Хитад хэлэн

Хитад хэлэн
	汉语/漢語, Hànyǔ гү, али 中文, Zhōngwén
	; Hànyǔ Уламжалалта (дээрэ) ; ба хилбаршуулһан ханзаар (дунда) ; бэшэһэн; Zhōngwén (дооро)
Тараалга	Хитан-хэлэнэй ; юртэмсэ
Түрэлхи ; хэлэтнэй тоо	1,2 тэрбум (2004)
Хэлэнэй ангилал	Хитад-Түбэд Хитад хэлэн;
Эртын формууд	Эртын Хитад Дунда Хитад ;
Стандарт хэлбэрнүүд	Стандарт Мандарин Стандарт Кантон
Диалектууд	Мандарин • Цзинь • У • ; Гань • Сян • Минь • ; Хакка • Юэ • Пин • ; Хуэй
Үзэг бэшэг	Хитад үзэг; (Уламжалалта/; Хилбаршуулһан); ; Транскрипци:; Чжуинь; Пиньинь (Лата); Сяоэрцзин (Араб); Дунган (Кирилл); Хитадай Брайль; Пагбагай бэшэг ; (Түүхэн)
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас	Мандарин: Хитад; Сингапур; Тайвань ; Кантон: Хонконг; Макао ;
Тохируулагша ; байгууллага	Хэлэн ба Бэшэгэй ; Ажалай Үндэһэнэй ; Комисси (Эхэ газарай ; Хитад); Үндэһэнэй Хэлэнүүдэй ; Комитет (Тайвань); Гүрэнэй Албанай Бюро ; (Хонконг); Болбосорол ба ; Залуушуудай Хэрэг; Эрхилһэн Бюро (Макао); Хитад Хэлэнэй ; Стандартизациин ; Зүблэл (Малайзи); Мандариные Урагшань ; Ябуулха Зүблэл ; (Сингапур)
Томьёолбори
ISO 639-1	zh
ISO 639-2	chi (B) ; zho (T)
ISO 639-3	zho – багтааһан код; Тус тустань код:; cdo – Минь Дун; cjy – Цзинь; cmn – Мандарин; cpx – Пусянь; czh – Хуэй; czo – Минь-Чжун; gan – Гань; hak – Хакка; hsn – Сян; mnp – Минь-Бэй; nan – Урда Минь; wuu – У; yue – Юэ; csp – Урда ; Пинхуа; cnp – Хойто ; Пинхуа; och – Эртын Хитад; ltc – Хожом Дунда ; Хитад; lzh – Классическа ; Хитад
Glottolog	sini1245
Linguasphere	79-AAA
	Хитан-хэлэнэй юртэмсын Карта. Хүн зоной ехэнхинь хитадаар ; яридаг улас, нютагууд. Хитад хэлэнь өөрын бэшэ, харин ; албан ёһоной гү, али болбосоролой ; хэлэн болодог улас, нютагууд. Нилээд ехэхэн хитадаар ; яридаг үсөөнхитэй уласууд.

Хитад хэлэн (хилбар Хитад: 汉语; уламж Хитад: 漢語; пиньинь: Hànyǔ гү, али мүн 中文; Zhōngwén, илангаяа бэшэгэй хэлэнэй хубида) нэгэ талаһаа үзэбэл нэгэн хэлэн, нүгөө талаһаа үзэбэл харилсаатай адлигүй хубяар хоорондоо ойлголсодог хэдэн янза хэлэниие багтааһан хэлэнэй бүлэг юм.^[3]

Аялгуунууд

Хэлэнэй ангиаллаар ямаршье Хитад-Түбэд хэлэнэй изагуурай салаа болоно. Түрэлхи хэлэтэ хүнүүд үндэһэндээ Хитадта (мүнөөнэй БНХАУ, Тайвань) һуурижаһан байдаг. Үндэһэтэн уласаа байгуулһан хитадууд илгагдаха хэлэн хөөрэлдөөниие «аялгуу» гэжэ үзэдэг. Харин бусад хэлэн шэнжэеэшье, хитад шудалагшанар «Хитад хэлэнэй бүлэг» гээд хэд хэдэн «хэлэн» болгон ангилна.^[4]

Дээрэхи илгаатай хэһэгүүдые нютаг ороной байрашалаар Хойто (北, өөрөөр Мандарин гэнэ, 850 сая оршом хэлэлсэгшэтэй), У (吴, 90 сая), Юэ (粤, өөрөөр Кантон, 70 сая), Минь (闽, 50 сая), Сян (湘, 36 сая) зэргэ 7-13 бүлэгтэ багсалдаг.

