Ugovori o saradnji četnika i Wehrmachta

Zone odgovornosti četničkih komandanata u okupiranoj Srbiji, prema sporazumu sa Nemcima 1943. Jevrem Simić i Nikola Kalabić (roze), Vojislav Lukačević (plavo), Ljuba Jovanović Patak (zeleno) i Mihailo Čačić (sivo).

Ugovori o saradnji četnika i Vermahta u Srbiji sklopljeni su novembra 1943. godine. Njihova saradnja je bila uperena protiv jugoslovenskih partizana i uključivala je stavljanje četničkih snaga pod komandu Vermahta.

Nemci su već imali saradnju sa četnicima na području NDH i Crne Gore, a nakon ovih ugovora uspostavljena je direktna saradnja četnika i Nemaca u Srbiji.

Sporazumi su usledili nakon dolaska specijalnog nemačkog izaslanika za Balkan Hermana Nojbahera, koji je imao zadatak da uspostavi saradnju sa četnicima Draže Mihailovića. Sam Draža Mihailović je insistirao da ostane u senci.

Pozadina

Nojbaher vodio razgovor sa Ministarstvom spoljnih poslova. Nojbaher je primio sledeće smernice: u okviru svog zadatka na Balkanu, da sa političkim vođama vodi akciju protiv komunista. U tu svrhu on treba da ujedini nacionalne, antikomunističke snage na jugoistoku Evrope. Nojbaher je dobio posebnu punomoć, da, recimo, sme da vodi pregovore sa nacionalnim banditima, ako se za to pruži mogućnost, a to se pre svega odnosi na bande Draže Mihailovića, koje je Tito potisnuo u Srbiju.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 30. oktobra 1943.

Nakon reorganizacije nemačkog vojnog i političkog prisustva na Balkanu u avgustu 1943, za najvišeg civilnog činovnika postavljen je Herman Nojbaher kao izaslanik Ministranstva inostranih poslova Nemačke za Balkan. On je vodio vrlo pragmatičnu politiku, i smatrao je da nemačka vojska na Jugoistoku može izvući značajne koristi iz saradnje sa Mihailovićem na bazi zajedničkog neprijateljstva prema Narodnooslobodilačkom pokretu.

U jesen 1943. Titov pokret sve je više uzimao maha, a Mihailovićev pokret bio je potisnut na teritoriju Srbije. Komunisti nisu primali samo pomoć od sovjetske Rusije, nego sve više i od Engleza. Italijanska armija je kapitulirala. U ovakvoj novonastaloj situaciji četnički pokret bio je prisiljen da preispita svoj stav prema nemačkoj okupacionoj sili. Nemačka je, istovremeno, bila zainteresovana da ujedini sve antikomunističke snage Balkana, a Hitlerov diplomata za Balkan, Nojbaher, dobio je zadatak, ako je moguće, da vodi pregovore sa pojedinim Mihailovićevim vođama i da, po mogućnosti, sa njima sklopi primirje.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (Srbija i Mihailović zimi 1943/44.)

Hitlerove zapovijedi Neubacheru sadržane su u njegovoj direktivi od 29. oktobra 1943. pod naslovom »Jedinstveno vođenje borbe protiv komunizma na Jugoistoku.« U direktivi, ključne su bile ove odredbe:

• Komunistička opasnost na Jugoistoku zahtijeva jedinstvenu protuakciju;
• Političko vođenje protuakcije zadatak je poslanika Neubachera, specijalnog opunomoćenika ministarstva vanjskih poslova, koji svoje smjernice dobiva od ministra vanjskih poslova Reicha. Specijalni opunomoćenik sprovodi ovu akciju u najužoj suradnji s Glavnim komandantom jugoistočne Evrope i Vojnim zapovjednikom jugoistočne Evrope;
• Zadatak je specijalnog opunomoćenika da politički organizira nacionalne antikomunističke snage u raznim zemljama Jugoistoka i da usmjeri njihove napore u borbi protiv komunističkih bandi. Jedino je on ovlašten da vodi, odobri ili odbije pregovore s vođama bandi;
• Ekonomsku politiku na Jugoistoku, osobito s obzirom na snabdijevanje stanovništva, treba organizirati tako da doprinosi ujedinjenoj antikomunističkoj akciji. Specijalni opunomoćenik ima punu ovlast da ustanovi i sprovodi principe ekonomske politike na Jugoistoku.

