Jules Gros

Plakenn e-kichen an ti-kêr Tredraezh-Lokemo

Jules Gros (Jul ar Groz hervez an doare brezhonekaet ; Jules Gros eo an anv a zo moullet war e levrioù), Ab Alan diouzh e anv barzh, zo ur yezhoniour breizhat, ganet d'an 2 a viz C'hwevrer 1890 e Pariz ha marvet e Lannuon d'ar 25 a viz Kerzu 1992.

Yezhoniour, dastumer ha kantvloaziad

Jules Gros er gêr

Yezh e galon

E-touesk an nav eskopti breizhat ez eo Treger, hep mar, ar vro nemeti he deus maget kement a zastumerien, birvilh enne da virout ha da wareziñ o yezh. En o zouez ez eus un toullad rimadellerien ha konterien gozh evel Ian ar Gwenn (1774-1849) eus Priel, Ian ar Minous (1827-1892) eus Pleuveur-Gaoter, evit ar re vrudetañ. Disoñjet un tamm, daoust d'e labour bras, e voe Guillaume Ricou (1778-1848) eus Tremael, ur c'haner a-feson hag a droas fablennoù henc'hresianek Aisopos ha re latin Phaedrus. E vab-bihan, Guillaume Le Coat (1845-1914) a droas kement-se ar Bibl e brezhoneg. Arabat eo ivez ankounac'haat Fañch an Uhel (1821-1895) eus Plouared, ha Frañsez Vallée (1860-1949) eus Plounevez-Moedeg, daou zen desket-meurbet, bet gouestlet gante o buhez da sevenadur Breizh, dre zifenn ha skediñ ar brezhoneg dre holl. D'o heul ec'h erruas Jules Marcel Gros, ur paotr yaouank hag a yeas da gozh-tre, dedennet-kaer gant ar yezhoù ha mennet-mat da studiañ ha da dreuzkas yezh e vro.

Ganet e voe Jules Gros e Pariz d'an 2 a viz C'hwevrer 1890. Da gêr-benn Bro-C'hall e oa aet e dud da glask labour, evel an darn vrasañ eus ar Vretoned. E dad, François, a laboure e-giz dreser eurieroù e-ti un horolajer. E vamm, Françoise Allain, a oa keginerez en un ostaleri e-pad ar goañv ha gwrierez evit un stal vras e-pad an hañv. O-daou beuzet gant o labour e voe start dezhe mirout gante ar poupig, a voe lezet dindan warez ar vamm-gozh, Michela an Allan (1833-1921), o chom e Tredraezh-Lokemo e Bro-Dreger. Ganti eo e voe desavet ar paotrig betek e 7 vloaz.

Anavezet ha plijet e veze Michela er barrez a-bezh. Prest e veze-hi da reiñ un taol-sikour d'an neb a c'houle dalc'hmat, hag hi paour-du. Barrek e oa gant he dorn pa farde bara pe veuzioù all, kement ha gant he fenn, pa gonte istorioù ha pa zibune gwerzioù ha kanouennoù ar vro e-kerzh ar beilhadegoù. Pedet e veze alies-mat evit ober war-dro euredoù, badeziantoù ha lidoù a bep seurt. Goude ar Brezel-bed kentañ e voe pedet peurliesañ evit lavarout ar pedennoù d'ar familhoù. En ur seveniñ ur pirc'hirinaj ez ae d'ober tro ar vro da bediñ en holl lec'hioù sakr. Degas a rae en-dro ganti an dour burzhudus, goulennet gant an dud, da lakaat ar c'hañv e pleustr. Bep Gwener, pa veze oc'h ober tro ar menajoù da sikour ma oa ezhomm, e veze roet dezhi gwech ha gwech all un tamm boued da vagañ he Jules bihan. Mont a rae ivez d'ar park da labourat evel ar baotred : dav e oa dezhi labourat start a-benn treuzvevañ, ha reiñ ur vuhez dous a-walc'h d'e vabig. Mod all, e-pad ar goañv, e neze ar gloan pe al lin da aozañ dilhad da vezañ gwerzhet goude. E-keit-se e tibune an eil war-lerc'h egile kanoù-pobl, gwerzioù ha sonioù, ar re a veze eztaolet ganti e-pad ar beilhadegoù e ti an amezeien. En he c'hichen e vane Jules dalc'hmat. Ne oa ket klemmganoù hir Markiz ar Guerrand, Yann ar paotrig mat, Santez Jenovefa pe c'hoazh hini Roue Brest ha Priñsez he bronn aour evit echuiñ. Daoust ma veze alies Jules skuizh-divi e stourme evit selaou c'hoazh ur wech an tonioù hag an istorioù-se, ken brav ma oant.

