İçeriğe atla

Sağlık

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Sağlık (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Yaygın kullanımda ve tıpta sağlık, Dünya Sağlık Örgütüne göre, "yalnızca hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel, zihinsel ve sosyal açıdan tam bir iyilik halidir".[1] Zaman içinde farklı amaçlar için çeşitli tanımlar kullanılmıştır. Sağlık, düzenli fiziksel egzersiz ve yeterli uyku gibi sağlıklı faaliyetlerin teşvik edilmesi[2] ve sigara veya aşırı stres gibi sağlıksız faaliyetlerin veya durumların azaltılması veya bunlardan kaçınılması yoluyla teşvik edilebilir. Sağlığı etkileyen bazı faktörler, yüksek riskli bir davranışta bulunup bulunmama gibi bireysel seçimlerden kaynaklanırken diğerleri toplumun insanların gerekli sağlık hizmetlerini almasını kolaylaştıracak veya zorlaştıracak şekilde düzenlenmiş olması gibi yapısal nedenlerden kaynaklanmaktadır. Genetik bozukluklar gibi diğer faktörler ise hem bireysel hem de grup seçimlerinin ötesindedir.

Genel sağlık türlerine halk sağlığı, nüfus sağlığı, kadın sağlığı, erkek sağlığı, iş sağlığı, ekosistem sağlığı, çevre sağlığı, cinsel sağlık, üreme sağlığı, ruh sağlığı ve başkaları dahildir.

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sağlığın anlamı tarih boyunca evrim sürecinden geçmiştir. Biyomedikal perspektiften bakacak olursak, sağlıkla ilgili ilk tanımlar vücudun işlevlerini yerine getirebilme kabiliyetine odaklanmıştır. Sağlık, zaman zaman hastalık tarafından bozulabilecek normal bir işlevsel durum olarak görülürdü. Böyle bir sağlık tanımının bir örneği: "anatomik, fizyolojik ve psikolojik bütünlük ile karakterize bir durum; kişisel olarak değerli aile, iş ve toplum rollerini yerine getirme becerisi; fiziksel, biyolojik, psikolojik ve sosyal stresle başedebilme yeteneği.[3] Daha sonra, 1948'de, önceki tanımlardan radikal bir ayrımla, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) daha yüksek hedefli bir tanım önerdi: Sağlığı genel iyilik hali ile bağlayarak "yalnızca hastalık ve rahatsızlıkların yokluğu değil, fiziksel, zihinsel ve sosyal açıdan genel iylik hali."[4] Bu tanım, bazıları tarafından yenilikçi olarak memnuniyetle karşılansa da, aynı zamanda belirsiz, aşırı geniş ve ölçülemez şeklinde yorumlar da gelmiştir. Uzun zaman boyunca pratik olmayan bir ideal olarak rafa kaldırıdlı ve sağlıkla ilgili çoğu tartışma biyomedikal modelin uygulanabilirliğine geri döndü.[5]

Hastalığı bir durumdan çok bir süreç olarak değerlendirmeye doğru bir kayma yaşanırken, aynı kayma sağlığın tanımlamalarında da yaşandı. Aynı şekilde, WHO 1980'lerdeki sağlık promosyon hareketinin geliştirilmesini desteklediği zaman da lider rolü oynadı. Bu, bir durum değil, dinamik olarak esneklik anlamında, başka bir deyişle "yaşam için bir kaynak" olarak yeni bir sağlık anlayışı getirdi. 1984’te WHO, sağlık tanımını “bir bireyin veya grubun özlemlerini gerçekleştirme, ihtiyaçları karşılama ve çevreyi değiştirme veya başa çıkma derecesi” olarak değiştirmiştir. Sağlık günlük yaşam için bir kaynaktır; sosyal ve kişisel kaynakların yanı sıra fiziksel kapasiteleri vurgulayan pozitif bir kavramdır, yaşamın amacı değildir.[6] Böylece sağlık, homeostazı sürdürme ve sorunlardan kurtulma yeteneği anlamına gelir. Zihinsel, entelektüel, duygusal ve sosyal sağlık esneklik ve bağımsız yaşam için kaynak oluşturan yeteneklerden olan bireyin stresle başa çıkabilmesi, öğrenme kabiliyeti ve ilişkileri sürdürebilme yeteneklerine atıfta bulunur.[5] Bu, sağlığın öğretilmesi, güçlendirilmesi ve öğrenilmesi için birçok olanak sunar.

1970'lerin sonlarından beri, federal Sağlıklı İnsanlar İnisiyatifi Birleşik Devletlerin popülasyonun sağlığını iyileştirme yaklaşımının görülür bir parçası olmuştur.[7][8]

Her onyılda bir, Sağlıklı İnsanlar'ın yeni bir sürümü yayınlanır.[9] Sağlığın iyileştirilmesine yönelik güncellenmiş hedefleri içerir ve sonraki on yıl boyunca, bu ilerleme noktasındaki değerlendirme veya eksiklikler ile konu alanlarını ve ölçülebilir amaçları belirler. İlerleme birçok hedefle sınırlandırılmıştır ve Sağlıklı İnsanlar'ın, merkezi olmayan ve koordine edilmemiş bir ABD sağlık sistemi bağlamında sonuçları şekillendirmedeki etkinliği konusunda endişelere yol açmıştır. Sağlıklı İnsanlar 2020 sağlığın teşviki ve geliştirilmesine ve önleyici yaklaşımlara daha fazla önem verir ve sağlığın sosyal belirleyicilerinin ele alınmasının önemine odaklanır. Yeni genişletilmiş dijital arayüz, geçmişte üretilen hacimli basılı kitaplara kıyasla kullanımı ve yayılmasını kolaylaştırıyor. Bu değişikliklerin Sağlıklı İnsanlara etkisi önümüzdeki yıllarda belirlenecek.[10] Sağlık sorunlarını önlemek veya iyileştirmek ve insanlarda sağlığı korumak için sistematik faaliyetler sağlık hizmeti sağlayıcıları tarafından üstlenilir.

