Təyyarə

Sərnişin tutumuna görə ən böyük təyyarə (Airbus A380)

Hərbi təyyarə F-16C "Fighting Falcon"

Ulduzformalı mühərrik

Turbin reaktorunun kompressoru

Yerdən təyyarənin uçuşunun görünüşü

Təyyarə, uçaq və ya aeroplan — havadan ağır, atmosferdə mühərriklərin və tərpənməz qanadların yardımıyla uçuş etmək üçün uçuş vasitəsi.

Təyyarə qanadların qaldırıcılıq qüvvəsindən istifadə edərək özünü havada böyük sürətlə hərəkət etdirmək qabiliyyətinə malikdir. Tərpənməz qanadlar və mühərrikləri onları yelpəkciklərlə uçaqlardan və planerlərdən fərqləndirirlər. Təyyarələr müxtəlif konstruksiyalara malik olsalar da onların bir ümumi cəhətləri vardır. Onlar dinamik qaldırma qüvvəsindən istifadə edirlər. Havadan yüngül uçaqlardan (hava balonları, hava gəmiləri) fərqli olaraq təyyarələrdə qalxma, hava qanadların səthi üzrə axmağa başlayandan sonra baş verir.

Tipləri

Təyyarələr müxtəlif göstəriçilərinə görə (məs. təyinatı, konstruksiyası, mühərrikin növünə görə, üçüş-texniki parametrləri və s.) səciyyələnirlər.

Təyinatına görə

Sərnişin

Hərbi

Qırıcı

Qırıcı-bombardmançı

Bombardmançı

Raketdaşıyıcılar

Hücumçular

Kəşfiyyat

Korrektəçilər

Çoxməqsədli və xüsusi

Nəqliyyat

Desant

Havada yanacaq dolduranlar

Hava təyyarə daşıyıcısı

Mülki təyyarələr

Sərnişin nəql edənlər

Nəqliyyat (yüklərin daşınması)

Poçt

Kənd təsərrüfatında kübrələrin işlənməsi

Tədris-təlim

İdman

Sanitar

Geoloji-kəşfiyyat

Yanğısəndürmə

Mühərriklərin tipinə görə

Porşenli

Turbinli

Turbinreaktorlu

Mühərriklərin sayına görə

bir mühərrikli

iki mühərrikli

üç mühərrikli

dörd mühərrikli

altı mühərrikli

səkkiz mühərrikli

Sürətinə görə

Səs sürətinə qədər

Səs sürətindən yuxarı

Hipersəs

Eniş orqanlarına görə

Quruda

Gəmidə

Hidrotəyyarələr

Uçan gəmilər

Uçuş və enişə görə

Şaquli

Qısa

Adi

Çəkmə mənbəyinə görə

Vintli

Reaktiv

İdarəetmə növünə görə

Pilotlu

Avtomatlaşdırılmış, Pilotsuz

Yaranma tarixi haqqında

Otto Lilienthalın uçduğu model

Rayt təyyarəsi

"Junker 1" təyyarəsi

Daxili yanma mühərriklərinin yaranması aviasiyanın da yaranmasında əsas rol oynamışdır. Öncə fikirləşirdilər ki, mühərrikin qanadlı apparata quraşdırılması nəticəsində uçmaq mümkün olar. 1894-cü ildə Maksim adlı rus ixtiraçısı qanadlarının açılışı 32 m və çəkisi 3,5t olan nəhəng bir təyyarə düzəldir. Bu maşın elə ilk sınaq zamanı sınmışdır. Sonra məlum olur ki, əsas problem uçuş zamanı stabilliyin yaradılmasından ibarətdir. 1870-ci ildə fransız mühəndisi Peno sınaq məqsədilə bir neçə kiçik təyyarə modelləri düzəldir. Onun apardığı tədqiqatlarda təyyarənin hərəkətinin quyruq hissəsi ilə stabilləşdirməyin mümkünlüyü araşdırılır. 1890-cı ildə alman mühəndisi Otto Liliental düzəltdiyi planerdə 2 mindən artıq uçuş keçirmişdir. O, planeri öz bədəni ilə tənzim edərək havada 30 saniyə ərzində 100 m yol qət edir. Öz sonuncu uçuşu zamanı əsən külək Lilenthalın tarazlığını pozaraq onun qəzaya düçar olmasına səbəb olmuşdur. Sonralar planerlərin düzəldilməsi ilə amerikalı Rayt qardaşları məşğul olmuşlar. Onlar ilk dəfə olaraq vertikal və eninə idarə sistemləri tətbiq etmiş, qanadları süni verilən havanın köməyi ilə yükləmiş və düşən yükü ölçmüşlər. Rayt qardaşlarının düzəltdiyi planer stabil idarə olunaraq havada bir dəqiqə qala bilirdi. 1903-cü ildə Rayt qardaşları planerə benzinlə işləyən mühərrik qoşurlar.