Da seizh vloaz hanter e tistroas Jules da Bariz. Met ne chomas nemet daou vloaz eno kent distreiñ da Vreizh gant e vamm. Siwazh en devoa ar paotr bihan kollet un tamm mat eus e vrezhoneg, dre ma n'en devoa ket bet tro da bleustriñ tamm ebet gant e dud. Daoust ma talc'he da gompren ar gerioù en deveze poan o kaozeal. Erruet e Tredraezh-Lokemo e chomas sac'het ar gerioù en e veg pa rankas respont d'ur goulenn savet outañ gant e vamm-gozh. Ne oa ket evit kompren abalamour da betra e chome-hi mut gant ar souezh hag an dispi. A-benn ar fin e teuas a-benn ar vaouez kozh da lavarout he soñj kent dirollañ da c'harmat. Fromañ a reas kement-mañ ar Julig da vat. Ranngalonet, e tivizas-eñ gouestlañ e vuhez-pad da virout yezh e vro en enor d'e vamm-gozh. En em staliañ a reas he mamm e Lokmikael-an-Traezh m'he devoa kavet ul labour a gouezierez hag a geginerez en ostaleri Bellevue. Er barrez nevez-se e heulie Jules kentelioù an aotrou Basile (tad gwreg Jules) hag a gasas anezhañ betek ar sertifikad-studi, tremenet pa oa-eñ 11 vloaz, e 1901. D'ar mare-se e tivizas e vamm distreiñ da Bariz. N'eo ket evit-se e paouezas ar paotrig gant ar skol, menel a reas eno betek e drizek vloaz. Goude-se e voe kaset da labourat er menajoù evel paotr-saout.

Kavadenn al Lizhiri brezhonek

D'ar mare-se eo e kejas Jules Gros gant Marie Coadalan, ur gamaladez kozh d'e vamm-gozh. « Ur gaoz plijus a oa ha plijus e oa kaozeal ganti » a lavare-eñ. Un intañvez pinvidik a oa honnezh, ar pezh a roe tro dezhi da lenn kalz ha da gaout un toullad mat a levrioù. Bet desket ganti lenn al latin hag ar brezhoneg e leandi Plouilio, e teue da welet Michela ha Jules da lenn Kroaz ar Vretoned dezhe, lodenn vrezhonek La Croix des Côtes-du-Nord, kaset da benn gant Frañsez Vallée. Yves-Marie Durand, person Tredraezh, a zeskas dezhañ diazezoù ar brezhoneg lennegel dre e lakaat da lenn ar c'hazetennoù. Bras e voe e levezon war Jules Gros ; e gendrec'hiñ a reas da zerc'hel gant e studioù. Sevel a-du gant ar beleg-se a reas e dud kement ha ma tivizjont lakaat o mab da zont da Bariz da heuliañ kentelioù el lise Turgot. A-boan treuzet dorioù ar skol e veze sellet outañ gant daoulagad dispourbellet, e-giz ma vije bet ur pezh kurius. Graet e veze goap outañ gant ar skolaer, a-zivout e orinoù. Krediñ a reas hennezh hopal d'ur mignon dezhañ : « Tu vois le p'tit là-bas dans l'coin, il vient du fin fond des Côtes-du-Nord ! ». Ne voe ket kement-se evit digalonekaat an Tregeriad birvidik ma oa, dre ma teuas brav gantañ da c'houde, dreist-holl evit ar pezh a sell ouzh ar yezhoù estren. Lakaat a reas ar berzh-se war gont an divyezhegezh brezhoneg-galleg. Fier-ruz ha laouen e voe e dad evitañ, dre ma soñje dezhañ e oa ar saozneg ur yezh evit an dazont.

Pa voe 15 vloaz e tremenas Jules e vreved, ha bloaz war-lerc'h e krogas da c'hounez e vuhez gant micherioù bihan : paotr-ispiser e Suresnes, kourcher er stal-levrioù Beauchêne e straed Roazhon, sekretour e ti Michelin, bali Péreire. Ne voe ket kement-se evit mirout outañ da genderc'hel gant e studioù. Kavout a reas evel-henn ar gevredigezh La Bretagne pa oa o klask war-lerc'h kentelioù-noz. An aozadur-se, staliet tro-dro da iliz Notre-Dame-des-Champs, bali Montparnasse, a sikoure ar Vretoned nevez-erruet e Pariz da gavout lojeiz ha labour. En tu-hont da se e veze roet kentelioù evit an dud gour. En em rollañ a reas neuze Jules er c'hentelioù yezhoù keltiek, kaset da benn gant ar beleg Kamenen, e-keit ma talc'he da vont gant e studioù war ar saozneg hag ar c'hastilhaneg. Eno e voe kreñvaet e soñjoù diwar-benn Breizh hag ar brezhoneg.