Draža Mihailović je još s jeseni 1941. godine pokušao ostvariti tajnu suradnju sa Nijemcima (vidi: Sastanak u Divcima), ali biva odbijen. 1942. godine je prešao u italijansku okupacionu zonu i stavio svoje snage u službu fašističke Italije, za borbu protiv partizanskog ustanka. Nakon sloma Italije 1943, general Mihailović je šestonedeljnom ofanzivom u istočnoj Bosni pokušao da vrati naklonost saveznika, ali bez uspeha. Potisnut od partizana u Srbiju, ponovo se obratio Nemcima.

Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i životnu snagu konzervativne ideje nasuprot revolucionarnim elementima. Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.

– Izveštaj komandanta Jugoistoka feldmaršala fon Vajhsa o stanju na Balkanu 1.11.1943.

Zajednički interes i obostrani pragmatizam doveli su do potpisivanja niza ugovora o saradnji između Nemaca i JVuO tokom jeseni 1943. Sam Mihailović nije potpisivao ove ugovore, nego su to činili ovlašćeni komandanti ili ljudi iz vojnog rukovodstva.

Iz večernjeg izvještaja za 14. novembar 1943. godine, koji su sastavili obavještajni oficiri 2. oklopne armije Wehrmachta, postaje bjelodano da je inicijativa za pregovore došla u prvoj polovini novembra 1943, i to sa četničke strane, tj. iz štaba majora Vojislava Lukačevića. Prijedlog za prekid neprijateljstava između dvije strane trebalo je da obuhvati velike dijelove Srbije, Crne Gore i čitavo područje Sandžaka:

13.11. specijalni izaslanik D.M. ? oblasnog komandanta majora Lukačevića pristupio je Wehrmachtu sa predlogom sklapanja primirja u oblasti Bajina Bašta, Drinom do Foče, na jug do Nikšića, pravom linijom do Boke Kotorske, pa do stare albanske granice kod Skadra, pravom linijom do Peći, Kos. Mitrovice, dolinom Ibra do Kraljeva, duž Zapadne Morave preko Čačka ? Požege ? Užica do Bajine Bašte. Predloženo vreme: 16.11. u 8:00. Razlog: vođenje zajedničke borbe protiv komunista.

– Večernji izveštaj iz 2. oklopne armije od 14. XI 1943.

Dok su izvjesno vođeni preliminarni pregovori koji su prethodili potpisanim sporazumima, u izvještaju Komande Jugoistoka od 14. novembra 1943. godine konstatovana je tendencija četničkog približavanja okupatoru, tj. želja za nastavkom borbe protiv zajedničkog neprijatelja — jugoslovenskih partizana:

Srbija: Pojačana komunistička aktivnost. Povećana spremnost mjesnih četničkih grupa da nastave borbu na njemačkoj strani. Nije otkrivena jedinstvena linija unutar pokreta Draže Mihailovića.

– Dnevni izvještaj komande Jugoistoka (Arm.gr. F) 14.11.43.

U večernjem izvještaju iz 2. oklopne armije od 15. novembra 1943, navodi se i da je major Dragoslav Račić, jedan od najznačajnijih četničkih zapovjednika u Srbiji, naredio svojim podređenim oficirima da se povežu s njemačkim okupacionim komandama:

12.11. (Ispostava Abwehra) Račić naredio komandantima brigada da traže vezu sa Nemcima radi zajedničke borbe protiv komunista.

– Večernji izvještaj od 15.11.43.