1903-cü il martın 14-də Uilbur Rayt ilk motorlu uçuş həyata keçirərək, 32 m məsafə qət edir. Həmin ilin 17 dekabr tarixindəki uçuşda o, 260 m yol qət edir. Bu, dünyada aparılan ilk təyyarə uçuşunun sınağı idi. Tədricən mühərriklərin gücünü artıraraq Rayt qardaşları öz təyyarələrini təkmilləşdirirlər. 1905-ci ildə onlar havada 38 dəqiqə qalaraq 39 km yol qət edirlər. Buna baxmayaraq Rayt qardaşlarının nailiyyətləri dövlət tərəfindən diqqətsiz qalır. Buna görə də, onların sınaqlarını yarımçıq saxlayırlar.

1907-ci ildə Fransa Rayt qardaşlarının işlərinə maraq göstərir. Bu işdən xəbər tutan Amerika dövləti Rayt qardaşlarına 100 min dollar məbləğində sifariş verir. 1908-ci ildə onların düzəltdikləri təyyarə 2,5 saat havada qalır. Verilən sifarişləri yerinə yetirmək üçün Nyu-Yorkda "Wright" təyyarə fabriki yaradılır. Ancaq Rayt təyyarələrinin quyruq hissəsində qanadların olmaması səbəbindən onlar geniş tətbiq tapa bilmir. Bu təyyarələrlə bir sıra qəzalar baş verir. Təyyarədə quyruq idarə sisteminin vacibliyinə Penonun işlərindən bələd olan fransızlar Rayt qardaşlarının təyyarələrinin bazasında yeni təyyarə düzəldərək böyük nailiyyətlər əldə edirlər. 1908-ci ildə fransız mühəndisi Lui Blerua (fr. Louis Bleroit) uzun sürən tədqiqatlardan sonra praktikada tətbiq oluna buləcək təyyarəni "Bleroit XI"-i düzəldir. O, 1909-cu ildə La–Manş üzərindən uçaraq keçir. Sonralar fransız təyyarə konstruktoru Anri Faman (fr. Henri Faman) 1912-ci ildə təyyarə layihələndirmə firmasını yaradır. Burada o, ilk aeroplanı düzəldir və onun kütləvi istehsalını təşkil edir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təyyarələrin hamısı qeyri metaldan hazırlanırdı. Yalnız alman mühəndisi Huqo Yunkersin səyləri nəticəsində 1915-ci ildə ilk tam metaldan hazırlanmış təyyarəni "Junker J1"-i düzəltmək olur. Yunkers təyyarələrinin konstruksiyaları təyyarəqayırmada yeni mərhələnin başlanğıcını qoyur. Bundan sonra təyyarələr metaldan hazırlanır.

Mənbə

• Bölkow, Ludwig (Hrsg.) – Ein Jahrhundert Flugzeuge. Geschichte und Technik des Fliegens, VDI-Verlag, Düsseldorf 1990, ISBN 3-18-400816-9
• R. G. Grant – Fliegen. Die Geschichte der Luftfahrt, Dorling Kindersley, Starnberg 2003, ISBN 3-8310-0474-9
• Götsch, Ernst – Einführung in die Flugzeugtechnik, Deutscher Fachverlag, Frankfurt 1971, ISBN 3-87234-041-7
• Götsch, Ernst – Luftfahrzeugtechnik, Motorbuchverlag, Stuttgart 2003, ISBN 3-613-02006-8
• mənim adım sadiq

Həmçinin bax

• Milli Aviasiya Akademiyası
• Aviasiya
• Aeroport
• Təyyarə məzarlığı
• Amfibiya təyyarə
• Reaktiv təyyarə
• Boinq 787
• Qriqoroviç TB-5
• Ən çox istehsal olunan təyyarələrin siyahısı