Anaoudegezh a reas gant ur studier war ar vezegiezh, Pol Diverres e anv, troet war studi ar brezhoneg gant an Tregeriad Yves Berthou. Hemañ e lakaas da zizoleiñ Barzhaz Breizh hag e gasas war-zu ar vroadelouriezh vreizhat dre reiñ dezhañ da lenn levrioù Jean Le Fustec, « Lemenig» e anv drouiz. Kejañ a reas ivez, e-touesk reoù all, ouzh Eugène Le Clerc hag a roas tro dezhañ da lenn oberennoù breizhat all, evel Grammaire bretonne du Dialecte de Tréguier, bet skrivet gant e vreur Louis. Maget e voe da c'houde gant lennadennoù brezhonek all dre skouerennoù Kroaz ar Vretoned, a c'helle kavout e sez ar gevredigezh. Aketus ez adskrive kanaouennoù brogarour, kembreat, skosat, iwerzhonat, hag e-unan e skrivas un nebeud gwerzennoù en enor da Vreizh. Gwech ha gwech all ez ae da brenañ ul levr pe zaou e stal-levrioù brezhonek Marcel Dault, straed ar Val-de-Grâce. Ar marc'hadour-levrioù brokus, plijet-bras o welet un den yaouank ken dedennet gant ar sevenadur keltiek, e alias da genderc'hel gant e hent en ur reiñ dezhañ ul levr bennak ur wech an amzer d'e vroudañ. Ar c'hoant da c'houzout muioc'h atav a lakaas Jules da vont da ruzañ e dreid war ar marc'hadoù levrioù kozh, ma kave oberennoù a-feson ha frouezhus evit e breder.

Beajoù

D'ar mare-se eo e adkavas ur mignon kozh dezhañ, bet anavezet e Lokmikael-an-Traezh, André Bouget e anv, mekanikour kirri-tan, entanet gant ar yezhoù eveltañ. Bep Sul ez aent o-daou da vale en ur gaozeal brezhoneg ha saozneg, un doare evite da virout ur c'hempouez etre strivoù korfel ha speredel. Deskiñ a reas André e c'hellfe labourat en embregerezh Unic e Londrez, hag eñ nijet kuit ken buan all en-tu all da Vor Breizh. Jules, o vezañ berr war an arc'hant, a reas kement-all met goude hir a-walc'h amzer hepken. Goude bezañ bet esperniet trawalc'h a arc'hant e kejas gant e gomper en-dro e miz Gouere 1908. A-drugarez d'e skiant-prenet war ar yezhoù e kavas ul labour en embregerezh La Personne, hag, evel e Pariz, e talc'has da vont gant hent ar studioù evel e vignon André : goude e zevezh-labour e heulie kentelioù alamaneg ha kastilhaneg koulz ha kembraeg hag iwerzhoneg, kaset da benn gant ar barzh Goronwy Owen ; deskiñ a reas ar berrskriverezh hag ar c'hizellañ gant staen.

Eno eo e tarempredas ar C'hembread Ithel Morgan hag a zeuas buan-tre da vezañ ur mignon bras dezhañ. E-pad pell ez eskemmas gantañ e kembraeg. Ithel a zeskas un toullad gerioù romek dezhañ, ouzhpenn-se. Gant e c'hoant da peurglokaat e anaoudegezh war ar bed keltiek e sevenas gant e gamalad André ur veaj hep penn na revr betek Kembre. Sabatuet ha fromet-bras e voe an dud pa glevjont an daou baotr yaouank o komz fraezh yezh o bro. E Bro-Saoz edo Jules c'hoazh pa resevas ul lizher a-berzh Eugène Le Clerc da gemenn dezhañ donedigezh e vreur, an abad Louis Le Clerc, e Londrez un nebeud devezhioù goude. Laouen-bras e voe Jules gant ar misi-se, kejañ ouzh ur Breizhad desket. En em gavout a reas evel-henn e kreizig-kreiz un dousennad brezhonegerien o koaniañ. An dezrevellad a zo bet embannet e Ma beaj e Londrez gant Louis Le Clerc (1910) a ziskouez mat pegen mennet e oa an Tregeriad yaouank ha penaos en devoa-eñ lakaet an arvesterien dindan e gazel.

Ne oa ket daoust da-se an daou lampon evit chom e Londrez : e dibenn ar bloavezh 1909, ez eas kuit André da Alamagn, ma kavas labour e-giz mekanikour kirri-tan e Berlin. Dre sellet ouzh ar roll-niverennoù pellgomz e voe desachet e evezh gant anv ur skol troet war ar yezhoù, Die Bihan Schule, straed Nollendorf. Deskiñ a reas e oa renet gant ur Breizhad genidik eus Molan hag euredet d'un Alamanez. Ar Bihan-se a oa da gentañ bet skolaer bugale ar priñs Murat e Moskov ha neuze kazetenner evit Le Matin e Pariz ha rener Skol Berlitz. Marc'hata a reas André evit kavout ur post a gelenner war ar saozneg da Jules, ha setu an daou vignon bras advodet. Ouzphenn da zaou vloaz e padas ar chomadenn en tu all d'ar stêr Roen. Eno c'hoazh, ne voe ket kollet un eilenn gant Jules. Diouzh noz e kelenne galleg da deir Boloniadez yaouank. Int-i a zeskas poloneg dezhañ, un tu evitañ da binvidikaat e ouiziegezh yezhoniel kent kuitaat Alamagn e miz Gwengolo 1911. Ret e voe dezhañ distreiñ da Vro-C'hall, galvet ma oa bet d'ober e servij soudard. Kent doujañ d'e zever a geodedour sentus e tivizas mont d'ober un tamm tro etrezek Tredraezh.

