Gaan na inhoud

Gesondheid

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Gesondheid is die vlak van funksionele of metaboliese doeltreffendheid van 'n lewende organisme. By mense is dit die individu of die gemeenskap se vermoë om aan te pas en te selfversorg wanneer daar voor fisieke, geestelike of maatskaplike uitdagings te staan gekom word.[1] In die Wêreldgesondheidsorganisasie (WGO) se grondwet van 1948 word gesondheid in die breë omskryf as "'n toestand van totale liggaamlike, geestelike en maatskaplike welsyn en nie net die afwesigheid van siekte en swakheid nie."[2][3] Hierdie definisie het kontroversie uitgelok, veral wat praktiese waarde betref en die probleem wat deur die gebruik van die woord "totale" geskep word.[4][5][6] Ander definisies is voorgestel, waaronder 'n onlangse definisie wat gesondheid en persoonlike tevredenheid korreleer.[7][8] Daar is verskeie klassifikasiestelsels wat algemeen gebruik word om die komponente van gesondheid te definieer en te bepaal.

Sistematiese aktiwiteite om gesondheidsprobleme te voorkom of te genees en goeie gesondheid by mense te bevorder, word deur gesondheidsorgverskaffers aangepak. Die term "gesond" word ook algemeen in die konteks van baie soorte nielewende organisasies en hulle impak ten voordele van mense gebruik, byvoorbeeld gesonde gemeenskappe, gesonde stede of gesonde omgewings. Benewens gesondheidsorg-intervensies en 'n persoon se omgewing is daar 'n aantal ander faktore wat die gesondheidstatus van individue beïnvloed, insluitend hulle agtergrond, lewenstyl en ekonomiese, maatskaplike toestande en spiritualiteit; hierdie faktore word "determinante van gesondheid" genoem. Studies toon dat hoë stresvlakke menslike gesondheid kan affekteer.[9]

Determinante

[wysig | wysig bron]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Determinante van Gesondheid.

Die konteks waarbinne 'n individu lewe, is baie belangrik vir sy gesondheidstatus sowel as lewenskwaliteit. Daar is 'n toenemende besef dat gesondheid nie slegs deur die vooruitgang en toepassing van gesondheidswetenskappe instandgehou en verbeter word nie, maar ook deur die pogings en intelligente lewenstylkeuses van die individu en samelewing. Volgens die Wêreldgesondheidsorganisasie sluit die hoofdeterminante van gesondheid die volgende in: die sosiale en ekonomiese omgewing, die fisiese omgewing en die persoon se individuele eienskappe en gedrag.[10]

Potensiële kwessies

[wysig | wysig bron]

Daar is verskeie soorte gesondheidskwessies wat algemeen by mense regoor die wêreld voorkom. Siekte is een van die mees algemene kwessies. Volgens GlobalIssues.org is daar jaarliks ongeveer 36 miljoen mense wat aan nie-oordraagbare (nie aansteeklike) siektes sterf, insluitend kardiovaskulêre siektes, kanker, diabetes en chroniese longsiektes (Shah, 2014).[11]

Wat oordraagbare siektes betref, kom Vigs/MIV, tuberkulose en malaria die mees algemeen voor, met miljoene sterftes elke jaar (2014).

Nog 'n gesondheidskwessie wat tot sterftes of ander gesondheidsprobleme lei, is wanvoeding onder jong kinders. Ongeveer 7,5 miljoen kinders onder die ouderdom van vyf sterf aan wanvoeding, hoofsaaklik omdat daar nie geld is om kos te koop of te maak nie (2014).

Liggaamlike beserings is ook 'n algemene gesondheidskwessie. Hierdie beserings, insluitend gebreekte bene, frakture en brandwonde, kan 'n persoon se lewenskwaliteit belemmer of sterftes veroorsaak, insluitend as gevolg van infeksies wat deur die besering veroorsaak is (Moffett, 2013).[12]

Nog 'n bydraende faktor tot swak gesondheid is lewenstylkeuses. Dit sluit rook in, wat volgens LIVESTRONG.com jaarliks tot 443,000 sterftes lei (2013). Dit kan ook 'n swak dieet insluit, hetsy dit 'n geval van ooreet of 'n oordrewe streng dieet is. Passiwiteit kan ook tot gesondheidskwessies bydra, sowel as 'n gebrek aan slaap, oormatige alkoholverbruik en verwaarlosing van mondhigiëne (2013). Daar is ook oorgeërfde genetiese versteurings wat later kan manifesteer en persone verskillend affekteer (2013).