Potpisivanje ugovora

Prvi ugovor sa komandom Jugoistoka potpisao je 19. novembra 1943. sa strane JVuO major Vojislav Lukačević kao komandant "Gorskog štaba 148" (Mileševskog korpusa), koji je ovlašćen da obezbedi saradnju u celokupnoj oblasti zapadno od Ibra i južno od Zapadne Morave i planine Tare. Izveštaj o potpisivanju ovog ugovora presrele su i dešifrovale savezničke obaveštajne službe, i prema nekim svedočanstvima, potpisivanje ovog ugovora imalo je značajnu ulogu u konačnom opredeljivanju Čerčila za Tita, a protiv Mihailovića.

Nemački kapetan Fürst Wrede i četnički komandanti Nikola Kalabić, Dragoslav Račić i Neško Nedić, nakon potpisanog sporazuma o zajedničkoj borbi protiv partizana, u Topoli 11. avgusta 1944. (nemački izvor)

Komandant Jugoistoka i Armijske grupe F Maksimilijan fon Vajhs izdao je 21. novembra 1943. uputstvo o uspostavljanju saradnje sa sa četnicima. U skladu sa ovim uputstvom, ugovori bili su tipski i sadržavali su sledeće stavke:

• Primirje između nemačkih vojnih i okupacionih vlasti i kvislinga s jedne, i JVuO s druge strane
• Obavezivanje na zajedničku borbu i propagandu protiv komunista
• Saglasnost snaga JVuO da prihvate nemačko komandovanje tokom većih operacija
• Obavezivanje nemačkih vlasti da će snabdevati snage JVuO municijom i zbrinjavati njihove ranjenike.

Ugovor sa Lukačevićem sadržavao je i pismenu obavezu koju je JVuO prihvatio "da ne preduzima ništa protiv Muslimana".

Tokom sledećih nedelja potpisana su još četiri ugovora, i važili su na najvećem delu teritorije Srbije, sa izuzetkom južne Srbije. Potpisali su ih pukovnik Jevrem Simić, generalni inspektor JVuO, kapetan Nikola Kalabić, komandant Korpusa gorske garde.

U dnevnom izvještaju za 5. decembar 1943. poslatom Vrhovnoj komandi Wehrmachta iz Komande Jugoistoka, konstatuje se da je u raznim krajevima okupirane Srbije došlo do intenzivne aktivnosti na planu postizanja dogovora između dvije strane:

Srbija: D.M. komandanti u okolini Kraljeva izrazili spremnost za pregovore.

– Dnevni izvještaj komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga od 5. decembra 1943 (6. decembar 1943.).

25. decembra 1943. godine komandant Timočkog korpusa, potpukovnik Ljubomir Jovanović i komandant Ravničke brigade JVuO u istočnoj Srbiji, kapetan Mihailo Čačić, su potpisali sporazume sa nemačkim okupatorima.

Srbija i Hrvatska: kao i ranije, na ovom prostoru stoje dva suprotstavljena tabora — komunistički pod Titom i nacionalistički pod generalom Mihailovićem. Zbog brojčane premoći i veće borbene vrijednosti, komunisti su u posljednje vrijeme zadali nacionalistima niz teških udaraca. To je rezultiralo u traženju njemačke pomoći od strane nekoliko D.M.-komandanata. Već je došlo i do niza sporazuma, kojima se D.M.-jedinice obavezuju na obustavljanje neprijateljstava protiv Wehrmachta, čime im se omogućuje nesmetana borba protiv komunista.

– Prikaz neprijateljskog stanja u Sredozemlju od strane generalštabnog majora Warnstorff-a (dodatak zabilješci sa sastanka kod načelnika štaba Grupe armija „E“ od 9. decembra 1943.)

Krajem 1943. i početkom 1944. u Srbiji je vladao mir između četnika i Nemaca. Edmund Glajze fon Horstenau (Edmund Glaise von Horstenau), nemački vojni izaslanik u NDH, nakon boravka na teritoriji Srbije, januara 1944, zabeležio je u dnevniku:

Čini se da je Srbija najmirnija zemlja na Balkanu, netko je rekao čak i u Europi. Hrvatska se doista ne može uporediti s njom... Koristeći opću situaciju u kojoj se nalazi Draža Mihailović, sklopljeni su lokalni sporazumi s raznim četničkim grupama.