Энэһээ Хойто Хитад хэлэн/аялгуунуудай доторхи Бээжэнэй аялгууда (北京话) тохируулһан путунхуа (普通话, Pǔtōnghuà) Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас (БНХАУ) болон Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас (ө.х. Тайвань) хоёрто түрын ганса, Сингапур уласта албан ёһоной дүрбэн хэлэнэй нэгэ боложо хуулишалагдан баталагдаба. Мүн НҮБ-ын албан ёһоной зургаан хэлэнэй нэгэ болодог.

Бэшэг

Бэшэгэй системэнь ханза гү, али хитад үзэг болоод можо, тойрогһоон хамааржа уламжалалта гү, али хилбаршуулһан ханза хэрэглэдэг. Галиг үзэгэй хубида лата сагаан толгойн дээрэ тулгуурилһан пиньинь хэрэглэнэ. Юэ хэлэндэ мүн адли лата сагаан толгойдо тулгуурилһан ютпхин зэргые ашагладаг. эртын үзэг болохо чжуинь толи бэшэгэй хэмжээндэ хэрэглэдэг.

Дэлхэйн улас түмэнүүд хэрэглэдэг үзэг бэшэгүүдэй дотор ханза ганса үгүүлбэри тэмдэглэгдэггүй үзэг бэшэг юм. Ханзын бии бололго тухай хитадай эрхэтэд дунда олон һайхан үльгэр домог байдаг. Уламжалалта хөөрэлдөөндэ, эртэ дээрэ үедэ Цан Цзе гэдэг нэгэ хүн байжа гэнэ. Тэрэ араатан, жэгүүртэнэй шороон дээгүүр алхаһан мүрые нигталан шэнжэжэ, уламаар үзэг бэшэг үүдэн зохёохо һанаа тэрэндэ урган түрэһэн бэлэй. Иигээд хитадай эгээн түрүүшын дүрсэтэй үзэг бии болоһон юм гэнээ. Хожом шэнэ Хитад уласай археологнар хитадай Шаньдун можын Жүй шянай Линянхэ голой хабидахи бунханһаа үлэмжэ ехэ хэмжээнэй бэшэг дурасхалай зүйл элирүүлһэн болоод, зарим шаазан дээрэ дүрсэтэ үзэг бэшэгдэһэн байһаниие элирүүлһэн байна. Эдэ үзэгүүд мүнөө үеһөө 4500 үлүү жэлэй урда бэшэгдэһэн түүхэтэй, Хитад уласай ханза бэшэгэй эгээн түрүүшын хэлбэри болохын археологнар нотолһон байна.

Ханзые бэшэг мэдэхэгүй хүнүүдтэ зүб танюулан зүб дуудуулхын тулада, мунхаг коммунис Хитадай засагай газар 1958 ондо «Хитад хэлэнэй абяаниие тэмдэглэхэ сагаан толгой»-е албан ёһоор ниитэлһэн байна. Уг түһэл хитад хэлэнэй түб аялгуу дээрэ тулгуурилжа ханзые латаар тэмдэглэһэн юм. Уг дүрэмынь нэгэ ёһондоо бол дуудалгые тэмдэглэхэ системэ болоод, хашалган болон аялган бүрилдэһэн юм. Эндэ хашалган абяан 21, аялган абяан 39 байна.

Түүхэ

Хитадай түб хэһэгэй Хэнань можын Аньян хотодо, ойролсоогоор 24 дүрбэлжэн км талмайтай Инь гэжэ нэрлэһэн эртын томохон хотын туури байха ба, энэ эртын хотын нэрэнь дэлхэйн соёлой түүхын хуудаһанаа үүрдэ тэмдэглэгдэн үлэһэн юм.