D'ar mare-se eo e krogas da notenniñ war garnedoù bihan ul lodenn eus sonioù ha gwerzioù kanet gant e vamm-gozh. D'ar c'hentañ a viz Here 1911 e voe enrollet ar soudard Jules e Belfort, er 35vet rejimant troadeien. Soñj a zeue dezhañ eus e adjudant o c'haial : « Ne regardez pas par terre comme si vos parents étaient noyés. Regardez en haut des arbres comme s'ils étaient pendus. Voyez, moi simple labourateur, je suis devenu adjudant par ma bonne conduite, ma force de caractère et mon patriotisme ». Eñvoret-mat ar gentel-se gantañ a-dra-sur, e voe lakaet da gorporal c'hwec'h miz goude.

Diouzh an noz e vire ouzh e gorf da lartaat betek re dre strivañ gant an embregerezh-korf, hag ouzh e benn da skañvaat dre lenn aketus. Breton nemetañ e oa en ur rejimant a vode tud eus Reter Bro-C'hall hag Arverniz dreist-holl. Nebeut a c'halleg a veze distripet gant an darn vrasañ anezhe, met kejañ a reas, evit e holl blijadur, ouzh ur soudard bet desavet e Singapour. Gantañ e c'hallas Jules kaozeal saozneg. Bet kaset d'an ospital un nebeudig amzer goude abalamour d'ar ruzell tapet gantañ e reas anaoudegezh gant ur skolaer hag a zeskas dezhañ an esperanteg. A-drugarez d'ur c'hoñje e voe bet tro gantañ da gemer perzh e Goursez Breizh d'ar 6 a viz Eost 1912 e Lokronan. Eno e sebezas an holl dud pa grapas war ur garreg sakr, ar Gazeg Vaen, evit dibunañ ur brezegennig e brezhoneg, skoaz-ouzh-skoaz gant Yves Berthou.

Teñzor ar brezhoneg komzet

Bep tro ma teue Jules Gros da Vreizh e lakae war baper an holl droioù-lavar divoutin a gleve gant e vamm-gozh. A-zoug-kamm e teue-eñ da vezañ emskiant eus pouez ha dibarelezh brezhoneg ar re gozh da geñver hini ar re yaouank. Un engroez a benngerioù hag a grennlavarioù, eskemmet ha miret gwechall-gozh a-drugarez d'an hengounioù dre gomz, a oa o vont da get. Brasoc'h-brasañ e oa levezon ar galleg war ar remziadoù nevez. Dont a rae ar c'hoant treuzkas ha gouarn ar yezh glan ha bev da vezañ kreñvoc'h-kreñvañ evitañ. Ken mallus e oa hervezañ ma krogas Jules raktal gant ul labour start ha hir da saveteiñ yezh ha gizioù e vro c'henidik. E hunvre a skrivagner brezhonek a gadarnae kement-mañ ivez. Ur c'harnedig hag ur bluenn en e c'hodell dalc'hmat e sevenas-eñ gwrizioù e raktres bras-meurbet, e bennoberenn Trésor du breton parlé.

Pa voe bet echu gant e servij soudard e teuas ar c'hoant dezhañ da vont da gelenner war ar brezhoneg. An arc'hant espernet e Bro-Saoz hag en Alamagn a roas tro dezhañ d'en em rollañ e Skol-veur al Lizhiri e Roazhon, ma kejas ouzh Francis Gourvil, studier eveltañ er rann keltiek. Entanet-kaer e voe gant ar c'hentelioù lennegezh kaset da benn gant Anatole Le Bras. Hemañ a dostaas d'an daou vrezhoneger yaouank hag o fedas da vont da Sul da zizoleiñ war varc'h-houarn Koad-meur Brekelien, lec'h emgann Le Graund-Saent-Aubein, pe c'hoazh annez François-René de Chateaubriand e Conbórn.