Odmah nakon potpisivanja ugovora, Njemci su počeli isporučivati municiju četničkim jedinicama koje su se, zajedno sa njemačkim trupama i pod kontrolom njemačkih oficira, borile protiv jedinica NOVJ u zapadnoj Srbiji i Sandžaku. U izvještaju od 6. decembra 1943, Jevrem Simić navodi da je u Topoli od Njemaca primljena municija za jedinice Gorske garde JVuO. Pukovnik Simić dodaje da će municiju „nabavljati i od crnog đavola, samo da ne dozvoli[m] da crveni ovladaju od Beograda i Kragujevca“.

S druge strane, Gestapo i Abwehr su često imali različite stavove o javnom angažiranju četnika u zajedničkim operacijama sa njemačkim i bugarskim trupama protiv NOVJ, kao i o načinu i obimu saradnje s njima. U tom smislu je zanimljiv izvještaj koji je major Pavle Grujić, delegat Draže Mihailovića za Vojvodinu, 15. decembra 1943. godine poslao Vrhovnoj komandi Jugoslovenske vojske u otadžbini:

Pod pretsedništvom vojnog zapovednika za jugoistok, održana konferencija feld komandanata, pretstavnika vojno upravnog štaba i šefova Gestapoa za jugoistok, raspravljano o merama u cilju konačne likvidacije partizana i iznalaženja najpogodnijeg načina saradnje sa oružanim odredima J. V. O. Feldkomandanti su istakli bezuslovnu potrebu takve saradnje. Šefovi Gestapoa zauzeli su vrlo rezervisan stav. Feld-komandanti ostali kod svog stanovišta. Zapovednik je dostavio stvar Nemačkoj V.K. na odluku. Odluka po ovome sa potpisom Hitlera glasi: Da Gestapo ima da zauzme umeren stav, a Vermaht da postupi po slobodnoj oceni stanja stvari na način kako to vojni položaj i opšta situacija bude zahtevala.

Njemački veleposlanik Nojbaher u svojoj knjizi „Specijalni zadatak Balkan“ spominje ove ugovore:

U novembru 1943. zaključen je pakt Nemaca sa četničkim vojvodama: Kalabićem, Keserovićem, Lukačevićem i drugima. U ugovoru je stajalo, da će potpisnici pakta poštovati primirje, da se neće napadati, a od slučaja do slučaja će sarađivati u borbi protiv zajedničkog neprijatelja, protiv Titovih partizana. U tim razgovorima zahtevao sam od četnika da se obavežu da neće dirati Nedićeve ljude i njegove državne institucije. Sada su i četnici imali interes da, blagodareći ovom paktu, ne moraju da se bore na dva fronta, dakle, protiv Nemaca i partizana. Postojala je čak i mogućnost, da od Vermahta dobiju pomoć u borbi sa glavnim neprijateljem, sa partizanima. A iznad svega, četnici su se nadali da će uz pomoć ovog pakta doći u posed naoružanja, koje im je bilo potrebno kada dođe do konačnog obračuna sa Titom.

Ugovori su sklopljeni sa rokom važenja od šest nedelja, sa mogućnošću produženja. Tako je ugovor za centralnu Srbiju produžen 17. januara.

Mihailovićeva uloga

Nemački zapovednik okupiranog Balkana feldmaršal Maximilian von Weichs je u izjavi američkim sudskim istražiteljima avgusta 1945. godine govorio o saradnji Wehrmachta sa četnicima Draže Mihailovića:

Mihailović je voleo da ostane u pozadini, i prepusti takve poslove svojim podređenima. On se nadao da će dočekati svoje vreme ovom igrom moći, dok mu anglo-američko iskrcavanje ne obezbedi dovoljnu podršku protiv Tita. Nemačka je prigrlila njegovu podršku, koliko god privremenu. Četničke izviđačke aktivnosti naši komandanti su visoko cenili.