Hayvan sağlığı ile ilgili uygulamalar veterinerlik bilimleri tarafından sağlanır. "Sağlıklı" terimi aynı zamanda canlı olmayan birçok çeşit organizma ve sağlıklı toplumlar, sağlıklı kentler veya sağlıklı çevre ve bunların insan faydasına etkileri gibi kavramlar çerçevesinde de kullanılır. Sağlık hizmeti müdahalelerine ve bir kişinin çevresine ek olarak, bireylerin sağlık durumunu etkileyen, geçmişleri, yaşam tarzları ve ekonomik, sosyal koşulları ve maneviyatları dahil birçok başka faktörün olduğu bilinmektedir. Bunlar “sağlığın belirleyicileri” olarak adlandırılırlar. Çalışmaların gösterdiğine göre yüksek düzeyde stres insan sağlığını etkileyebiliyor.[11]

21. yüzyılın ilk onyılında, insan sağlığını iyileştirmeye yönelik çabaların performansını değerlendirmek için ana göstergeler olacak şekilde, sağlığın bir yetenek olarak kavramsallaştırılması, öz değerlendirmeler için kapıyı açtı.[12] Birden fazla kronik hastalığın varlığında veya bir ölümcül durumda bile, her insana sağlıklı hissetme fırsatı yarattı ve aynı zamanda hastalıkların görülme sıklığının azaltılmasına odaklanan geleneksel yaklaşımdan uzakta, sağlık belirleyicilerinin yeniden incelenmesi için fırsat yarattı.[13]

Belirleyiciler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Sosyal sağlık ve Risk faktörü

Genel olarak, bir bireyin yaşadığı genel şartlar, hem sağlık durumu hem de yaşam kalitesinin belirlenmesinde büyük öneme sahiptir. Sağlığın, yalnızca sağlık bilimlerinin geliştirilmesi ve uygulanmasıyla değil, aynı zamanda bireyin ve toplumun çabaları ve akıllıca yapılmış yaşam tarzı seçenekleri ile sürdürüldüğü ve iyileştirildiği giderek artan bir şekilde kabul edilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü'ne (WHO) göre, sağlığın ana belirleyicileri, sosyal ve ekonomik çevre, fiziksel çevre ve kişinin bireysel özelliklerini ve davranışlarını içerir.[14]

Daha spesifik olarak, insanların sağlıklı veya sağlıksız olup olmadığını etkilediği tespit edilen temel faktörler aşağıdakileri içerir:[14][15][16]

Donald Henderson 1966 yılında CDC'nin çiçek hastalığı mücadele ekibinde.

Farklı kurum ve alanlardan artan sayıda çalışma ve rapor sağlık ve farklı faktörler arasındaki bağlantıları incelemektedir. Bu faktörlerden bazıları yaşam tarzları, ortam, sağlık kuruluşları ve sağlık politikasıdır. Son yıllarda birçok ülkede uygulanmaya başlanılan spesifik bir sağlık politikası, şeker vergisinin getirilmesiydi. Özellikle gençler arasında obezite ile ilgili endişelerin artmasıyla, içecek vergileri ortaya çıktı. Şekerli tatlandırılmış içecekler, obezite ile olan bağlantılarının artan kanıtlarıyla, obezite karşıtı girişimlerin hedefi haline gelmiştir.[16][17][18] Kaliforniya'da Alameda Bölge Çalışması, 1974’teki Kanada’dan Lalonde raporu ve sağlık hizmetlerine erişim ve halk sağlığı sonuçlarının iyileştirilmesi de dahil olmak üzere küresel sağlık konularına odaklanan Dünya Sağlık Örgütü'nün Dünya Sağlık Raporu dizileri bunlardan bazılarıdır.[19]

"Sağlık alanı" kavramı, tıbbi bakım'dan farklı olarak, Kanada’dan gelen Lalonde raporundan çıktı. Rapor, bireyin sağlığının kilit belirleyicileri olarak birbirine bağımlı üç alan belirledi. Bunlar:[16]

  • Yaşamtarzı: hastalık veya ölüme katkıda bulunduğu veya sebep olduğu söylenebilecek kişisel kararların (bireyin kontrolünde olan) toplam etkisi;
  • Çevresel: insan vücudu dışındaki sağlıkla ilgili ve üzerinde bireyin çok az kontrol sahibi olduğu veya hiç olmadığı tüm konular;
  • Biyomedikal: genetik yapının sağlık etkisiyle insan vücudunda gelişen, fiziksel ve zihinsel sağlığın tüm yönleri.

Sağlığın korunması ve teşviki, bazen "sağlık üçgeni" olarak da adlandırılan fiziksel, zihinsel ve sosyal iyiliğin farklı birleşimleriyle sağlanır.[20][21] Dünya Sağlık Örgütü'nün 1986 yılında yayınlanan Sağlık Teşviki için Ottawa Şartı, sağlığın bir durum veya hayatın amacı değil, günlük yaşam için bir kaynak olduğunu belirtti. Sağlık, sosyal kapasitelerin yanı sıra sosyal ve kişisel kaynakları da vurgulayan olumlu bir kavramdır.[22]

Yaşam tarzı konularında ve işlevsel sağlıkla ilişkiler üzerinde daha fazla duran, Alameda BÖlge Çalışması'ndan elde edilen veriler, insanların sağlıklarını düzenli egzersiz, yeterince uyku, doğada zaman geçirrmek, sağlıklı vücut ağırlığı korumak ve alkol kullanımını sınırlamak ve sigara kullanımından kaçınmak suretiyle geliştirmelerini önerir.[23] Birden fazla kronik hastalığı veya ölümcül hastalığı olan insanların bile kendilerini sağlıklı görebildiği üzere sağlık ve hastalık bir arada bulunabilir.[24]