D'an hevelep mare e reas Jules anaoudegezh gant Frañsez Vallée hag a c'houlennas digantañ kenlabourat evit e gazetenn-galon, hini e lennadennoù brezhonek kentañ, Kroaz ar Vretoned. An den hag a veze graet « Beneadad breton » anezhañ a roas alioù fur dezhañ : en em virout ouzh ar gwin, ar butun hag ar merc'hed ! Ne oa ket Jules evit lavarout m'en devoa heuliet kement-se met ar pezh a oa sur, biskoazh n'en devoa butunet. Kerkoulz lavarout e oa mennet-kaer ar paotr yaouank da gemer perzh er gazetenn, kizidik ma oa da c'houlenn ar skrivagner doujet-se. Evel-henn e skrivas Jules pennadoù brezhonek e-pad ar Brezel-bed kentañ. E-dibenn e vloavezh-studi, bet e ziplom gantañ, e tistroas da Dredraezh evit tremen an hañvezh e ti e vamm-gozh, da zerc'hel gant e zastumadennoù. Ul laziadig amzer kent en devoa Yves Berthou degaset dezhañ ur skouerenn eus e oberenn Lemenig Skouer ar Varzed (1914). En e lizher-trugarekaat e roas Jules da gompren en e feiz er brezhoneg hag en e c'hoant da vont dre ar maezioù a-benn gwerzhañ levrioù brezhonek, moullet e ti Lajat e Montroulez : « Pobl Breizh izel », a skrivas-eñ, « n'eo ket kousket ha ma lavar darn hag ar brezhoneg a zo gwriziennet start en o zouez. Ma 'z int morgousket, an disterañ ger a stok ruz ouzh o c'halonoù a zihun anezhe prim. Pa vo echu ar skol amañ (diwezh Mezheven) ec'h on e sell da vont da werzhañ levrioù brezhonek war ar maez, peogwir e chomin e Breizh ken a vo bet Gorsedd Lannuon. Goude ec'h in da Vro-Saoz. » Ma ne oa ket Jules Gros ur broadelour breizhat daonet, en deus bet gouestlet evel-henn e vuhez-pad da saveteiñ ar yezh dre he skediñ en-dro d'an dud o devoa he dilezet a-hed an amzer.

Ar brezel bras (1914-1918) : troadeg ha jubennour da c'houde

En hañvezh 1914 e tokas ar c'hloc'h ; engalvet e voe Jules, oadet 24 bloaz, d'an 3 a viz Eost, er 41vet rejimant e Roazhon ha kaset d'an talbenn war-eeun, d'an Ardennes. Perzh a gemeras en emgannoù Charleroi ha Neuville-Vitasse, ma voe lazhadeget e rabastaolad : diwar 3 400 den da veure an argad ne vanas nemet 720 da noz. Ha Jules en o zouez. Planedenn vat a oa bet gantañ, hervezañ, a-drugarez da sell gwarant Santez Anna-Wened hag he devoa e heñchet, hep mar : « En em gavet e oamp », a skrivas-eñ, « en kreizig-kreiz rannvro Arras, e-deroù miz Here 1914. Toullet hon devoa trañcheoù en derc'hent. Hag e oamp distroet a-drêk evit kousket er c'hraoù-foen. An deiz war-lerc'h e oamp prest da vont e-barzh hon trañcheoù. Reiñ a reas kement-se ar C'horonal gourc'hemenn deomp : "Baïonnette au canon, en avant !". Ha ni neuze da vont war-raok. Ar blaenenn an hini e oa, parkeier ken plaen hag an dorn. O kregiñ da glevet ar boledoù o c'hwibanaat em divskouarn e oan pa welis a-daol-trumm brageier ruz o fontañ er pradoù beterabez. Redek hon devoa graet evel-henn e-pad un degad a vunutennoù kent kavout goudor a-drêk ur c'hleuzig. Steudennet e voemp koulskoude gant an Alamaniz ha setu an obuzioù oc'h arruout dre amañ. Klevout a ris unan dioute o lavarout : "Celui-là est pour moi, je vais mourir". Un aspedenn a ris neuze : "Santez Anna Wened, savetaet din ma buhez!". An amzer em boe bet da gas ma fal d'un dorn d'egile pa flastras un obuz daou vetrad ac'hane. Stekiñ a reas kement-mañ ma fal. Un frapadig amzer goude e saven hag e c'halven ma c'hamaladed. Den na respontas din : a-gleiz kement hag a-zehoù, bez' e oa pemp pe c'hwec'h den astennet, marv. An hini manet bev nemetañ e oan. »

