Перайсці да зместу

Айдаха

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Айдаха
англ.: State of Idaho
Сцяг
Сцяг
Краіна
Гімн Here We Have Idaho[d]
Уваходзіць у
Адміністрацыйны цэнтр
Дата ўтварэння 3 ліпеня 1890
Кіраўнік Брэд Літл[d]
Насельніцтва
  • ▲1 839 106 чал. (1 красавіка 2020)[2]
Плошча
  • 216 699 км²
Вышыня
над узроўнем мора		 1 524 м
Айдаха на карце
Часавы пояс UTC-7, UTC-8 і Амерыка/Дэнвер[d]
Код ISO 3166-2 US-ID
Тэлефонны код 208
Афіцыйны сайт (англ.)
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Айдаха (англ.: Idaho, [ˈaɪdəhoʊ]) — штат ЗША на ціхаакіянскім Паўночным захадзе ЗША[en] ў групе горных штатаў. Айдаха мяжуе з шасцю штатамі ЗША і канадскай правінцыяй Брытанская Калумбія на поўначы. Па даных перапісу насельніцтва ЗША 2020 года, у штаце жыло 1 841 377 чалавек. Па колькасці насельніцтва ён займае 39-е месца сярод штатаў ЗША. Плошча Айдаха складае 216 632 км², што робіць яго 14-м па велічыні штатам ЗША. Самы буйны горад штата і яго сталіца — Бойсэ. У ім жа размешчаны асноўныя ўрадавыя ўстановы штата, у тым ліку легіслатура Айдаха[en]. Каля паловы насельніцтва жыве ў гарадах. Этнічны склад: немцы — 18,9 %, англічане — 18,1 %, ірландцы — 10 %, «амерыканцы» — 8,4 %, нарвежцы — 3,6 %, шведы — 3,5 % [3].

Тапаніміка

[правіць | правіць зыходнік]
Світанак над Нацыянальным запаведнікам драпежных птушак ракі Снэйк.

Сярод гісторыкаў няма адзінай думкі адносна паходжання назвы штата. Паводле аднаго тлумачэння, у 1860 годзе лабіст ад шахцёраў Джордж Уілінг[en] прапанаваў кангрэсу даць новай тэрыторыі, якая зараз з’яўляецца штатам Каларада, назву «Айдаха». Паводле яго слоў, на мове племя шашонаў гэтае слова азначала «горны самацвет» (англ.: gem of the mountains). Аднак у кангрэсе засумняваліся ў довадах Уілінга адносна паходжання слова, а новай тэрыторыі надалі імя «Каларада». Пры гэтым адзін з гарадоў Каларада яшчэ ў 1859 годзе[4] названы Айдаха (з 1866 года — Айдаха-Спрынгс)[5]. Пазней Уілінг нібы прызнаўся ў тым, што гэтае слова з’яўляецца выдумкай[6][7]. Паводле іншага тлумачэння, слова «айдаха» (у перадачы англ.: ee-dáh-how — «і-да́-хоў») на мове шашонаў значыла «ўзыходзіць Сонца»; слова можа таксама паходзіць з мовы племя арапаха[4]. Па трэцяй версіі, слова «айдаха» (ídaahę́) азначае «вораг»; яно ўжывалася племем атабаскаў для абазначэння племя каманчаў[8].

9 чэрвеня 1860 года па рацэ Калумбія быў пушчаны параход, названы «Айдаха» (англ.: Idaho(e))[4][9]. У яго гонар у 1861 годзе была названа новаствораная акруга Айдаха. У 1863 годзе ад тэрыторыі Вашынгтон аддзялілася новая тэрыторыя, названая ў гонар акругі[10]. І ў 1890 годзе тэрыторыя Айдаха атрымала статус штата[11].

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]
Горная здабыча развіта ў Айдаха і дагэтуль
(сярэбраная шахта Лакі-Фрайдэй каля Кер-д’Алена)

Артэфакты з познепалеалітычнай стаянкі Куперс-Феры (Cooper's Ferry) на рацэ Салмон (вадазбор Калумбіі) у штаце Айдаха (фрагменты костак млекакормячых, рэшткі спаленага вугалю[ru]) датуюцца перыядам 15,28-16,56 тыс. гадоў таму. Каменныя прылады з Айдаха маюць падабенства з індустрыяй познеплейстацэнавай стаянкі Камісіратакі 2 (Kamishirataki 2) на востраве Хакайда (Японія). Гэта сведчыць аб тым, што людзі першапачаткова мігравалі ў Амерыку ўздоўж ціхаакіянскага ўзбярэжжа, але не выключае наступных міграцый чалавека ў больш позні час праз вольны ад лёду калідор ад Берынгіі да цяперашняй Дакоты, які адкрыўся паміж Кардыльерскім і Лаўрэнційскім кантынентальнымі ледавіковымі шчытамі ў канцы плейстацэну, як мяркуе палеагенаміка[12]. Па некаторых ацэнках, палеаіндзейцы, з’явіліся на прасторах Айдаха ў XIII тысячагоддзі да н. э., бо ў пячоры Уілсан-Б’ют каля горада Туін-Фолс былі выяўленыя адны з найболей старажытных на тэрыторыі ЗША наканечнікі стрэл[13]. Плямёны індзейцаў былі геаграфічна падзелены на некалькі культурных абласцей. Сярод найбуйнейшых можна вылучыць плямёны не-персе і паютаў[14][15]. Усяго на момант прыходу еўрапейцаў у Айдаха насяляла каля 8000 індзейцаў[16].