Ocjena Maximiliana von Weichsa je kompatibilna s navodima iz ratnih memoara Hermanna Neubachera:

Sam Draža Mihailović, međutim, uzdržavao se od svih takvih pregovora sa Nemcima i ostao je protivnik okupatoru i veran Saveznicima. U svojim šifrovanim porukama on je osuđivao svoje podređene komandante zbog takvog ponašanja i nazivao ih je „izdajicama”. S druge strane, ja ne sumnjam u to da se on nadao da će od ovih „izdajica”, koji su sarađivali sa nemačkim Vermahtom, moći da dobije što je moguće više oružja.

Posljedice

Ugovori o saradnji četnika i Nemaca imali su veliki uticaj na britansku odluku o napuštanju Mihailovića:

Više izveštaja je dobijeno o četničkoj kolaboraciji, od kojih je najznačajniji bio pun tekst sporazuma potpisanog od jednog od Mihailovićevih glavnih komandanata, Lukačevića i nemačkog komandanta Jugoistoka. Lukačević je dogovorio obustavu neprijateljstava u njegovom području Južne Srbije i zajedničke akcije protiv partizana. Čerčilu je poslata kopija celog ugovora.

U jednom njemačkom izvoru s početka decembra 1943, postignuti sporazumi su pozitivno ocijenjeni:

Na osnovu spoznaje o komunističkoj opasnosti, razni komandanti Draže Mihailovića su stupili u dodir s nemačkim Vermahtom i sklopili ugovore. Čitava centralna i jugoistočna Srbija je na taj način postala slobodna od bandi. Još samo u severozapadnoj i istočnoj Srbiji ima četnika vernih Draži Mihailoviću. ‛Ugovorni četnici’ sarađuju s nemačkim vojnim vlastima protiv Titovih bandi koje ugrožavaju Srbiju.

U izvještaju Feldkomandanture 599 (područje Beograda i Požarevca) za razdoblje od 15. decembra 1943. do 15. januara 1944. godine, konstatuje se korist koju je okupator polučio iz potpisanih ugovorâ:

Na području Feldkomandanture Beograd i Krajskomandanture Požarevac mir i red nisu poremećeni... Sporazum sa pojedinim četničkim komandantima doneo je dalje političko smirivanje stanovništva, iako veliki deo stanovništva veruje u pobedu Sovjeta... I u jugozapadnom području Feldkomandanture potiskivanjem komunista od četnika nastalo je više sigurnosti.

Hermann Neubacher, specijalni izaslanik njemačkog Ministarstva vanjskih poslova, u svojim memoarima svjedoči da je, i pored potpisanih ugovorâ, političko i vojno rukovodstvo Velikonjemačkog Reicha i dalje zadržalo stanovitu rezerviranost prema Mihailoviću i četnicima, odobravajući taktičku saradnju s njima, kao i isporuku ograničene količine municije i oružja:

Mi smo, prirodno, morali da računamo i sa tim da će četnici oružje koje prime od nas, u kasnijem razvoju događaja upotrebiti i protiv nas. Zbog toga je nemačka strana bila veoma oprezna u pružanju pomoći četnicima u oružju (u pitanju su uglavnom bili municija i sanitetski materijal). Četnici su dobili oružje samo u obimu koji je zahtevala neka zajednička, lokalna akcija. Nemački glavni štab, a posebno Hitler i njegova Vrhovna komanda Vermahta (OKW), gledali su na saradnju sa četnicima sa nelagodnošću i nepoverenjem.

Prema odredbama i u duhu potpisanih ugovora, četnici su bili dužni da podatke o radu pripadnika i simpatizera NOP-a dostavljaju Njemcima. U depeši poslatoj 6. januara 1944. Draži Mihailoviću od strane kapetana Miloša Vignjevića (pseudonim »Azed«), načelnika štaba Zlatiborskog korpusa JVuO, stoji:

Danas sam primio od Diše Jovanovića jedan spisak komunista iz Požege, koji mi je dostavljen po Vašem naređenju. Odmah sam ga na pogodan način dostavio kome treba.