Die mees tragiese gesondheidskwessie, aangesien die meerderheid van hierdie gesondheidskwessies voorkombaar is, is die feit dat ongeveer 1 biljoen mense nie toegang tot gesondheidsorg het nie (Shah, 2014).[13][14]

Geestesgesondheid

[wysig | wysig bron]

Die Wêreldgesondheidsorganisasie beskryf geestesgesondheid as "'n toestand van welsyn waarin 'n individu sy of haar eie vermoëns kan realiseer, alledaagse stres kan hanteer, produktief kan werk en 'n bydrae tot sy of haar gemeenskap kan lewer".[15] Geestesgesondheid is nie net die afwesigheid van geestesiektes nie.

Hungerford et al. (2012) beskryf geestesiektes as "die spektrum van kognitiewe, emosionele en gedragstoestande wat met sosiale en emosionele welsyn en die lewens en produktiwiteit van mense inmeng. 'n Geestesiekte kan 'n persoon se psigiese funksionering op tydelike of permanente basis ernstig benadeel. Ander terme behels: "geestesgesondheidsprobleem", "siekte", "versteuring", "disfunksie".

Ongeveer 'n kwart van alle volwassenes in die Verenigde State ly aan 'n diagnoseerbare geestesiekte. Dit is die aanleidende oorsaak van ongeskiktheid in die VSA en Kanada. Voorbeelde sluit in skisofrenie, AGHS, kliniese depressie, bipolêre gemoedsteuring, angssteuring, posttraumatiese stressteuring en outisme.[16]

Baie tieners ervaar geestesgesondheidsprobleme vanweë die druk van die samelewing en sosiale probleme. Sommige van die vernaamste probleme wat by tieners gesien word, is depressie, eetsteurings en dwelmmisbruik. Hierdie gesondheidskwessies kan voorkom en hanteer word deur met tieners te kommunikeer en op hulle gedrag te let.[17]

Instandhouding van gesondheid

[wysig | wysig bron]

Om gesond te wees en gesond te bly is 'n voortgesette proses, gevorm deur die evolusie van gesondheidsorg sowel as persoonlike strategieë en georganiseerde intervensies om gesondheid in stand te hou.

Dieet

[wysig | wysig bron]
Persentasie van oorgewig of vetsugtige bevolking in 2010.[18]
Persentasie van vetsugtige bevolking in 2010.[19]

'n Belangrike manier om jou persoonlike gesondheid in stand te hou, is 'n gesonde dieet. Dit sluit 'n verskeidenheid plantaardige en dierlike voedselgroepe in wat jou liggaam van voedingstowwe voorsien. Hierdie voedingstowwe gee jou energie en help om bene, spiere en senings te bou en te versterk en liggaamsprosesse (i.e. bloeddruk) te reguleer. Die voedselpiramiede is 'n piramiedevormige gids waarin gesonde voedselgroepe in kompartemente verdeel is. Elke kompartement verskaf die aanbevole inname van elke voedselgroep (i.e. proteïene, vet, koolhidrate en suikers). Gesonde voedselkeuses verminder jou risiko vir hartsiektes en die ontwikkeling van sekere soorte kanker en sal tot 'n gesonde gewig bydra.[20]

Oefening

[wysig | wysig bron]

Liggaamlike oefeninge bevorder fisieke fiksheid en algehele gesondheid en welsyn. Dit versterk spiere en verbeter die kardiovaskulêre stelsel.

Slaap

[wysig | wysig bron]

Slaap is 'n essensiële komponent vir die handhawing van gesondheid. By kinders is slaap ook noodsaaklik vir groei en ontwikkeling. Voorafgaande slaapontneming is aan 'n verhoogde risiko vir sommige chroniese siektetoestande gekoppel. Verder korreleer dit ook met 'n toenemende vatbaarheid vir siekte en langer herstelperiodes.[21] In een studie is daar bevind dat mense met chroniese gebrek aan slaap, vier keer meer geneig is om verkoue te kry as dié wat sewe of meer ure per nag slaap.[22] Aangesien slaap ook 'n uitwerking op die metabolisme het, kan onvoldoende slaap 'n rol in massatoename of, omgekeerd, massaverlies speel.[23] Verder het die Internasionale Agentskap vir Kankernavorsing van die Wêreldgesondheidsorganisasie in 2007 verklaar dat "skofwerk wat sirkadiese ontwrigting behels, waarskynlik karsinogenies vir mense is".[24] In 2015 het die National Sleep Foundation bygewerkte aanbevelings vir vereiste slaapperiodes op grond van ouderdom vrygestel en afgesluit dat "individue wat gewoonlik buite die normale ure slaap, tekens of simptome van ernstige gesondheidsprobleme toon."[25]