« Adalek ar mare-se e oan en em lakaet da vat da bediñ. Ur wech all c'hoazh, e Verdun, e oan bet savetaet evel dre vurzhud : kouezhañ a reas un obuz daou vetrad diouzhin hep tarzhañ. A-viskoazh on en em santet gwarezet. Sant-Erwan a oa ma sant karetañ, hag a oa bet person Tredraezh eus 1284 da 1292. Pa'm boa un dra bennak da c'houlenn eo outañ e saven kement-mañ. N'en devoa bet nac'het tra din morse. » Ne voe ket an eurvad-se evit derc'hel d'e wareziñ pa voe gloazet en e gilpenn e 1915. Kaset da ospital Avranches (Normandi) e reas anaoudegezh gant un tennataer tunizian. Sorc'hennet gant ar yezhoù estren evel ma oa e krogas da zeskiñ arabeg gant e gavandad reuzeudik. Nebeut amzer goude e voe pellaet diouzh an talbenn abalamour d'ur c'hleñved-skouarn. Spletiñ a reas neuze evit distreiñ da Dredraezh da genderc'hel gant e zastumadeg troioù-lavar e brezhoneg. Ur wech distro en Argonne e tremenas un arnodenn ma voe dalc'het kont eus e varregezhioù war an alamaneg hag ar poloneg. Ha setu-eñ deuet da vezañ jubennour. A-drugarez d'e gefridi nevez ne voe ket Jules yaouank war an talbenn ken, hag e-dibenn ar brezel e teuas ar soñj dezhañ e oa kentoc'h ar gouiziegezhioù yezhoniel hag o devoa e savetaet.

Ur wech disklêriet an arsav-brezel e 1918 e kavas labour e ti ur feurmer bigi, straed Volney e Pariz. Adkavout a reas e vignoned eus ar gevredigezh La Bretagne kement ma 'z ae bep Sadorn da gaozeal gant Pol Diverres. Bez' e oant o-daou troet da sot gant al lennegezh kembraek. Rannañ a reas Jules e skiant-prenet, bet tapet gantañ en tu all da Vor Breizh. Pol, eus e du, a lakaas Jules da emezelañ e bod-skrivañ Buhez Breiz, kelaouenn viziek a studiadennoù evit difenn lazioù broadel, lennegel, ekonomikel hag arzel Breizh, kaset da benn gant Pierre Mocaër ha Joseph Ollivier. Enni e roas Jules da lenn e eñvorennoù-brezel, Deg devez e Verdun (1919). Pol an hini eo adarre hag e lakaas da gejañ ouzh Gavan Duffy, dileuriad e Pariz Gouarnamant dilennet Republik Iwerzhon. Hemañ a c'houlennas digantañ treiñ e galleg ul levr gant Erskine Childers (1870-1922) war ar sponterezh milourel saoz en Iwerzhon. D'e dro e roas Jules hoal dezhañ da eskemm, en un atersadenn hir, a-zivout al luskad Sinn Féin hag a voe embannet er gazetenn rannvroelour Mouez ar Vro renet ha pennskrivet e Montroulez gant e vignon Francis Gourvil. Skrivañ a reas Jules pennadoù all er gazetenn sizhunvezhiek-se, en o zouez un heuliad e brezhoneg : War-sao Bretoned !.

E miz Gwengolo 1920 ec'h euredas Marie Basile, merc'h e skoaler eus Lokmikael-an-Traezh : ar plac'hig a veze o c'hoari gantañ pa oa hemañ en e vragoù bihan c'hoazh a zeuas da vezañ e zousig betek fin e vuhez. Anatole Le Bras a voe e dest ha Francis Gourvil e gasour. Bez' e reas Anatole ur brezegenn eus ar re vravañ da veuliñ barregezhioù e skoliad kozh o kas da benn meuleudigezh ar brezhoneg hag ar mennozhioù breton. Reiñ a reas daoust da se da gompren e oa ret diwall diouzh ar Vretoned hag a vefe techet da vont war-zu an dizalc'hiezh ha d'en em zistagañ diouzh ar galleg.

Un dastumer ha ne skuizhe ket

E Versailhez en em stalias an dud nevez. Kavout a reas Jules ul labour penn-kenwerzher an ti-livañ Kabiline. Amezeien o doa hag a oa repuidi eus Rusia. Ar gwaz, bet skolaer, a-du gant ar politiker Aleksandr Kerenskiy (1881-1970), a oa kazetenner evit La Russie opprimée. Ur wech ar sizhun e teue ar c'houblad da bakañ ur banne e ti an Tregeriad. Drezañ eo e teskas Jules rusianeg, un tu dezhañ da ledanaat c'hoazh ouzhpenn e skiant-prenet war ar yezhoù ! Bep hañvezh e tistroe Jules d'e vro hag e kroge en-dro gant e zastumadennoù. Siwazh e oa marvet e vamm-gozh e 1921. Met ne oa ket aet an eien da hesk evit se, a-drugarez da labourerien-douar Tredraezh ha da besketaerien Lokemo.

Desachet e voe e evezh gant an troioù-lavar diarneuz dreist-holl, implijet a-galz gante en o c'haozadennoù. Ar re hag e wele o skrivañ buan-ha-buan ar pezh a gleve war e garnedig a lavare : « Jul amañ, a zo 'vont da gas toud kaozioù Tredraezh da Bariz ! ». Kement-se e lakae da c'hoarzhin druz, ha diouzh noz ec'h adskrive hag e renke an holl droiennoù bet tapet a-gleiz hag a-zehoù war an deiz.