Çevre, bireylerin sağlık durumunu etkileyen önemli bir faktör olarak belirtilmektedir. Bu, doğal çevre, inşa edilmiş çevre ve sosyal çevre özelliklerini içerir. Temiz su ve hava, yeterli özelliklerde barınak ve güvenli toplumlar ve yollar gibi faktörlerin hepsinin özellikle de bebeklerin ve çocukların sağlığı olmak üzere genel olarak sağlığa katkıda bulunduğu bulunmuştur.[14][25] Bazı çalışmalar, yerleşim yerlerinde doğal alanlar ve rekreasyon alanları gibi faktörlerin bulunmamasının, genel sağlık ve iyilik durumu ile bağlantılı olan kişisel memnuniyetin düşmesine ve obezite seviyelerinin yükselmesine yol açtığını göstermiştir.[26] Doğal ortamlarda harcanan zamandaki artışın, bireylerin kendi yaptıkları sağlık durumu değerlendirmelerinde olumlu sonuçlar ile ilişkili olduğu gösterilmiştir. Bu durum kentsel mahallelerde, doğal alanların sağlık üzerindeki olumlu etkilerinin, kamu politikası ve arazi kullanımında dikkate alınması gerektiğini ileri sürmektedir.

Genetik veya ebeveynlerden kalıtsal özellikler de, bireylerin ve toplumların sağlık durumlarının belirlenmesinde rol oynar. Bu, bireylerin aileleri iile beraber oldukları süredeki yaşam tarzlarıyla geliştirdikleri alışkanlıklar ve davranışlar kadar bazı hastalıklara olan genetik yatkınlık ve sağlık koşullarını kapsayabilir. Örneğin, genetik, insanların zihinsel, duygusal veya fiziksel olarak stres ile baş etme biçiminde rol oynayabilir. Obezite Amerika Birleşik Devletleri'nde kötü ruh sağlığına katkıda bulunan ve çok sayıda insanın hayatında strese neden olan önemli bir sorundur.[27]

Potansiyel konular

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyada bir dizi sağlık sorunu yaygındır. Hastalık bunların en yaygın olanlarından biridir. Globalissues.org'a göre, her yıl yaklaşık 36 milyon kişi, kardiyovasküler hastalık, kanser, diyabet ve kronik akciğer hastalığı dahil olmak üzere bulaşıcı olmayan hastalıklardan ölmektedir (Shah, 2014).

Hem viral hem de bakteriyel bulaşıcı hastalıklar arasında, AIDS/HIV, tüberküloz ve sıtma her yıl milyonlarca ölüme neden olan en yaygın olanlardır. (Shah, 2014).

Özellikle çocuklar arasında, ölüme neden olan veya diğer sağlık sorunlarına katkıda bulunan bir diğer sağlık sorunu, yetersiz beslenmedir. Yetersiz beslenmenin en çok etkilediği gruplardan biri küçük çocuklardır. 5 yaşın altındaki yaklaşık 7,5 milyon çocuk, genellikle yiyecek bulmak veya yemek yapmak için para bulunamamasından dolayı yetersiz beslenmeden ölmektedir.

Bedensel yaralanmalar da dünya çapında yaygın bir sağlık sorunudur. Kırık kemikler, çatlaklar ve yanıklar dahil olmak üzere bu yaralanmalar, genel olarak yaralanma veya yaralanmanın şiddetinden kaynaklanan enfeksiyonlar gibi nedenlerden dolayı bireylerin yaşam kalitesini düşürebilir veya ölümlere neden olabilir. (Moffett, 2013).[28]

Çoğu zaman yaşam tarzı seçimleri, kötü sağlık durumuna katkı koyan faktörlerdendir. Bunlar, sigara içmek, aşırı yemek yemek, aşırı kısıtlayıcı bir diyet uygulamak ve buna bağlı olarak zayıf bir diyet olabilir. Hareketsizlik, genel sağlık sorunlarına ve uyku eksikliği, aşırı alkol tüketimi ve ağız hijyeni ihmaline katkıda bulunabilir. (Moffett, 2013). Ayrıca, kişi tarafından miras alınan ve kişiyi ne kadar etkilediklerine ve ne zaman ortaya çıktıklarına göre değişebilen genetik bozukluklar da vardır.

Bu sağlık sorunlarının çoğunluğu önlenebilir olmasına rağmen, global kötü sağlık durumuna en büyük katkı, yaklaşık 1 milyar insanın sağlık hizmeti sistemlerine erişememesidir. (Shah, 2014). Muhtemelen, en yaygın ve zararlı sağlık sorunu, pek çok insanın kaliteli çözümlere erişiminin olmamasıdır.[29][30]

Ruh sağlığı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya Sağlık Örgütü zihinsel sağlığı, “bireyin kendi yeteneklerini gerçekleştirdiği, yaşamın normal stresleriyle baş edebildiği, üretken ve verimli bir şekilde çalışabileceği ve toplumuna katkıda bulunabildiği bir iyilik hali" olarak tanımlar.[31] Ruh Sağlığı sadece akıl hastalığının yokluğu değildir.[32]

Akıl hastalığı, “sosyal ve duygusal refahı ve insanların yaşamlarını ve üretkenliklerini etkileyen bilişsel, duygusal ve davranışsal koşullar yelpazesi” olarak tanımlanmaktadır. Zihinsel bir hastalığa sahip olmak, bir kişinin zihinsel işleyişini geçici veya kalıcı olarak ciddi şekilde bozabilir. Diğer terimler şunlardır: 'zihinsel sağlık sorunu', 'hastalık', 'bozukluk', 'işlev bozukluğu'[33]