Ouderdom
 Slaapbehoeftes
Pasgeborenes (0–3 maande) 14 tot 17 uur
Babas (4–11 maande) 12 tot 15 uur
Peuters (1–2 jaar) 11 tot 14 uur
Kleuters (3–5 jaar) 10 tot 13 uur
Laerskoolkinders (6–13 jaar)       9 tot 11 uur
Tieners (14–17 jaar)   8 tot 10 uur
Volwassenes (18–64 jaar)   7 tot 9 uur
Ouer volwassenes (65 jaar en ouer)   7 tot 8 uur

Rol van die wetenskap

[wysig | wysig bron]
Die Nederlandse Openbare Gesondheidsdiens verskaf mediese sorg aan die inwoners van die Nederlands Oos-Indië, Mei 1946

Gesondheidswetenskap is die wetenskap wat op gesondheid fokus. Daar is twee hoofbenaderings tot gesondheidswetenskap: die studie en navorsing van die liggaam en gesondheidsverwante kwessies ten einde te verstaan hoe mense (en diere) funksioneer, en die toepassing van daardie kennis om gesondheid te verbeter en om siektes en ander fisieke en geestelike probleme te voorkom en te genees. Hierdie wetenskap bou voort op baie subterreine, insluitend biologie, biochemie, fisika, epidemiologie, farmakologie, mediese sosiologie. Toegepaste gesondheidswetenskap is daarop gemik om menslike gesondheid beter te verstaan deur toepassings in areas soos gesondheidsopvoeding, biomediese ingenieurswese, biotegnologie en openbare gesondheid.

Georganiseerde intervensies vir die verbetering van gesondheid volgens die beginsels en prosedures wat deur gesondheidswetenskappe ontwikkel is, word deur praktisyns gedoen wat in geneeskunde, verpleging, voeding, maatskaplike werk, sielkunde, arbeidsterapie, fisioterapie en ander gesondheidsorgberoepe opgelei is. Kliniese praktisyns fokus hoofsaaklik op die gesondheid van individue terwyl openbare gesondheidspraktisyns hulle die algehele gesondheid van gemeenskappe en bevolkings toespits. Werkplekgesondheidsprogramme sowel as skoolgesondheidsdienste word vir die bevordering van werknemers en kinders se gesondheid en welsyn ingespan.

Rol van openbare gesondheid

[wysig | wysig bron]
Posseël, Nieu-Seeland, 1933. Openbare gesondheid word op baie verskillende maniere bevorder – en uitgebeeld.

Openbare gesondheid is al beskryf as "die wetenskap en kuns van siektevoorkoming, lewensverlenging en die bevordering van gesondheid deur die georganiseerde pogings en ingeligte keuses van die samelewing, organisasies, gemeenskappe en individue."[26] Sien hoofartikel

Selfsorgstrategieë

[wysig | wysig bron]
'n Vrou wat haar hande was c. 1655

Persoonlike gesondheid is gedeeltelik afhanklik van die aktiewe, passiewe en ondersteunde gedragslyne wat mense ten opsigte van hulle eie gesondheid waarneem en volg. Dit behels geïntegreerde sorg vir die voorkoming of minimalisering van 'n siekte, gewoonlik 'n chroniese toestand. Die beoefening van persoonlike higiëne speel ook 'n rol in die voorkoming van infeksies en siektes, soos om te bad en hande met seep te was, tande te borsel en te vlos, en om voedsel veilig te bewaar, voor te berei en te hanteer. Inligting gebaseer op die waarneming van daaglikse aktiwiteite – soos slaappatrone, oefening, voeding en omgewingskenmerke – kan gebruik word om persoonlike besluite en optrede (bv. "Ek is moeg wanneer ek opstaan, dus gaan ek op 'n ander kussing slaap") sowel as kliniese besluite en behandelingsplanne te bepaal (bv. 'n pasiënt wat oplet dat sy of haar skoene stywer as gewoonlik is, kan moontlik 'n skielike verergering van linker-hartversaking beleef en diuretiese medikasie benodig).[27]