En tu-hont da-se e teuas ar soñj dezhañ, goude ar pezh en devoa bevet e-barzh trañcheoù Verdun, da bignat en urzhaz milourel. E 1919 e heulias Jules ar c'hentelioù jubennaouiñ milourel, ha bloaz goude e voe anvet da letanant-jubennour an adarme. Pa darzhas an Eil Brezel-Bed e 1939 e voe kaset d'ar Mission française evit an Arme saoz. En em gavout a reas neuze war harzoù Belgia e-pad foeltradenn ar C'hallaoued e Sedan. Ranket gantañ kilañ war-du Dunkerque e voe skarzhet gant ar Saozon hag adkaset da Vro-C'hall da c'houde, ha dizengalvet d'ar 16 a viz Eost 1940. Kent adkemer e bost en ti-livañ Kabiline e tistroas da Lokemo da welet e wreg, en ti bet savet gante un nebeudig amzer a-raok ar brezel, a-us ar porzhig-pesketa. E 1945, enlouc'het gant eñvor an daou vrezel, e tistroas da Vreizh ma oa e vamm a-baouez mervel, oadet 80 vloaz.

Da c'hortoz gwenneien e leve e veve-eñ diwar-goust e arc'hant-godell espernet gwechall, produoù e liorzh, e yer hag e c'hivri. D'ar mare-se e rae berzh ar sardined c'hoazh war aodoù Bro-Dreger, ha Joseph Calvez, maer Lokemo, a ginnigas dezhañ labourat evit kevelouri ar besketaerien. Pa ne voe ket eus ar sardined ken er vro, e 1947, e viras Jules e labour evelkent. E-karg e voe goude-se eus ar c'hinkailherezh-mor. Oadet 65 bloaz, deuet mare al leve, e ouestlas e amzer da stummañ an danvez bet dastumet gantañ e vuhez-pad. Heñchet e voe dre lenn oberennoù evel La Vie des mots étudiée dans leurs significations (1887), bet skrivet gant Arsène Darmesteter (1846-1888), hag ar Grammaire rhétorique gant Claude Augé (1854-1924). Ur gelaouenn gembraek, profet gant e vignon Ithel Morgan, a hentas ivez e labour. An holl zielloù-se o devoa abaoe pell amzer dija roet c'hoant dezhañ da seveniñ ur raktres damheñvel evit ar brezhoneg, a-ratozh evit ar remziadoù yaouank, a-benn mirout bev yezh e hendadoù. Setu penaos e tiwanas levrenn gentañ Trésor du breton parlé, embannet e 1965 e-ti Emgleo Breiz.

Ouzhpenn 80 000 tro-lavar poblek

En e rakskrid e termene evel-henn e ratozh hag e hentenn : « Ma fal kentañ a zo bet da saveteiñ ouzh an ankoun, en ul lakaat anezhe war baper, troioù-lavar poblek gant skeudennoù ken brav, ken fentus, ken talvoudus... Klasket em eus en oberenn-mañ lakaat war-wel, gant skouerioù liesseurt notennet war ar prim, penaos e teu brav gant ar Vretoned da arlivañ o soñjoù, o santadurioù hag o c'hoantoù, penaos e roont blaz ha liv d'o yezh dre implij skeudennoù ha troioù-stil don ha piaouek... Lavarout a ran c'hoazh ur wech, da lakaat sklaer an traoù, ne oa ket ar pal ganin da seveniñ ur skrid lennegel. N'ez eus ket ur ger ha ne vije ket bet distaget dirakon gant brezhonegerien a-vihanik en o c'haozeadennoù pemdeziek. » Berzh a reas al levrenn gentañ-se ken ma voe adembannet e 1970. En hevelep bloavezh e voe embannet eil levr an dastumad, an Dictionnaire breton-français des expressions figurées. An dro-mañ c'hoazh, e pourchasas Jules Gros ul liested a skouerioù bet dastumet er vammenn, "diwar ar grib" evel ma lavarfe-eñ. Un eostad ouzhpenn 80 000 frazenn ennañ memestra ! Kinniget e veze pep frazenn gant he ster kentañ hag he eil ster, hervez ar c'henarroud hag an arsterioù. Setu aze ar pezh a roas ur gwir dalvoudegezh d'al labour-se, bet advoullet da c'houde ivez.

E 1974 e teuas er-maez an trede levrenn, Le style populaire, atav da bal profañ un oberenn yezhoniel d'ar Vretoned ha da Vreizh. Daoust ma save Jules Gros a-du gant skritur Frañsez Vallée, ar skritur KLT (Kerne, Leon, Treger), e voe moullet an div levrenn gentañ e skolveurieg. Evit an trede hini, da ziskouez evel-henn e spered digor, e toujas d'ar reolennoù bet degemeret betegouzout gant difennerien an daou skritur. An emglev-se, en desped dezhañ, a yeas da boultrenn gant an amzer. Met n'eo evit-se e kemeras-eñ perzh en tabutoù hag er brezelioù ideologel, rak kavout a rae dezhañ ne dalveze ket ar boan klask jeu etre tud heñvel ma oa ar pal embann e brezhoneg. A-feur ma rede an amzer ne oa ket Jules kozh evit ehaniñ gant e labour. Derc'hel a rae da notenniñ en e garnedig kement ger a veze klevet gantañ ha, war-nes e 100 vloaz, gant skoazell ur mignon dezhañ, e voe embannet pevare levrenn an dastumad, Le trésor du breton parlé – Supplément au dictionnaire breton-français.