Эртын һорболжо үгүүлһэнээр МЭҮ 14-р зуунда Шан уласай хаан Пань Гэн ниислэлээ эндэ нүүлгэжэ абшарһан болоод тус газар 300 үлүү жэлэй турша Шан уласай улас түрэ, соёл, эдэй засагай түб болоһон байдаг. Анха 1928 ондо Инь тууриие нээжэ малталга хэһэн ба эндэһээ хүрэл эд зүйл, яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһан дээрэ һиилэһэн бэшэг (甲骨文, jiǎgǔwén, цзягувэнь, саашада «яһан бэшэг» гэхэ) бэлэг зэргэ маша ехэ түүхын олдобори олдоһониинь археологиин түүхэдэхи гайхамшагта нээлтэнүүдэй нэгэ болоһон юм.

Яһан бэшэг гэдэг яһата мэлхэйн хуяг гү, али амитанай яһан дээрэ һиилэжэ бэшэһэн эртын бэшэг юм. Шан уласай хаад ноёд бурханда этигэжэ, буг шүдхэртэ сүсэглэдэг байһан болоод алибаа хэрэгые бүтээхэһөө үмэнэ ямагта яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаар һайн муу хуби заянаа түлэгдэн үзэжэ, түлгэндэ бууһан зүйлһээ яһан дээр тэмдэглэн үлдээдэг байгаа. Яһан дээрэхи тэрэ бэшэгые «Яһан бэшэг» гэжэ нэрлэбэ. Уламаар түлгэндэ буулһан зүйл бэелхэ үедэ тухайн зүгнэлые тэмдэглэһэн хуяг юмуу яһые албан ёһоной архивай баримта болгон хадгалдаг байһан байна. Иимэһээшье эдэ суглуулгань Хитад уласай хамагай эртын бэшэмэл түүхын баримта болодог ажа.

Яһан бэшэг эртын хүнүүдтэ нюусалиг зүйлнүүдэй нэгэ байһан агаад ханза һиилбэритэй яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаниие хүнүүд луугай яһан гээд бодожо эмшэгээнд хэрэглэдэг байба. Энэ байдал 1899 ондо Ван И-жун гэһэн наймаашан эрэ эдэнь нэгэн түрэлэй эртын бэшэг байна гэһэн мэдэхэ хүрэтэр үргэлжэлһэн гэдэг ба энэ нээлтэнь археологнар, хэлэ шэнжэлэлшэдэй анхааралые татаһанаар тэдэниие шудалжа эхилһэн байдаг. Одоогой байдалаар малталгаар ниитэ 150 000 үлүү яһата мэлхэйн хуяг, амитадай яһан олдоһон ба ниитэ 4 500 оршом ханза олдоод байгааһаа 1000 үлүү ханзые тайлажа уншаһан байдаг. Эдэ ханза бэшэгүүдые шудалалаар тухайн эртын саг үедэ бэшэг үзэгэй сайтар хүгжэһэн тогтосотой байгаа гэһэн дүгнэлтэдэ хүрэһэн юм.

Яһан бэшэг нэн эртын үнэлжэ баршагүй үнэтэ түүхэн олдобориин хубида 3000 үлүү жэлэй тэртээхэ Хитадай ниигэмэй улас түрэ, эдэй засаг, соёлой талаарха мэдээсэлые хадагалан үлдээһэн юм. Яһан бэшэг Хитадай эртын түүхэ, илангаяа Шан уласай үеын түүхые шудалха эгээн шухала шууд материал болоһоор ерэһэн болон мүнөөдэр яһан бэшэгэй шудалга дэлхэй хэмжээнэй шудалал болотороо хүгжөөд байна.

Ном зохёол

Кожевников И. Р. Словарь привычных выражений современного китайского языка. М., 2005
Юань Цзя-хуа. Диалекты китайского языка / Под ред. проф. Г.П. Сердюченко. — М.: Наука, 1965. — 55 с. — 1200 экз.
Курдюмов В. А. Курс китайского языка. Теоретическая грамматика. — М.: Цитадель-трейд, Лада, 2005. — 576 с. — 3000 экз. — ISBN 5-9564-0015-3
Войцехович И. В. Практическая фразеология современного китайского языка. М., 2007
Духовная культура Китая: энциклопедия в 5 т. М., 2006 — . Т. 3. Литература. Язык и письменность. 2008. 727 с. Авторы статей общего раздела «Язык и письменность» — О. И. Завьялова и А. М. Карапетьянц, авторы словарных статей о языке и письменности — О. И. Завьялова, И. Т. Зограф, Л. Р. Концевич, А. В. Немтинова, Ф. Ю. Тавровский, Р. Г. Шапиро. Избранная библиография работ на русском языке подготовлена В. П. Журавлевой
Завьялова О. И. Большой мир китайского языка. М.: Восточная литература, 2010. 287 c. ISBN 978-5-02-036434-9.

