1933), yn ogystal â bywgraffiadau ei rhieni am eu cyfnod yn Tsieina, The Exile and Fighting Angel, a enillodd y wobr Lenyddiaeth iddi yn 1938.

Japan sydd wedi ennill y nifer fwyaf o Wobrau Nobel o unrhyw genedl Asiaidd gyda 24 ac yna India, sydd wedi ennill 13.

Mae enillwyr Gwobr Nobel Asiaidd eraill yn cynnwys Subrahmanyan Chandrasekhar, Abdus Salam, Malala Yousafzai, Robert Aumann, Menachem Begin, Aaron Ciechanover, Avram Hershko, Daniel Kahneman, Shimon Peres, Yitzhak Rabin, Ada Yonath Bishop, Yasser Arafat -Holipsé Bishop, Yasser Arafat- Holipsé Ximenes Belo o Timor Leste, Kim Dae-jung, a 13 o wyddonwyr o Japan. Daw mwyafrif y dyfarnwyr dywededig o Japan ac Israel ac eithrio Chandrasekhar a Raman (India), Abdus Salam a Malala Yousafzai, (Pacistan), Yasser Arafat (Tiriogaethau Palesteinaidd), Kim (De Korea), a Horta a Belo (Timor Leste).

Mae'r Dalai Lama wedi derbyn tua wyth deg pedwar o wobrau dros ei yrfa ysbrydol a gwleidyddol. [37] Ar 22 Mehefin 2006, daeth yn un o ddim ond pedwar o bobl erioed i gael eu cydnabod â Dinasyddiaeth er Anrhydedd gan Lywodraethwr Cyffredinol Canada. Ar 28 Mai 2005, derbyniodd Wobr Nadolig Humphreys gan Gymdeithas Fwdhaidd y Deyrnas Unedig. Y mwyaf nodedig oedd Gwobr Heddwch Nobel, a gyflwynwyd iddo yn Oslo, Norwy ar 10 Rhagfyr 1989.

Gwledydd Asia

[golygu | golygu cod]
Gwledydd o Asia
Gwledydd o Asia

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]
  • Lewis, Martin W.; Wigen, Kären (1997). The myth of continents: a critique of metageography. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-20743-1.
  • Ventris, Michael; Chadwick, John (1973). Documents in Mycenaean Greek (arg. 2nd). Cambridge: University Press.

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]
  • Embree, Ainslie T., gol. Gwyddoniadur hanes Asiaidd (1988)
  • Higham, Charles. Gwyddoniadur Gwareiddiadau Hynafol Asiaidd . Ffeithiau ar Ffeil llyfrgell o hanes y byd. Efrog Newydd: Ffeithiau ar Ffeil, 2004.
  • Kamal, Niraj. "Cyfod Asia: Ymateb i Beryglon Gwyn". Delhi Newydd: Wordsmith, 2002,ISBN 978-81-87412-08-3
  • Kapadia, Feroz, a Mandira Mukherjee. Gwyddoniadur Diwylliant a Chymdeithas Asiaidd. Delhi Newydd: Cyhoeddiadau Anmol, 1999.
  • Levinson, David, a Karen Christensen, gol. Gwyddoniadur Asia Fodern . (6 cyf. Meibion Charles Scribner, 2002).

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
gw • sg • go
Rhanbarthau'r Ddaear

Affrica

Canolbarth · De · Dwyrain · Gogledd · Gorllewin

Yr Amerig

Canolbarth · Y Caribî · De · Gogledd

Asia

Canolbarth · De · De-ddwyrain · De-orllewin · Dwyrain · Gogledd

Ewrop

Canolbarth · De · Dwyrain · Gogledd · Gorllewin

Oceania

Awstralasia · Melanesia · Micronesia · Polynesia

Y Pegynau

Yr Antarctig · Yr Arctig

Arall
 

Asia-Cefnfor Tawel · Isgyfandir India  · Y Dwyrain Canol · Y Dwyrain Pell · America Ladin
 