Un dastumer, ur yezhoniour hag ur skrivagner eus ar re vrokusañ e Bro-Dreger hag e bed ar brezhoneg dre vras e voe Jules Marcel Gros. Kregiñ a reas hemañ da zastum, dre selaou pizh e vamm-gozh ha tud all eus Tredraezh-Lokemo (tud ha na ouient ger galleg ebet peurliesañ), abred-tre e deroù an XX^vet kantved. Kement-mañ a roas tro dezhañ da embann ur studiadenn ledan war ar brezhoneg komzet renablet en e bennoberenn Trésor du breton parlé. Implijet a-galz eo bet da c'houde e zastumadennoù el levrioù yezhoniel ha geriaouegel evel da skouer ar Geriadur Garnier pe Geriadur brezhoneg a-vremañ Favereau. C'hoariet en deus evel-henn rol « an den a dra » evit ur remziad studierien war ar brezhoneg a-bezh. Gant an dud o vervel e kroge ar brezhoneg da vont da goll tamm-ha-tamm. A-drugarez d'e labour meur e c'hallas ar remziadoù nevez tañva blaz ar brezhoneg kozh ha bev a veze komzet gant o zud-kozh. Menel a reas neuze, hag e ray c'hoazh, e levrioù un oberenn-dave da studiañ ha da gompren stil ha pinvidigezh ar brezhoneg.

Tremen a reas Jules Gros d'ar 25 a viz Kerzu 1992 en ospital Lannuon, oadet 102 vloaz. Emañ bremañ e bered Lokemo, e-kichen e wreg Marie Basile. Nepell dioute emañ e vamm-gozh, Michela an Allan, hag a roas dezhañ da gompren pouez ar yezh hag ar gwrizioù e-kerzh ar vuhez.

Oberennoù

• Deg devez e Verdun. Buhez Breiz 1919 ; adembannet gant Emgleo Breiz, 2012 (ISBN 978-2-35974-056-1)
• Le Trésor du Breton parlé – Éléments de stylistique trégorroise
  • Levrenn 1 : Le langage figuré, Emgleo Breiz - Brud Nevez, 1966 • Trede embannadur e 1982 (ISBN 978-2-86775-012-0)
  • Levrenn 2 : Dictionnaire breton-français des expressions figurées, Emgleo Breiz - Brud Nevez • Trede embannadur e 1989 (ISBN 978-2-86775-071-7)
  • Levrenn 3 : Le Style populaire (Éléments de Stylistique Trégorroise) Emgleo Breiz - Brud Nevez • Eil embannadur e 1984 (ISBN 978-2-86775-049-6)
  • Levrenn 4 : Le Trésor du breton parlé, Skol Vreizh - Impram, 1989 (ISBN 978-2-903313-25-8)
• Dictionnaire français-breton des expressions figurées (div levrenn : A-I ha J-Z), Emgleo Breiz - Brud Nevez, 1993 (ISBN 978-2-86775-122-6)

Troidigezh

• Erskine Childers, La terreur militaire en Irlande, G. Beauchesne, Pariz, 1920

Levrlennadur

• Roger Laouenan : Al levrioù : "Le Trésor du Breton Parlé", Al Liamm niv. 117, Gouere-Eost 1966, pajenn 311.
• Daniel Giraudon : Michela an Alan (1833-1921), pennad-kaoz gant Jules Gros diwar-benn e vamm-gozh hag ar c'hanaouennoù bet desket ganti ; e Planedenn, niv. 15, nevez-amzer, 1983, 48 pajenn.
  • Jules Gros, yezhoniour tregeriat kantvloaziad, skridvuhez aozer "Le Trésor du breton parlé", Ar Men, n° 39, 1991, pp. 26-37.
  • Kenavo Jules Gros, Ar Men, n° 49, 1993, p. 64
• Francis Favereau : Aet Jules Gros da dri bloaz ha kant, Al Liamm niv. 276, Genver-C'hwevrer 1993, pp. 55-62

Kenanvioù

• Jules Gros, ur pozier gall en XIX^vet kantved
• Jules Gros (1829-1891), kazetenner ha prezidant Republik Gwiana Dizalc'h adalek 1886 betek 1888
• Jules Gros (1838-1919), politiker gall

Liammoù diavaez

• Filmig diwar-benn Jules Gros (Ina)