Холбооһон

Бэшэг

Handwriting Recognition + Китайско-Английские словари

Толи

Зүүлтэ

↑ Chinese Academy of Social Sciences (2012), p. 3.
↑ china-language.gov.cn Архивировалһан 18 арбан хоёр һара 2015 оной. Загбар:In lang
↑
* David Crystal, The Cambridge Encyclopedia of Language (Cambridge: Cambridge University Press, 1987), p. 312. «The mutual unintelligibility of the varieties is the main ground for referring to them as separate languages.»
- Charles N. Li, Sandra A. Thompson. Mandarin Chinese: A Functional Reference Grammar (1989), p 2. «The Chinese language family is genetically classified as an independent branch of the Sino-Tibetan language family.»
- Jerry Norman. Chinese (1988), p.1. «The modern Chinese dialects are really more like a family of language.»
- John DeFrancis. The Chinese Language: Fact and Fantasy (1984), p.56. «To call Chinese a single language composed of dialects with varying degrees of difference is to mislead by minimizing disparities that according to Chao are as great as those between English and Dutch. To call Chinese a family of languages is to suggest extralinguistic differences that in fact do not exist and to overlook the unique linguistic situation that exists in China.»
↑ Mair, Victor H. (1991). «What Is a Chinese "Dialect/Topolect"? Reflections on Some Key Sino-English Linguistic Terms» (PDF). Sino-Platonic Papers.

Эшэ татахада гараһан алдуу: Для существующих тегов <ref> группы «lower-alpha» не найдено соответствующего тега <references group="lower-alpha"/>

[FOOTNOTEChinese_Academy_of_Social_Sciences20123-1] Chinese Academy of Social Sciences (2012), p. 3.

[3] -language.gov.cn Архивировалһан 18 арбан хоёр һара 2015 оной. Загбар:In lang

[4] * David Crystal, The Cambridge Encyclopedia of Language (Cambridge: Cambridge University Press, 1987), p. 312. «The mutual unintelligibility of the varieties is the main ground for referring to them as separate languages.»
Charles N. Li, Sandra A. Thompson. Mandarin Chinese: A Functional Reference Grammar (1989), p 2. «The Chinese language family is genetically classified as an independent branch of the Sino-Tibetan language family.»

Jerry Norman. Chinese (1988), p.1. «The modern Chinese dialects are really more like a family of language.»

John DeFrancis. The Chinese Language: Fact and Fantasy (1984), p.56. «To call Chinese a single language composed of dialects with varying degrees of difference is to mislead by minimizing disparities that according to Chao are as great as those between English and Dutch. To call Chinese a family of languages is to suggest extralinguistic differences that in fact do not exist and to overlook the unique linguistic situation that exists in China.»

[4] Charles N. Li, Sandra A. Thompson. Mandarin Chinese: A Functional Reference Grammar (1989), p 2. «The Chinese language family is genetically classified as an independent branch of the Sino-Tibetan language family.»

[5] Jerry Norman. Chinese (1988), p.1. «The modern Chinese dialects are really more like a family of language.»

[6] John DeFrancis. The Chinese Language: Fact and Fantasy (1984), p.56. «To call Chinese a single language composed of dialects with varying degrees of difference is to mislead by minimizing disparities that according to Chao are as great as those between English and Dutch. To call Chinese a family of languages is to suggest extralinguistic differences that in fact do not exist and to overlook the unique linguistic situation that exists in China.»

[Mair-5] Mair, Victor H. (1991). «What Is a Chinese "Dialect/Topolect"? Reflections on Some Key Sino-English Linguistic Terms» (PDF). Sino-Platonic Papers.

[1]

[lower-alpha 1]

[2]

[3]

[4]