ABD'de 18 yaş ve üstü tüm yetişkinlerin yaklaşık beşte biri akıl hastalığı tanısı konulabilecek vaziyettedir. Zihinsel hastalıklar ABD ve Kanada’da en büyük engellilik nedenidir. Örnekler arasında şizofreni, ADHD, majör depresif bozukluk, bipolar bozukluk, anksiyete bozukluğu, travma sonrası stres bozukluğu ve otizm vardır.[34]

Birçok genç, toplumun baskılarına ve karşılaştıkları sosyal sorunlara yanıt olarak zihinsel sağlık sorunlarından muzdariptir. Gençlerde görülen temel zihinsel sağlık sorunlarından bazıları şunlardır: depresyon, yeme bozuklukları ve uyuşturucu bağımlılığı. Bu sağlık sorunlarının olmasını engellemenin, zihinsel sağlık sorunlarından muzdarip bir gençle iyi sağlık iletişimi kurmak gibi birçok yolu vardır. Ruh sağlığı bozuklukları tedavi edilebilir ve gençlerin davranışlarına özen göstermek yardımcı olabilir.[35]

Aşağıdakiler de dahil olmak üzere birçok faktör ruh sağlığı sorunlarına katkıda bulunur:

  • Genler veya beyin kimyası gibi biyolojik faktörler
  • Travma veya istismar gibi yaşam deneyimleri
  • Akıl sağlığı sorunlarının ailedeki tarihi[36]

Sağlığı Koruma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sağlıklı kalmak için kişisel stratejiler ve düzenli müdahaleler kadar sağlık hizmetleri bilgi birikiminin ve uygulamalarının evrimleşmesi ile de şekilllenen devamlı bir süreçtir.

Diyet

[değiştir | kaynağı değiştir]
2010 yılında kilolu veya obez nüfus oranı, Bilgi kaynağı: OECD's iLibrary.[37][38]
2010 yılında obez nüfus oranı, Bilgi Kaynağı: OECD's iLibrary.[37][39]

Kişisel sağlığı korumanın önemli bir yolu sağlıklı beslenmedir. Sağlıklı beslenme vücuda besinleri sağlayan birçok çeşit bitkisel ve hayvansal besinleri içerir. Bu besinler vücuda enerji verir ve işlevlerini sürdürmesini sağlar. Besinler kemiklerin, kasların ve tendonların yapılanmasına ve güçlenmesine ve aynı zamanda vücut proseslerinin ayarlanmasına yardımcı olur (ör.kan basıncı). Besin rehberi piramidi bölümlere ayrılmış sağlıklı yiyeceklerin piramit şeklindeki bir rehberidir. Her bölüm, her bir gıda grubu için önerilen alım miktarını göstermektedir (yani, Protein, Yağ, Karbonhidratlar ve Şekerler). Sağlıklı yiyecek seçimleri yapmak önemlidir, çünkü kalp hastalığı riskini ve bazı kanser türlerinin gelişme ihtimalini azaltabilir ve sağlıklı bir kilonun korunmasına katkıda bulunacaktır.[40]

Akdeniz diyeti, fenoller, izoprenoidler ve alkaloidler gibi bazı biyoaktif bileşikleri içerdiğinden dolayı, sağlığı teşvik edici etkilerle sıkça ilişkilendirilir.[41]

Egzersiz

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Egzersiz

Fiziksel egzersiz fiziksel zindeliği ve genel sağlık ve iyilik halini arttırır veya korumaya yardımcı olur; kasları güçlendirir ve kardiyovasküler sistemi geliştirir. Ulusal Sağlık Enstitüsü'ne göre 4 tip egzersiz vardır: dayanıklılık, güç, esneklik ve denge[42]

Uyku

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Uyku ve Uykusuzluk

Uyku sağlığı korumak için temel bir bileşendir. Çocuklarda uyku, büyüme ve gelişme için de hayati önem taşır. Devam eden uykusuzluk, bazı kronik sağlık sorunları için artmış bir risk ile ilişkilendirilmiştir. Ek olarak, uykusuzluğun hem hastalıklara duyarlılığı arttırdığı hem de iyileşme sürelerinin uzaması ile korele olduğu gösterilmiştir.[43] Bir çalışmada, gece de altı saat veya daha az uyuyan, kronik uyku yetersizliği olan kişilerin, gece yedi saat veya daha fazla uyuduğunu bildirenlere göre soğuk algınlığı olasılığının dört kat daha fazla olduğu bulundu.[44] Uykunun insan metabolizmasının ayarlanmasında önemli bir rolü vardır ve uykusuzluk kilo kaybına yol açabilir ya da kilo vermeyi zorlaştırabilir.[45] Buna ek olarak Dünya Sağlık Örgütü'ne bağlı kanser araştırma kurumu olan Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı 2007 yılında yayınladığı bir deklerasyonda, özellikle uyku düzenini bozan uzun süreli gece işlerine vurgu yaparak, sarkadyen ritimlerini bozan çalışma saatlerinin insanlar üzerinde muhtemelen kanserojen etki yarattığını bildirdi.[46] 2015 yılında, Ulusal Uyku Merkezi yaşa göre uyku ihtiyaçları ile ilgili güncellenmiş tavsiyeler dizisi yayınladı ve normal uyku aralığının dışında uyumayı alışkanlık haline getirmiş bireylerin, ciddi sağlık sorunlarının belirtilerini ve semptomlarını gösterebileceğini ve eğer bu bilerek yapılıyorsa sağlığın ve genel iyilik halinin tehlikeye atılıyor olabileceğini bildirdi.[47]

Yaş ve Durum Uyku İhtiyaçları
Yenidoğanlar (0–3 ay) 14 - 17 saat
Bebekler (4–11 ay) 12 - 15 saat
Bebekler (1–2 yaş) 11 - 14 saat
Okul Öncesi (3–5 yaş) 10 - 13 saat
Çocuklar (6–13 yaş) 9 - 11 saat
Gençler (14–17 yaş) 8 - 10 saat
Yetişkinler (18–64 yaş) 7 - 9 saat
Yaşlılar (65 yaş ve üzeri) 7 - 8 saat

Bilimin rolü

[değiştir | kaynağı değiştir]
Hollanda Halk Sağlığı Servisi, Mayıs 1946'da Hollanda Doğu Hintleri yerlileri için tıbbi bakım hizmeti verirken.