Persoonlike gesondheid berus ook gedeeltelik op die sosiale struktuur van 'n persoon se lewe. Die instandhouding van sterk sosiale verhoudings, vrywilligerswerk en ander sosiale aktiwiteite word met positiewe geestesgesondheid en langlewendheid geassosieer. Een Amerikaanse studie onder bejaardes bo 70 toon 'n verband tussen gereelde vrywilligheidswerk en 'n verlaagde sterfterisiko in vergelyking met ouer persone wat nie vrywilligherswerk doen nie, ongeag liggaamlike gesondheid of status.[28] Volgens 'n ander studie van Singapoer het pensionarisse wat vrywilligerswerk doen, beter kognitiewe prestasietellings, minder depressiesimptome en beter geestesgesondheid en lewenstevredenheid as diegene wat nie vrywilligerswerk doen nie.[29]

Verlengde psigologiese stres kan gesondheid negatief beïnvloed en dit word met kognitiewe verswakking (met ouderdom), depressie en siektevoorkoms geassosieer.[30] Streshantering is die toepassing van metodes waarvolgens stres verminder word of die toleransie vir stres verhoog word. Ontspanningstegnieke is liggaamlike metodes vir stresverligting. Sielkundige metodes sluit kognitiewe terapie, meditasie en positiewe denke in wat daarop gemik is om reaksies op stres te verlaag. Die verbetering van relevante vaardighede, bv. probleemoplossings- en tydsbestuurvaardighede, verminder onsekerheid en bou selfvertroue op, wat die reaksie op stres-wekkende situasies verlaag waar daardie vaardighede van toepassing is.

Beroepsgesondheid

[wysig | wysig bron]

Benewens veiligheidsrisiko's, hou baie werksplekke ook risiko's vir siektes en ander langtermyngesondheidsprobleme in. Onder die mees algemene beroepsiektes is verskeie vorms van pneumokoniose (myntering), insluitend silikose en swartlong. Asma is nog 'n asemhalingsiekte waarvoor baie werkers vatbaar is. Velsiektes, insluitend ekseem, dermatitis, urtikaria, sonbrand en velkanker kom ook algemeen voor.[31][32] Ander beroepsiektes sluit in karpale tonnelsindroom en loodvergiftiging.

Namate die aantal beroepe in die dienssektor in ontwikkelende lande toegeneem het, word al hoe meer werk sittend gedoen. Dit lewer ander probleme op as dié wat met die vervaardiging- en primêre sektor geassosieer word. Kontemporêre probleme, soos die toename van vetsug en probleme rondom stres en oortydwerk het die interaksie tussen werk en gesondheid verder gekompliseer.

