زمانی فولا

colspan="2" class="infobox-above" style="padding:0.25em; background:lightblue;" \|ئەدلام پولار; ; ; ; ; 𞤀𞤣𞤤𞤢𞤥 𞤆𞤵𞤤𞤢𞤪; ; ; ; ;
جۆری نووسین	ئەلفوبێ
دروستکەر	ئیبراھیما باری و عەبدوڵای باری
ماوەی کات	دروستکراوە لە ساڵی ١٩٨٩
ئاڕاستە	ڕاست بۆ چەپ
زمانەکان	فولا
ئایسۆ ١٥٩٢٤	Adlm - Adlam(166)

فولانی
فولانی
Fulfulde 𞤊𞤵𞤤𞤬𞤵𞤤𞤣𞤫; Pulaar 𞤆𞤵𞤤𞤢𞥄𞤪; Pular 𞤆𞤵𞤤𞤢𞤪 فولا
قسەی پێدەکرێ لە	ڕۆژئاوای ئەفریقا
ناوچە	ساحل
ڕەگەز	فولایی
ژمارەی ئاخێوەران	٢٥ ملیۆن (٢٠٢٢)e25
بنەماڵەی زمان	نیجەر-کۆنگۆ ئەتلانتیک–کۆنگۆ ئەتلانتیک سەنیگامبیان فولا–سەرەر فولانی; ; ; ; ;
سیستەمی نووسین	لاتین; ئەدلام; عەرەبی (عەجەمی)
بە زمانی کەمینە ناسراوە لە	بورکینافاسۆ; کامیروون
کۆدەکانی زمان
ISO 639-1	ff
ISO 639-2	ful
ISO 639-3	ful – Macrolanguage – Fulah; Individual codes:; fuc – Pulaar (Senegambia, Mauritania); fuf – Pular (Guinea, Sierra Leone); ffm – Maasina Fulfulde (Mali, Ghana); fue – Borgu Fulfulde (Benin, Togo); fuh – Western Niger (Burkina, Niger); fuq – Central–Eastern Niger (Niger); fuv – Nigerian Fulfulde (Nigeria); fub – Adamawa Fulfulde (Cameroon, Chad, Sudan); fui – Bagirmi Fulfulde (CAR)
	ئەو ناوچانانەی زۆربەی دانیشتوانەکەی بە زمانی فولا قسە دەکەن.

فولا /ˈfuːlə/ ، ^[١] زیاتر ناسراو بە فولانی /fʊˈlɑːniː/ ^[١] یان فولاھ ^[٢] ^[٣] ( Fulfulde ، Pulaar , Pular ; ئەدلەم : 𞤊𞤵𞤤𞤬𞤵𞤤𞤣𞤫 , 𞤆𞤵𞤤𞤢𞥄𞤪 , 𞤆𞤵𞤤𞤢𞤪 )، زمانێکی سەنیگامبییە نزیکەی ٢٥ ملیۆن کەس بە کۆمەڵێک زاراوەی جۆراوجۆر قسەی پێدەکەن کە لە نزیکەی ١٨ وڵاتی ڕۆژئاوا و ناوەڕاستی ئەفریقادا بڵاوبۆتەوە، لەگەڵ زمانە پەیوەندیدارەکانی دیکەی وەک سەرەر و وۆڵۆف سەر بە گروپی جوگرافیای ئەتڵەسییە لە ناو نیجەر-کۆنگۆ ، و بە تایبەتی سەر بە لقی سەنیگامبیا، بە پێچەوانەی زۆربەی زمانەکانی نیجەر-کۆنگۆ، زمانی فولا تۆنەکانی نییە.

فولانی وەک زمانی یەکەم لە لایەن گەلی فولاوە ("فولانی"، Fula)) لە ناوچەی سەنیگامبیا و گینیا تا کامیروون و نەێجیریا و سودان و لەلایەن گرووپە پەیوەندیدارەکانی وەک گەلی توکۆلۆر لە دۆڵی ڕووباری سەنیگال قسەی پێدەکرێت، ھەروەھا وەک زمانی دووەم لەلایەن گەلانی جۆراوجۆری ناوچەکەوە وەکو کیردییەکانی باکووری کامیروون و باکووری ڕۆژھەڵاتی نەیجیریا قسەی پێدەکرێت.