Sağlık bilimleri, bilimin sağlık üzerine odaklanan bir dalıdır. Sağlık bilimine iki ana yaklaşım vardır: insan vücudunun (ve hayvanların) nasıl işlediğini anlamak için insan vücudunun ve sağlıkla ilgili konuların çalışılması ve araştırılması; ve bu bilginin sağlığı geliştirmek ve hastalıkları ve diğer fiziksel ve ruhsal bozuklukları önleme ve tedavi etme amacıyla uygulanması. Bilim, biyoloji, biyokimya, fizik, epidemiyoloji, farmakoloji, tıbbi sosyoloji dahil olmak üzere birçok alt alan üzerine kuruludur. Uygulamalı sağlık bilimleri, sağlık eğitimi, biyomedikal mühendislik, biyoteknoloji ve toplumsal sağlık gibi alanlardaki uygulamalarla insan sağlığını daha iyi anlayıp, geliştirmeye çalışmaktadır.

Sağlığı geliştirmek için, sağlık bilimleri ile geliştirilmiş prensipler ve uygulamalar temelindeki organize müdahaleler, tıp, hemşirelik, beslenme, eczacılık, sosyal hizmet, psikoloji, mesleki tedavi, fizik tedavi ve diğer sağlık meslekleri aracılığı ile yürütülmektedir. Klinik uzmanlar bireysel sağlık üzerine odaklanırken, toplumsal sağlık uzmanları ise toplumların ve popülasyonların genel sağlığı ile ilgilenir. İşyeri sağlığı programları çalışanların sağlığını ve genel iyilik halini geliştirmek için, okul sağlık hizmetleri ise çocukların sağlığı ve genel iyilik halini geliştirmek için benimsenmiştir.

Toplumsal sağlığın rolü

[değiştir | kaynağı değiştir]
Posta pulu, Yeni Zelanda, 1933. Toplumsal sağlık değişik şekillerde tanıtılır ve tasvir edilir.

Toplumsal sağlık, "toplumların, özel ve resmi kurumların, toplulukların ve bireylerin organize çabaları ve bilinçli seçimleri vasıtası ile hastalıkları önleme, yaşam sürelerini uzatma ve sağlığı geliştirmenin bilimi ve sanatı" olarak açıklanır.[48] Nüfus sağlığı analizine dayanarak bir topluluğun genel sağlığına yönelik tehditlerle ilgilenir. Söz konusu popülasyon bir avuç insan kadar az olabileceği gibi, birden fazla kıtada yaşayan insanlar kadar fazla da olabilir (örneğin, pandemik). Toplumsal sağlık birçok alt alana sahiptir, ancak tipik olarak epidemiyoloji, biyoistatistik ve sağlık hizmetleri disiplinlerarası kategorilerini içerir. Çevresel Sağlık, toplum sağlığı, davranışsal sağlık ve iş sağlığı alanları da önemli toplumsal sağlık alt kategorileridir.

Toplumsal sağlık ile ilgili müdahalelerin odak noktası, sağlıklı davranışların teşviki, topluluklar, çevrenin izlenmesi suretiyle hastalıkları, sakatlanmaları ve diğer sağlık durumlarını önlemek ve yönetmektir. Amacı, eğitim programlarının yürütülmesi, sağlık politikalarının geliştirilmesi, hizmet uygulamaları ve yürütülen araştırmalar ile sağlık sorunlarının önüne geçmek veya tekrarını önlemektir.[49] Bir salgın durumunda olduğu gibi, çoğu zaman bir hastalığı tedavi edebilmek ya da bir patojeni kontrol altına alabilmek hayati önem taşır. Aşılamayı ve prezervatif kullanımını teşvik eden eğitim kampanyaları (buna karşı direncin üstesinden gelmek de dahil) dahil olacak şekilde Aşılama programları ve bulaşıcı hastalıkların 'nın yayılmasını önlemek için prezervatif dağıtılması, ortak önleyici halk sağlığı önlemlerine örnek olarak verilebilir.

Toplumsal sağlık aynı zamanda ülkelerin, kıtaların veya dünyanın değişik bölgelerindeki sağlık ile ilgili eşitsizlikleri sınırlandırmak için çeşitli eylemlerde bulunur. Bir durum, bireylerin veya toplumların sağlık hizmetlerine erişiminin finansal, coğrafi ve sosyo-kültürel engelleri ile ilgilidir.[50] Toplumsal sağlık sisteminin uygulamaları anne ve çocuk sağlığı, sağlık hizmetleri yönetimi, acil müdahale ve bulaşıcı ve kronik hastalıkların önlenmesi ve kontrolü alanlarını içerir.