Першымі еўрапеоідамі, якія ўвайшлі на прастору Айдаха, сталі члены экспедыцыі Льюіса і Кларка, якія прайшлі праходам Лемхай 12 жніўня 1805 года[17][18]. У наступныя гады землі Айдаха пачалі актыўна даследавацца траперамі пушных кампаній. Акрамя таго, тэрыторыя Айдаха, тады яшчэ частка Арэгонскай зямлі, стала прадметам тэрытарыяльнай спрэчкі паміж ЗША і Вялікабрытаніяй. Канчатковы дагавор, які замацоўваў Арэгонскую зямлю за ЗША, быў складзены паміж ЗША і Брытаніяй толькі 15 чэрвеня 1846 года[19]. Да таго часу пушныя рэсурсы ў значнай ступені былі вычарпаныя. Але ў 1850-1860-я гады на тэрыторыі Айдаха выявіліся багатыя радовішчы золата, што прывяло да бурнага прытоку старацеляў і падставы першых гарадоў. Як следства, значна вырасла колькасць канфліктаў паміж першапасяленцамі і карэнным насельніцтвам. Адным з найбуйнейшых канфліктаў стала разня на рацэ Бер, падчас якой загінула некалькі сотняў чалавек.

4 сакавіка 1863 года прэзідэнтам Аўраамам Лінкальнам быў падпісаны ўказ аб арганізацыі тэрыторыі Айдаха. Неўзабаве пасля гэтага ў Айдаха ўзрасло палітычнае супрацьстаянне мармонаў і іхніх супернікаў. У сувязі з гэтым у 1886—1887 гадах Айдаха знаходзіўся на мяжы падзелу паміж штатамі Вашынгтон і Невада. Аднак прэзідэнт Кліўленд гэтага не дапусціў. У рамках урэгулявання канфлікту ў Айдаха быў у тым ліку заснаваны першы ўніверсітэт. За час знаходжання Айдаха ў статусе тэрыторыі яго насельніцтва павялічылася ў некалькі разоў: з 17 804 чалавек у 1870 годзе да 88 548 у 1890 годзе. Акрамя гэтага, у Айдаха былі праведзены чыгунка, тэлеграфная і тэлефонная лініі[20].

3 ліпеня 1890 года Айдаха атрымаў статус штата, 43-га па ліку. Першыя гады існавання маладога штата былі азмрочаны шматлікімі забастоўкамі шахцёраў. Губернатару Сцюненбергу давялося звяртацца да федэральных уладаў каб яны ўвялі войскі ў Айдаха. Пазней губернатар быў забіты бомбай на двары ўласнага дома. У канцы XIX — пачатку XX стагоддзя штат праводзіў прагрэсіўную палітыку. Так, у 1896 і 1916 гадах, яшчэ да прыняцця на федэральным узроўні, у Айдаха былі ўведзены выбарчыя правы для жанчын[21] і сухі закон[22] адпаведна. Сельскагаспадарчы сектар эканомікі штата сур’ёзна пацярпеў падчас крызісу 1929 года[en]. «Новы курс Рузвельта» меў у штаце стрыманую падтрымку. Губернатар Чарлз Рос, адказны за яго прасоўванне, быў больш прыхільнікам аграрызму[en], чым курсу Рузвельта[23].

Падчас Другой сусветнай вайны ў штаце былі адкрыты два лагеры для інтэрніраваных грамадзян японскага паходжання. Першы лагер быў размешчаны ў 50 кіламетрах ад горада Кускія[en] і дзейнічаў з сярэдзіны 1943 да сярэдзіны 1945 года. У ім утрымлівалася да 265 грамадзян японскага паходжання з больш за 20 штатаў, а таксама з Мексікі, Панамы і Перу[24]. Іншы лагер, які цяпер прызнаны гістарычнай славутасцю Мінідока, быў размешчаны ў пустыннай мясцовасці ў акрузе Джером[en]. Ён дзейнічаў са жніўня 1942 да кастрычніка 1945 года. Максімальная колькасць насельніцтва лагера складала 9397 чалавек[25].

З сярэдзіны XX стагоддзя прадстаўнікамі ўлады ў Айдаха становяцца пераважна рэспубліканцы[20].

Сёння горная здабыча і сельская гаспадарка, якая ў значнай частцы занята вырошчваннем бульбы, застаюцца немалаважнымі галінамі эканомікі Айдаха[26].

Геаграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Айдаха мяжуе з шасцю штатамі і канадскай правінцыяй. На ўсходзе — са штатамі Ваёмінг і Мантана, на захадзе — з Арэгонам і Вашынгтонам, на поўдні — з Ютай і Невадай, і на поўначы з канадскай правінцыяй Брытанская Калумбія.

Вялікую частку Айдаха займае паўднёвая ўскраіна Калумбійскага плато і Скалістыя горы вышынёй да 3857 м. На паўднёвым захадзе — пласкагор’е, даліна ракі Снейк, штат практычна цалкам размешчаны ў басейне ракі Калумбія. Вечназялёныя лясы займаюць каля двух трацін яго тэрыторыі. Па плошчы нацыянальных лясных заказнікаў Айдаха займае 3-е месца ў краіне.

Клімат

[правіць | правіць зыходнік]

Клімат кантынентальны. Сярэдняя тэмпература студзеня ад −2 да −7, ліпеня ад +20 да +25. Ападкаў 300—500 мм на год.

Вядомыя асобы

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 6 жніўня 2018.
  2. ↑ 2020 United States Census / пад рэд. Бюро перапісу насельніцтва ЗША Праверана 20 сакавіка 2022.
  3. ↑ Этнічны склад штата Айдаха Архівавана 16 лютага 2011.
  4. ↑ а б в John E. Rees. Idaho — its meaning, origin and application. — Portland: The Ivy Press, 1917. — 16 p. — ISBN 1113409312.
  5. ↑ Fun Facts and Trivia — Historic Idaho Springs (англ.)(недаступная спасылка). Historical Society of Idaho Springs. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 17 кастрычніка 2010.
  6. ↑ Richard W. Etulain, Bert W. Marley. Origins of the Name 'Idaho' // The Idaho heritage: a collection of historical essays. — Idaho State University Press, 1974. — 230 p. Архівавана 20 студзеня 2013 года.
  7. ↑ Erl H. Ellis. That Word «Idaho». — Denver: Western Folklore, 1951. — № 4.
  8. ↑ Online Etymology Dictionary (англ.). Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 17 кастрычніка 2010.
  9. ↑ Idaho's Name (англ.). Official Idaho Vacation and Travel Planning Guide. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 17 кастрычніка 2010.
  10. ↑ Idaho County (англ.)(недаступная спасылка). Idaho.gov. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 17 кастрычніка 2010.
  11. ↑ Idaho becomes 43rd state (англ.). history.com. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 10 чэрвеня 2012.
  12. ↑ Loren G. Davis et al. Late Upper Paleolithic occupation at Cooper’s Ferry, Idaho, USA, ~16,000 years ago Архівавана 5 верасня 2019., 30 Aug 2019
  13. ↑ Wilson Butte Cave (англ.)(недаступная спасылка). Bureau of Land Management. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 8 лістапада 2010.
  14. ↑ The Peoples of Idaho: Native Settlers (англ.). Idaho Museum of Natural History. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 8 лістапада 2010.
  15. ↑ Jill Foran. Idaho. A guide to American states, American States Series. — Weigl Publishers Inc., 2002. — P. 17. — 32 p.
  16. ↑ Idaho Culture (англ.). Official Idaho Vacation and Travel Planning Guide. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2012. Праверана 3 верасня 2011.
  17. ↑ Lemhi Pass—Lewis and Clark Expedition (англ.)(недаступная спасылка). A National Register of Historic Places Travel Itinerary. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 10 лістапада 2010.
  18. ↑ The Lewis and Clark Back Country Byway and Adventure Road (англ.)(недаступная спасылка). Bureau of Land Management. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2011. Праверана 11 лістапада 2010.
  19. ↑ Treaty between Her Majesty and the United States of America, for the Settlement of the Oregon Boundary (англ.)(недаступная спасылка). Université de Montréal. Архівавана з першакрыніцы 3 верасня 2003. Праверана 20 лістапада 2010.
  20. ↑ а б Idaho Political Periods (англ.)(недаступная спасылка). Idaho State Historical Society. Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2012. Праверана 22 мая 2012.
  21. ↑ Kris Kobach.. WOMAN SUFFRAGE AND THE NINETEENTH AMENDMENT (англ.). UMKC School of Law. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 24 мая 2012.
  22. ↑ Wicked Waters Explores Demon Liquor in Idaho (англ.). Boise Weekly[en]. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 24 мая 2012.
  23. ↑ Idaho State Governors (англ.). Genealogy Trails. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 24 мая 2012.
  24. ↑ Asian American Comparative Collection: The Kooskia Internment Camp Project (англ.). University of Idaho. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 4 чэрвеня 2012.
  25. ↑ A Brief History of Japanese American Relocation During World War II (англ.)(недаступная спасылка). nps.gov. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 4 чэрвеня 2012.
  26. ↑ Idaho — Economy (англ.). city-data.com. Архівавана з першакрыніцы 28 красавіка 2014. Праверана 10 чэрвеня 2012.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Айдаха&oldid=4852040"