Baie regerings beskou beroepsgesondheid as 'n maatskaplike uitdaging en het openbare organisasies gevorm om werkers se gesondheid en veiligheid te verseker. Voorbeelde hiervan sluit in die Britse Health and Safety Executive en in die Verenigde State, die National Institute for Occupational Safety and Health, wat navorsing oor beroepsgesondheid en -veiligheid doen, en die Occupational Safety and Health Administration, wat die regulasies en beleid rakend werkerveiligheid en -gesondheid hanteer.[33][34][35]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Huber M, Knottnerus JA, Green, L., van der Horst H, Jadad AR, Kromhout D, Smid H. BMJ 2011; 343 (d4163) http://savenhshomeopathy.org/wp-content/uploads/2012/09/Huber-Definition-Health-BMJ-21.pdf Geargiveer 19 Oktober 2020 op Wayback Machine
  2. ↑ World Health Organization.
  3. ↑ World Health Organization. 2006.
  4. ↑ Jadad AR, O’Grady L: How should health be defined?
  5. ↑ Callahan D. (1973). "The WHO definition of 'health'". The Hastings Center Studies. 1 (3): 77–87. doi:10.2307/3527467. JSTOR 3527467.
  6. ↑ Taylor S, Marandi A (2008). "How should health be defined?". BMJ. 337: a290. doi:10.1136/bmj.a290. PMID 18614520.
  7. ↑ Bellieni CV, Buonocore G. (2009). "Pleasing desires or pleasing wishes? A new approach to pain definition". Ethics Med. 25 (1).
  8. ↑ Sport, Disability and an Original Definition of Health.
  9. ↑ "BBC News – How stressed are you?" (in Engels). Bbc.co.uk. 6 November 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 April 2020. Besoek op 1 Maart 2014.
  10. ↑ World Health Organization.
  11. ↑ Moffett, Tamara.
  12. ↑ Shah, Anup.
  13. ↑ "United Nations Global Issues" (in Engels). Un.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 November 2016. Besoek op 1 Maart 2014.
  14. ↑ "The Top 10 Global Health Issues to Watch in 2013" (in Engels). Intrahealth.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Augustus 2016. Besoek op 1 Maart 2014.
  15. ↑ World Health Organization (2005).
  16. ↑ The numbers count: Mental disorders in America retrieved 5 September 2012
  17. ↑ "Mental Health and Teens: Watch for Danger Signs" (in Engels). HealthyChildren.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Mei 2020. Besoek op 1 Maart 2014.
  18. ↑ "OECD.StatExtracts, Health, Non-Medical Determinants of Health, Body weight, Overweight or obese population, self-reported and measured, Total population" (Online Statistics) (in Engels). OECD's iLibrary. 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 April 2019. Besoek op 12 Desember 2013.
  19. ↑ "OECD.StatExtracts, Health, Non-Medical Determinants of Health, Body weight, Obese population, self-reported and measured, Total population" (Online Statistics) (in Engels). OECD's iLibrary. 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 April 2019. Besoek op 13 Desember 2013.
  20. ↑ "Healthy Eating: Why should I make healthy food choices?". Livelifewell.nsw.gov.au. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Februarie 2014. Besoek op 1 Maart 2014.
  21. ↑ Pilkington, Stephanie (7 Augustus 2013). "Causes and consequences of sleep deprivation in hospitalized patients". Nursing Standard. RCN Publishing. 27 (49): 35–42. doi:10.7748/ns2013.08.27.49.35.e7649. Besoek op 25 November 2015.
  22. ↑ Shilo Rea (31 Augustus 2015). "New Research Confirms Lack of Sleep Connected to Getting Sick" (in Engels). cmu.edu. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Maart 2020. Besoek op 25 November 2015.
  23. ↑ Patel, Sanjay R.; Hu, Frank B. (17 Januarie 2008). "Short sleep duration and weight gain: a systematic review". Obesity (Silver Spring). 16 (3): 643–653. doi:10.1038/oby.2007.118. PMC 2723045. PMID 18239586.
  24. ↑ "IARC Monographs Programme finds cancer hazards associated with shiftwork, painting and firefighting" (in Engels). International Agency for Research on Cancer. 5 Desember 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 November 2018. Besoek op 25 November 2015.
  25. ↑ Hirshkowitz, Max ; Whiton, Kaitlyn; et al. (14 Januarie 2015). "National Sleep Foundation's sleep time duration recommendations: methodology and results summary". Sleep Health: Journal of the National Sleep Foundation. Elsevier Inc. 1: 40–43. doi:10.1016/j.sleh.2014.12.010. Besoek op 25 November 2015.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  26. ↑ Winslow CE (1920). "The Untilled Fields of Public Health". Science. 51 (1306): 23–33. doi:10.1126/science.51.1306.23. PMID 17838891.
  27. ↑ Robert Wood Johnson Foundation. (2008).
  28. ↑ Harris AH, Thoresen CE (2005). "Volunteering is Associated with Delayed Mortality in Older People: Analysis of the Longitudinal Study of Aging" (PDF). Journal of Health Psychology. 10 (6): 739–52. doi:10.1177/1359105305057310. PMID 16176953. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 22 Julie 2011. Besoek op 13 April 2016.
  29. ↑ Schwingel A, Niti MM, Tang C, Ng TP (2009). "Continued work employment and volunteerism and mental well-being of older adults: Singapore longitudinal ageing studies". Age and Ageing. 38 (5): 531–7. doi:10.1093/ageing/afp089. PMID 19474036.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  30. ↑ McEwen BS (2006). "Protective and damaging effects of stress mediators: central role of the brain". Dialogues Clin Neurosci. 8 (4): 367–81. PMC 3181832. PMID 17290796.
  31. ↑ HSE (Health and Safety Executive of Great Britain) Skin at work Retrieved on June 20, 2009
  32. ↑ "Skin Exposure & Effects". NIOSH Topics (in Engels). National Institute for Occupational Safety and Health. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2020. Besoek op 7 Augustus 2012.
  33. ↑ "The National Institute for Occupational Safety and Health" (in Engels). Centers for Disease Control and Prevention. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Mei 2020. Besoek op 7 Augustus 2012.
  34. ↑ "Occupational Safety and Health Administration" (in Engels). U.S. Department of Labor. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2020. Besoek op 7 Augustus 2012.
  35. ↑ "Health and Safety Executive" (in Engels). U.K. Health and Safety Executive. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2020. Besoek op 7 Augustus 2012.

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Gesondheid&oldid=2656697"