Toplumsal sağlık programlarının muazzam etkisi büyük oranda kanıksanmıştır. Toplumsal sağlık vasıtası ile geliştirilen politikalar ve uygulamaların da katkısı ile, 20. yüzyıl, dünyanın çoğunluğunda, bebek ve çocuk ölüm oranlarında düşüş ve yaşam sürelerinin uzamasındaki devam eden artış ile kayıtlara geçmiştir. Örneğin, Amerikalılar için yaşam beklentisinin 1900'den bu yana otuz yıl, dünya genelinde ise 1990'dan bu yana 6 yıl arttığı tahmin edilmektedir.[51][52]

Kişisel bakım stratejileri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ellerini yıkayan bir bayan. 1655

Kişisel sağlık kısmi olarak insanların kendi sağlıkları hakkında gözlemlediği ve benimsediği aktif, pasif ve desteklenmiş ipuçlarına bağlıdır. Bunlar bütünleştirici bakım yolu ile, genellikle kronik bir durum olan bir hastalığın etkilerini önlemek veya minimize etmek için kişisel uygulamaları içerir. Ek olarak yıkanma ve elleri sabun ile yıkama, dişleri diş ipi ile temizleme ve fırçalama; besinleri güvenli olarak depolama, hazırlama ve muamele etme ve birçok diğerleri gibi enfeksiyon ve hastalıkları önlemek için gerekli kişisel hijyen uygulamalarını da içerir. Günlük yaşamın kişisel gözlemlerinden (örneğin, uyku düzenleri, egzersiz davranışı, beslenme ve çevresel özellikler hakkında) toplanan bilgiler, kişisel kararları ve eylemleri (ör. "Sabahları yorgun hissediyorum, bu yüzden farklı bir yastıkta uyumayı deneyeceğim"), ayrıca klinik kararları ve tedavi planları (ör., ayakkabılarının normalden daha sıkı olduğunu fark eden bir hastanın, kalbinin sol tarafında bir yetmezlik şiddetlenmesi olabilir ve sıvı aşırı yüklemesini önlemek için diüretik ilaç alması gerekebilir.) için kullanılabilir.[53]

Kişisel sağlık aynı zamanda kısmi olarak yaşamın sosyal yapısıyla ilgili olabilir. Güçlü sosyal ilişkilerin korunması, gönüllülük ve diğer sosyal aktivitelerin korunması, iyi bir ruh sağlığı ve uzun yaşam süresi ile ilişkilendirilmiştir. Amerika'da yapılan bir araştırma, 70 yaş üzeri yaşlıların, fiziksel sağlık durumuna bakmaksızın sıklıkla gönüllülük aktivitelerinde bulunan yaşlıların, bulunmayanlara göre daha düşük ölüm riski taşıdığını ortaya koymuştur.[54] Singapur'dan başka bir araştırma gönüllülük aktivitelerinde bulunan emeklilerin, bulunmayan emeklilere göre, önemli oranda daha yüksek bilişsel performans puanlarına, daha az depresif belirtilere ve genel olarak daha iyi bir ruhsal sağlığa ve yaşam tatminine sahip olduklarını bildirdi.[55]

Uzun süreli psikolojik stres sağlığı olumsuz yönde etkileyebilir ve yaşlanma, depresif bozukluk ve hastalık belirtileriyle beraber bilişsel bozulmada bir faktör olarak gösterilir.[56] Stres yönetimi, stresi azaltmak veya strese olan direnci yükseltmeye yönelik yöntemlerin uygulanmasıdır. Rahatlama teknikleri stresi rahatlatmaya yönelik fiziksel yöntemlerdir. Bilişsel terapi, meditasyon ve olumlu düşünce, strese olan tepkinin şiddetini düşürerek fayda sağlayan psikolojik yöntemlerdir. Problem çözme ve zaman yönetimi gibi ilgili kabiliyetleri geliştirmek belirsizliği azaltır ve güven duygusunu pekiştirir ve bu da ilgili kabiliyetlerin uygulanabileceği stres yaratan durumlara olan tepkiyi azaltır.

Mesleki

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: İş güvenliği

Güvenlik risklerine ek olarak, birçok meslek hastalık, rahatsızlık ve diğer uzun-dönem sağlık problemi riskide taşır. En yaygın meslek hastalıkları arasında silikozis ve kömür işçilerinin pnömokonyozu (siyah akciğer hastalığı) dahil olmak üzere çeşitli pnömokonyoz türleri vardır. Astım, birçok çalışanın hassas olduğu başka bir işyeri solunum yolu hastalığıdır. Çalışanlar ayrıca, egzama, dermatit, ürtiker, güneş yanığı ve cilt kanseri gibi deri hastalıklarına karşı hassas olabilirler.[57][58] Endişe konusu diğer meslek hastalıkları karpal tünel sendromu ve kurşun zehirlenmesini içerir.

Gelişmiş ülkelerde Hizmet sektörü işlerinin sayısı arttıkça, gittikçe daha fazla iş hareketsiz hale geldi ve imalat ve birincil sektör ile ilişkili olanlardan farklı bir sağlık problemleri dizisi ortaya çıkmaya başladı. Obezite oranının artması ve birçok ülkede stres ve aşırı çalışma ile ilgili konular gibi çağımıza ait problemler, iş ve sağlık arasındaki etkileşimi daha da karmaşıklaştırmış oldu.