Cefnforoedd

Arctig · Byd · De · India · Iwerydd · Tawel

Gweler hefyd: Cyfandiroedd y Ddaear
Chwiliwch am Asia
yn Wiciadur.
  1. ↑ "The World at Six Billion". UN Population Division. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 March 2016.
  2. ↑ "Asia Population 2022 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. Cyrchwyd 21 February 2022.
  3. ↑ "Population of Asia. 2019 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women". populationof.net. Cyrchwyd 2 June 2019.
  4. ↑ 4.0 4.1 National Geographic Atlas of the World (arg. 7th). Washington, D.C.: National Geographic. 1999. ISBN 978-0-7922-7528-2.
  5. ↑ Nalapat, M. D. "Ensuring China's 'Peaceful Rise'". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 January 2010. Cyrchwyd 22 January 2016.
  6. ↑ Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st Century. WBI Development Studies. World Bank Publications. Accessed January 22, 2016. World Bank Publications. 2000. ISBN 978-0-8213-5005-8. Cyrchwyd 9 November 2017.
  7. ↑ "The Real Great Leap Forward". The Economist. 30 September 2004. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 December 2016.
  8. ↑ "Like herrings in a barrel". The Economist (Millennium issue: Population). 23 December 1999. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 January 2010.
  9. ↑ Reid, T.R. Confucius Lives Next Door: What living in the East teaches us about living in the west Vintage Books(1999).
  10. ↑ "Geiriadur Prifysgol Cymru". Geiriadur Prifysgol Cymru. 11 Ebrill 2022. Cyrchwyd 11 Ebrill 2022.
  11. ↑ "Asia – Origin and meaning of Asia by Online Etymology Dictionary". Etymonline.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 May 2017. Cyrchwyd 9 November 2017.
  12. ↑ "Suez Canal: 1250 to 1920: Middle East", Cultural Sociology of the Middle East, Asia, & Africa: An Encyclopedia (SAGE Publications, Inc.), 2012, doi:10.4135/9781452218458.n112, ISBN 978-1-4129-8176-7
  13. ↑ Histories 4.38.
  14. ↑ according to Strabo (Geographica 11.7.4) even at the time of Alexander, "it was agreed by all that the Tanais river separated Asia from Europe" (ὡμολόγητο ἐκ πάντων ὅτι διείργει τὴν Ἀσίαν ἀπὸ τῆς Εὐρώπης ὁ Τάναϊς ποταμός; c.f.
  15. ↑ W. Theiler, Posidonios
  16. ↑ I. G. Kidd (ed.
  17. ↑ Geographia 7.5.6
  18. ↑ "Standard Country or Area Codes for Statistical Use (M49 Standard)". UN Statistica Division.
  19. ↑ "Asia tops climate change's 'most vulnerable' list". New Scientist (yn Saesneg). Cyrchwyd 17 December 2020.
  20. ↑ "Which countries are most threatened by and vulnerable to climate change?". Iberdrola (yn Saesneg). Cyrchwyd 17 December 2020.
  21. ↑ "Global Climate Risk Index 2020 – World". ReliefWeb (yn Saesneg). Cyrchwyd 17 December 2020.
  22. ↑ Overland, Indra; Sagbakken, Haakon Fossum; Chan, Hoy-Yen; Merdekawati, Monika; Suryadi, Beni; Utama, Nuki Agya; Vakulchuk, Roman (December 2021). "The ASEAN climate and energy paradox". Energy and Climate Change 2: 100019. doi:10.1016/j.egycc.2020.100019.
  23. ↑ "World Economic Outlook (October 2018) – GDP, current prices". imf.org.
  24. ↑ "Largest_Economies_in_Asia". Aneki.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2022-07-30. Cyrchwyd 9 November 2017.
  25. ↑ "Hong Kong, Singapore, Tokyo World's Top Office Destinations". CFO innovation ASIA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 7 August 2011. Cyrchwyd 21 July 2011.
  26. ↑ Farah, Paolo Davide (4 August 2006). Five Years of China WTO Membership: EU and US Perspectives About China's Compliance With Transparency Commitments and the Transitional Review Mechanism. SSRN 916768.
  27. ↑ Maddison, Angus (20 September 2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. ISBN 978-0-19-164758-1.
  28. ↑ Angus, Maddison (25 September 2003). Development Centre Studies the World Economy Historical Statistics: Historical Statistics. ISBN 9789264104143.
  29. ↑ Bairoch, Paul (1995). Economics and world history : Myths and paradoxes. ISBN 978-0-226-03463-8.
  30. ↑ "Table B–18. World GDP, 20 Countries and Regional Totals, 0–1998 A.D." (PDF). theworldeconomy.org. Cyrchwyd 20 September 2021.
  31. ↑ Professor M.D. Nalapat (11 September 2001). "Ensuring China's "Peaceful Rise"". Bharat-rakshak.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 January 2010. Cyrchwyd 1 June 2010.
  32. ↑ Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st century. WBI Development Studies. World Bank Publications. Accessed 30 January 2008. Eric.ed.gov. 2000. ISBN 978-0-8213-5005-8. Cyrchwyd 1 June 2010.
  33. ↑ "The Real Great Leap Forward". The Economist. 30 September 2004. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 December 2016. Cyrchwyd 1 June 2010.
  34. ↑ Fagoyinbo B, Joseph (2013). The Armed Forces: Instrument of Peace, Strength, Development and Prosperity. AuthorHouse UK. t. 58. ISBN 978-1-4772-1844-0.
  35. ↑ "Rise of Japan and 4 Asian Tigers from". emergingdragon.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 April 2010. Cyrchwyd 1 June 2010.
  36. ↑ "Commonwealth Business Council-Asia". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 July 2007. Cyrchwyd 12 April 2007.
  37. ↑ His Holiness's Teachings at TCV. "A Brief Biography – The Office of His Holiness The Dalai Lama". Dalailama.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 May 2010. Cyrchwyd 1 June 2010.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Asia&oldid=12996216"