دۆخی فەرمیبوون

فولفولدە لینگوا فرانکا زمانێکی فەرمییە لە گینیا ، سەنیگال ، گامبیا ، باکووری ڕۆژھەڵاتی نێجیریا ، کامیروون ، مالی ، بورکینا فاسۆ ، باکووری گانا ، باشووری نیجەر و باکووری بێنین (لە ناوچەی بۆرگۆ ، کە زۆرێک لە قسەکەران دوو زمانن)، وە زمانێکی ناوخۆییە بۆ زۆرێک لە ئەفریقییەکان وڵاتانی وەک مۆریتانیا و گینێ بیساو ، سیرالیۆن و تۆگۆ و کۆماری ئەفریقای ناوەندی و چاد و سودان و سۆماڵیا و ئەسیوپیا کە بە گشتی زیاتر لە ٩٥ ملیۆن قسەکەریان ھەیە.

سیستەمی نووسین

لە ساڵانی پەنجاکان و شەستەکاندا ھەوڵی سەرکەوتوو نەبوو بۆ دروستکردنی سیستەمێکی تایبەت بۆ نووسینی فولفولدە. ^[٤] ^[٥] ^[٦]

شێوە نووسینی ئەدلام

لە کۆتایی ھەشتاکان و سەرەتای نەوەکاندا دوو برای ھەرزەکار بە ناوەکانی ئیبراھیما و عەبدوڵا باری لە ھەرێمی نزێرێکۆری گینیا ڕێنووسی ئەدلامیان دروستکرد، کە بە ووردی نوێنەرایەتی ھەموو دەنگەکانی زمانی فولانی دەکات، ڕێنووسەکە لە ڕاستەوە بۆ چەپ نووسراوە و ٢٨ پیتی تێدایە لەگەڵ ٥ بزوێن و ٢٣ نەبزوێن. ^[٤] ^[٥] ^[٦]

ڕێنووسی عەرەبی

ھەروەھا فولا بە ڕێنووسی عەرەبی یان عەجەمی لە پێش داگیرکاری ئەوروپاوە لەلایەن زۆرێک لە زانا و کەسانی فێربووەوە نووسراوە لەوانە عوسمان دان فۆدیۆ و ئەمیرە سەرەتاییەکانی میرنشینەکانی باکووری نێجیریا،. ئەمەش تا ڕادەیەکی دیاریکراو بەردەوامە و بە تایبەتی لە ھەندێک ناوچەی وەک گینیا و کامیروون.

ئەلفوبێی لاتینی

کاتێک کە بە بەکارھێنانی ڕێنووسی لاتینی دەنووسرێت، فولا ئەم پیتە تایبەتە زیادانەی خوارەوە بەکاردەھێنێت بۆ جیاکردنەوەی دەنگە جیاوازەکانی زمانەکە بە شێوەیەکی مانادار: Ɓ/ɓ [ɓ], Ɗ/ɗ [ɗ ], Ŋ/ŋ [ŋ], Ɲ/ɲ [ ɲ] ، Ƴ/ƴ [ʔʲ] . پیتەکانی c و j و r بە ڕێککەوت نوێنەرایەتی دەنگەکانی [ c ~ tʃ ]، [ ɟ ~ dʒ ] و [ r ] دەکەن. پیتی دوو بزوێن ئاماژەن بۆ ئەوەی بزوێنەکان درێژ بوونەتەوە، ئەم ھێمایەش (ʼ) وەک وەستانی ناچاری بەکاردێت، زمانەکە سیستەمی پێنج بزوێن بەکاردەھێنێت کە دەنگی بزوێن و درێژییەکانیان دیاری دەکات، لە نێجیریا ʼy جێگرەوەی ƴ دەگرێتەوە و لە سەنیگال Ñ/ñ لەبری ɲ بەکاردێت.

نموونەی دەقێک

ئەمانەی خوارەوە نمونەیەکی دەقێکە لە زمانی فولا لە مادەی یەکەمی جاڕنامەی جیھانی مافەکانی مرۆڤ. ^[٧]

فولا: " Innama aadeeji fof poti, ndimɗidi e jibinannde to bannge hakkeeji. Eɓe ngoodi miijo e hakkilantaagal ete eɓe poti huufo ndirde e nder ɓ iynguyummaagu. Innama aadeeji fof poti, ndimɗidi e jibinannde to bannge hakkeeji. Eɓe ngoodi miijo e hakkilantaagal ete eɓe poti huufo ndirde e nder ɓ iynguyummaagu. "

IPA: /inːama aːdeːɟi fof poti, ⁿdimɗidi e ɟibinanⁿde to banᵑge hakːeːɟi. eɓe ᵑgoːdi miːɟo e hakːilantaːgal ete eɓe poti huːfo ⁿdirde e ⁿder ɓ ijᵑgujumːaːgu./ /inːama aːdeːɟi fof poti, ⁿdimɗidi e ɟibinanⁿde to banᵑge hakːeːɟi. eɓe ᵑgoːdi miːɟo e hakːilantaːgal ete eɓe poti huːfo ⁿdirde e ⁿder ɓ ijᵑgujumːaːgu./

ماناکەی: "ھەموو مرۆڤەکان لەدایک بوون بە ئازادی و یەکسانن لە کەرامەت و مافدا، " ئەوان بە عەقڵ و ویژدان بەخشراون و پێویستە بە ڕۆحی برایەتی بەرامبەر بە یەکتر مامەڵە بکەن”.