Birçok hükûmet iş sağlığını sosyal bir mesele olarak görmektedir ve çalışanların sağlık ve güvenliğini sağlamak için kamu kuruluşları oluşturmuştur. İngiliz Sağlık ve Güvenlik Yönetimi ve Amerika Birleşik Devletleri'nde, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili araştırmalar yapan Ulusal Mesleki Güvenlik ve Sağlık Enstitüsü ve işçi sağlığı ve güvenliği ile ilgili düzenleme ve politikaları yürüten Mesleki Güvenlik ve Sağlık İdaresi bunlara örnek olarak gösterilebilir.[59][60][61]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ World Health Organization. (2006). Constitution of the World Health Organization 19 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Basic Documents, Forty-fifth edition, Supplement, October 2006.
  2. ^ CDC (5 Nisan 2021). "Benefits of Physical Activity". Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 14 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ Stokes, J.; Noren, J.; Shindell, S. (1 Ocak 1982). "Definition of terms and concepts applicable to clinical preventive medicine". Journal of Community Health. 8 (1). ss. 33-41. doi:10.1007/bf01324395. ISSN 0094-5145. PMID 6764783. 
  4. ^ World Health Organization (1958). The first ten years of the World Health Organization. Cenevre: WHO. 2 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  5. ^ a b "Part 1 – Theory: Thinking About Health Chapter 1 Concepts of Health and Illness". phprimer.afmc.ca. 1 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016. 
  6. ^ World Health Organization. Regional Office for Europe (1984). Health promotion : a discussion document on the concept and principles : summary report of the Working Group on Concept and Principles of Health Promotion, Copenhagen, 9–13 July 1984 (ICP/HSR 602(m01)5 p). Kopenhag: WHO Regional Office for Europe. 2 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  7. ^ Federal Prevention Initiatives 15 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. U.S. Department of Health and Human Services
  8. ^ Benz, J; Blakey, C; Oppenheimer, C.C; Scherer, H; Robinson, W.T (2013). "The healthy people initiative: Understanding the user's perspective". Journal of Public Health Management and Practice. 19 (2). ss. 103-09. doi:10.1097/PHH.0b013e318254cc31. ISSN 1078-4659. PMID 23358287. 
  9. ^ History & Development of Healthy People 27 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. U.S. Department of Health and Human Services
  10. ^ Jonathan, E. Fielding; Shiriki, Kumanyika; Ronald, W. Manderscheid (2013). "A Perspective on the Development of the Healthy People 2020 Framework for Improving U.S. Population Health" (PDF). Public Health Reviews. Cilt 35. 2 Nisan 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  11. ^ "How stressed are you?". Bbc.co.uk. 6 Kasım 2013. 2 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2014. 
  12. ^ Jadad, Alejandro R. (1 Kasım 2016). "Creating a pandemic of health: What is the role of digital technologies?". Journal of Public Health Policy (İngilizce). 37 (2). ss. 260-68. doi:10.1057/s41271-016-0016-1. ISSN 0197-5897. PMID 27899800. 
  13. ^ "Creating a Pandemic of Health: Opportunities and Lessons for a University Initiative at the Intersection of Health, Equity, and Innovation | Harvard Public Health Review: A Student Publication". harvardpublichealthreview.org (İngilizce). 7 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2018. 
  14. ^ a b c World Health Organization. The determinants of health. 14 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Geneva. Accessed 12 May 2011.
  15. ^ Public Health Agency of Canada. What Determines Health? 19 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ottawa. Accessed 12 May 2011.
  16. ^ a b c Lalonde, Marc (1974). "A New Perspective on the Health of Canadians." Ottawa: Minister of Supply and Services. 28 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  17. ^ Andreyeva, Tatiana; Chaloupka, Frank J.; Brownell, Kelly D. (2011). "Estimating the potential of taxes on sugar-sweetened beverages to reduce consumption and generate revenue". Preventive Medicine. 52 (6). ss. 413-16. doi:10.1016/j.ypmed.2011.03.013. PMID 21443899. 
  18. ^ Housman, Jeff; Dorman, Steve (Eylül–Ekim 2005). "The Alameda County Study: A Systematic, Chronological Review" (PDF). American Journal of Health Education. 36 (5). ss. 302-08. doi:10.1080/19325037.2005.10608200. ISSN 1055-6699. ERIC document number EJ792845. Erişim tarihi: 27 Aralık 2011. 
  19. ^ World Health Organization. The world health report 25 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Geneva.
  20. ^ Georgia State University. 1998. Health Triangle Slides 11 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  21. ^ Nutter S. (2003) The Health Triangle. Anchor Points, Inc., 0-9748760-0-3.
  22. ^ World Health Organization. The Ottawa Charter for Health Promotion. 20 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Adopted at the First International Conference on Health Promotion, Ottawa, 21 November 1986 – WHO/HPR/HEP/95.1.
  23. ^ Housman & Dorman 2005, ss. 303–04. "The linear model supported previous findings, including regular exercise, limited alcohol consumption, abstinence from smoking, sleeping 7–8 hours a night, and maintenance of a healthy weight play an important role in promoting longevity and delaying illness and death." Citing Wingard DL, Berkman LF, Brand RJ (1982). "A multivariate analysis of health-related practices: a nine-year mortality follow-up of the Alameda County Study". Am J Epidemiol. 116 (5). ss. 765-75. doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a113466. PMID 7148802. 
  24. ^ Jadad, A.R. (2013). "On Living a Long, Healthy, and Happy Life, Full of Love, and with no Regrets, until Our Last Breath". Verhaltenstherapie. 23 (4). ss. 287-89. doi:10.1159/000357490. 4 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  25. ^ UNESCO. The UN World Water Development Report: Facts and Figures – Meeting basic needs. 5 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Accessed 12 May 2011.
  26. ^ Björk J, Albin M, Grahn P, Jacobsson H, Ardö J, Wadbro J, Ostergren PO (2008). "Recreational Values of the Natural Environment in Relation to Neighborhood Satisfaction, Physical Activity, Obesity and Well being" (PDF). Journal of Epidemiology & Community Health. 62 (4). ss. e2. doi:10.1136/jech.2007.062414. PMID 18365329. 4 Kasım 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  27. ^ Kantola, Jussi Ilari; Barath, Tibor; Nazir, Salman; Andre, Terence (2017). Advances in Human Factors, Business Management, Training and Education | SpringerLink. Advances in Intelligent Systems and Computing (İngilizce). 498. doi:10.1007/978-3-319-42070-7. ISBN 978-3-319-42069-1. 