ئەمانەش ببینە

ڕێزمانی جەماوەری (پێشکەشکردنێک بۆ یەک جۆری فولا)
دەیڤید وایت ھۆرن ئارنۆت

سەرچاوەکان

ئارنۆت، دی دبلیو سیستەمی ناوەکی و زارەکی فولا. لەندەن: چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد، ١٩٧٠. چاپ.
ئارنۆت، دی دبلیو 'فولا'. لە ئینسایکلۆپیدیای نێودەوڵەتی زمانەوانی، بەرگی یەکەم . 2. دبلیو فراولی (وەرگێڕ). چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد، ٢٠٠٣.
مەکینتۆش، مێری. فولفود سینتاکس و مۆرفۆلۆژیای زارەکی. لەندەن: لیوای چاپخانەی سانت ئێدمۆندزبێری، ١٩٨٤. چاپ.
پارادیس، کارۆل. فۆنۆلۆژی و مۆرفۆلۆژیای وشەیی: چینە ناوەکییەکان لە زمانی فولادا. نیویۆرک: چاپخانەی گارلاند، ئینکۆ، ١٩٩٢. چاپ.
شێھو، ئەحمەدو. یاساکانی جێگیرکردنی فشار لە فولفولدە: پێداچوونەوەیەک. زانکۆی بایرۆ، کانۆ، ٢٠١٤.
ویڵسن، WAA (1945). ئەتڵەسی. لە جۆن بێندۆر-ساموێل (وەرگێڕ)، زمانەکانی نیجەر-کۆنگۆ ، ل. 81–104.

تێبینی

^ ^ئ ^ا Laurie Bauer, 2007, The Linguistics Student's Handbook, Edinburgh
^ «Documentation for ISO 639 identifier: ful». ISO 639-2 Registration Authority - Library of Congress. لە ٤ی تەممووزی ٢٠١٧ ھێنراوە. Name: Fulah
^ «Documentation for ISO 639 identifier: ful». ISO 639-3 Registration Authority - SIL International. لە ٤ی تەممووزی ٢٠١٧ ھێنراوە. Name: Fulah
^ ^ئ ^ا The Alphabet That Will Save a People From Disappearing, Kaveh Waddell, Nov 16, 2016, The Atlantic
^ ^ئ ^ا Hasson، Randall. «The ADLaM Story – How Alphabet Changes Culture». The Randall M. Hasson Blog. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئابی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ ^ئ ^ا Bach، Deborah (٢٩ی تەممووزی ٢٠١٩). «Ibrahima & Abdoulaye Barry — How a new alphabet is helping an ancient people write its own future». Story Labs. Microsoft. لە ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
^ «OHCHR | Universal Declaration of Human Rights - Pulaar». OHCHR (بە ئینگلیزی). لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.

[Bauer-1] ئ ^ا Laurie Bauer, 2007, The Linguistics Student's Handbook, Edinburgh

[ISO_639-2/RA-2] «Documentation for ISO 639 identifier: ful». ISO 639-2 Registration Authority - Library of Congress. لە ٤ی تەممووزی ٢٠١٧ ھێنراوە. Name: Fulah

[ISO_639-3/RA-3] «Documentation for ISO 639 identifier: ful». ISO 639-3 Registration Authority - SIL International. لە ٤ی تەممووزی ٢٠١٧ ھێنراوە. Name: Fulah

[Atlantic-4] ئ ^ا The Alphabet That Will Save a People From Disappearing, Kaveh Waddell, Nov 16, 2016, The Atlantic

[The_Randall_M._Hasson_Blog-5] ئ ^ا Hasson، Randall. «The ADLaM Story – How Alphabet Changes Culture». The Randall M. Hasson Blog. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئابی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[BachDeborah-6] ئ ^ا Bach، Deborah (٢٩ی تەممووزی ٢٠١٩). «Ibrahima & Abdoulaye Barry — How a new alphabet is helping an ancient people write its own future». Story Labs. Microsoft. لە ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.

[7] «OHCHR | Universal Declaration of Human Rights - Pulaar». OHCHR (بە ئینگلیزی). لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]