  28. ^ Shah, Anup (5 January 2014). "Health Issues." 7 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Global Issues.
  29. ^ "United Nations Global Issues". Un.org. 8 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  30. ^ "The Top 10 Global Health Issues to Watch in 2013". Intrahealth.org. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2014. 
  31. ^ World Health Organization (2005). Promoting Mental Health: Concepts, Emerging evidence, Practice: A report of the World Health Organization, Department of Mental Health and Substance Abuse in collaboration with the Victorian Health Promotion Foundation and the University of Melbourne. World Health Organization. Geneva.
  32. ^ Bos, E.H.; Snippe, E.; de Jonge, P.; Jeronimus, B.F. (2016). "Preserving Subjective Wellbeing in the Face of Psychopathology: Buffering Effects of Personal Strengths and Resources". PLoS ONE. 11 (3). ss. e0150867. doi:10.1371/journal.pone.0150867. PMC 4786317 $2. PMID 26963923. 
  33. ^ Long, Steven W. Lifestyle Management: Achieving & Maintaining Good Healt. niu.edu.tw
  34. ^ The numbers count: Mental disorders in America 28 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. nih.gov
  35. ^ "Mental Health and Teens: Watch for Danger Signs". HealthyChildren.org. 27 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2014. 
  36. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  37. ^ a b "OECD Statistics". stats.oecd.org. 14 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  38. ^ "OECD.StatExtracts, Health, Non-Medical Determinants of Health, Body weight, Overweight or obese population, self-reported and measured, Total population" (Online Statistics). OECD's iLibrary. 2013. 2 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2013. 
  39. ^ "OECD.StatExtracts, Health, Non-Medical Determinants of Health, Body weight, Obese population, self-reported and measured, Total population" (Online Statistics). OECD's iLibrary. 2013. 2 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2013. 
  40. ^ "Healthy Eating: Why should I make healthy food choices?". Livelifewell.nsw.gov.au. 27 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2014. 
  41. ^ Garrido M; González-Flores D; Marchena AM; Propr E; García-Parra J; Barriga C; Rodríguez A.B. (2013). "A lycopene-enriched virgin olive oil enhances antioxidant status in humans". Journal of the Science of Food and Agriculture. 93 (8). ss. 1820-26. doi:10.1002/jsfa.5972. PMID 23225211. 
  42. ^ "4 Types of Exercise" (İngilizce). Go4Life, National Institute on Aging, US National Institutes of Health. 15 Mayıs 2014. 1 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  43. ^ Pilkington, Stephanie (7 Ağustos 2013). "Causes and consequences of sleep deprivation in hospitalized patients". Nursing Standard. 27 (49). ss. 35-42. doi:10.7748/ns2013.08.27.49.35.e7649. PMID 23924135. 
  44. ^ Shilo Rea (31 Ağustos 2015). "New Research Confirms Lack of Sleep Connected to Getting Sick". cmu.edu. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  45. ^ Patel, Sanjay R.; Hu, Frank B. (17 Ocak 2008). "Short sleep duration and weight gain: a systematic review". Obesity (Silver Spring). 16 (3). ss. 643-53. doi:10.1038/oby.2007.118. PMC 2723045 $2. PMID 18239586. 
  46. ^ "IARC Monographs Programme finds cancer hazards associated with shiftwork, painting and firefighting". International Agency for Research on Cancer. 5 Aralık 2007. 20 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  47. ^ Hirshkowitz, Max; Whiton, Kaitlyn (14 Ocak 2015). "National Sleep Foundation's sleep time duration recommendations: methodology and results summary". Sleep Health: Journal of the National Sleep Foundation. 1 (1). ss. 40-43. doi:10.1016/j.sleh.2014.12.010. PMID 29073412. 14 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  48. ^ Winslow CE (1920). "The Untilled Fields of Public Health". Science. 51 (1306). ss. 23-33. doi:10.1126/science.51.1306.23. PMID 17838891. 
  49. ^ Association of Schools of Public Health. What is Public Health? Retrieved 2010-06-24
  50. ^ Hispanics and the Future of America. Access to and Quality of Health Care 16 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  51. ^ Association of Schools of Public Health. Impact of Public Health. Retrieved 2010-6-24.
  52. ^ World Health Organization. Life expectancy at birth 6 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., accessed 20 April 2011.
  53. ^ Robert Wood Johnson Foundation. (2008). Health in Everyday Living.
  54. ^ Harris AH, Thoresen CE (2005). "Volunteering is Associated with Delayed Mortality in Older People: Analysis of the Longitudinal Study of Aging" (PDF). Journal of Health Psychology. 10 (6). ss. 739-52. doi:10.1177/1359105305057310. PMID 16176953. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2019. 
  55. ^ Schwingel A, Niti MM, Tang C, Ng TP (2009). "Continued work employment and volunteerism and mental well-being of older adults: Singapore longitudinal ageing studies". Age and Ageing. 38 (5). ss. 531-37. doi:10.1093/ageing/afp089. PMID 19474036. 
  56. ^ McEwen BS (2006). "Protective and damaging effects of stress mediators: central role of the brain". Dialogues Clin Neurosci. 8 (4). ss. 367-81. PMC 3181832 $2. PMID 17290796. 
  57. ^ HSE (Health and Safety Executive of Great Britain) Skin at work 29 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Retrieved on June 20, 2009
  58. ^ "Skin Exposure & Effects". NIOSH Topics. National Institute for Occupational Safety and Health. 30 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2012. 
  59. ^ "The National Institute for Occupational Safety and Health". Centers for Disease Control and Prevention. 15 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2012. 
  60. ^ "Occupational Safety and Health Administration". U.S. Department of Labor. 14 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2012. 
  61. ^ "Health and Safety Executive". U.K. Health and Safety Executive. 29 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2012. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sağlık&oldid=33647591" sayfasından alınmıştır