S obzirom da je potpisivanje četničko-njemačkih ugovora bilo kontraproduktivno, jer ih nije bilo moguće zadržati u tajnosti, Draža Mihailović se odlučio na strategiju pobijanja faktičkog stanja (tj. činjenice da su sporazumi potpisani), pa je u tom smislu izdavao i naređenja svojim komandantima. U depeši od 19. januara 1944. godine poslatoj majoru Dragutinu Keseroviću, general Mihailović urgira:

Nedić i Nemci izvode razne prevare u pogledu Lukačevića i Kalabića i Kalaitovića. Ne verujte Nediću i Nemcima ništa i pobijajte sve te glasove.

Tri dana ranije, major Keserović je izvijestio generala Dražu Mihailovića o demoralizaciji i konfuziji koje je među pripadnicima jedinice kojom je komandovao izazvalo potpisivanje sporazuma sa Nijemcima:

Nedić je raspisao naređenje kojim se stavlja na znanje Nemcima i Poljskoj straži da je postignut sporazum o nenapadanju između Lukačevića i Kalabića sa jedne strane i Nemaca i Nedićevih odreda sa druge strane. Zona obuhvatila skoro celu Srbiju... Oseća se veliko neraspoloženje kod naših ljudi zbog veze sa Nedićem i Nemcima, zbog čega mi beže vojnici kod Nedića.

Uprkos potpisanim ugovorima, dolazilo je do incidenata sa četničke strane. Na primer, grupe iz Avalskog korpusa JVuO dva puta su razoružali stražare i opljačkali skladište u Stepojevcu. Bilo je sličnih slučajeva i na području kolubarske brigade. Tako 27. januara 1944. godine Jevrem Simić traži od Draže Mihailovića smenu neposlušnih elementata:

Poručnik Vasiljević, komandant kolubarske brigade pod uticajem Ninkovića nijednog mog naređenja nije se do danas pridržavao ni izvršavao... Ti naredi njegovu smenu definitivno i rasporedi ga negde dalje. Njegovi postupci navući će potere i neću moći na miru od Nemaca da očistim komuniste i organizujem avalski korpus... Zabranio sam napad i razoružanje Nemaca a ovaj 25 o.m. to za inat učinio.

– Depeša Jevrema Simića Draži Mihailoviću od 27. januara 1944.

Naročito su bila česta razoružavanja Nedićevih vojnika. Iz ovog razloga Nemci su odlučili da raskinu ugovore, i da kazne i disciplinuju četnike. Tokom januara izveli su dva munjevita prepada, jednom SDK, a jednom nemačke policijske snage, protiv grupa Avalskog korpusa. 17. februara 1944. mešovita nemačko-dobrovoljačka kaznena formacija iznenada je napala grupaciju Smederevskog korpusa u Selevcu, nanevši im gubitke od oko 100 mrtvih i zarobljenih.

Ipak, kako je opasnost od NOVJ rasla, već u martu 1944, usled prodora 2. i 5. divizije NOVJ u Srbiju, pregovori su obnovljeni i ponovo je uspostavljena operativna saradnja između nemačkih snaga i JVuO. Uz povremene incidente, saradnja četnika i Nemaca nastavljena je do kraja rata.

Marta 1944. godine potpukovnik Miodrag Palošević, jedan od pionira četničkog pokreta i istaknutijih komandanata, saznavši za Simićev sporazum sa Nemcima, uputio je Mihailoviću sledeći zahtev:

Molim g. Ministra da me odmah razreši svakog službenog odnosa sa pukovnikom Simićem iz razloga što je pukovnik Simić zaključio pismeni sporazum sa Nemcima... Smatram da je to, u svakom slučaju, protivno mome ličnom ubeđenju i mojoj oficirskoj časti. Da sam drugačije mislio, ja bih se još 1941. godine javio Nediću.

– Miodrag Palošević

Povezano

• Saradnja četnika i Nemaca
• Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd
  • Objašnjenje komandanta Jugoistoka od 21. novembra 1943. o cilju i načinu sklapanja sporazuma sa četničkim komandantima
• Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd 1981.
  • Izveštaj Komande 15. brdskog armijskog korpusa od 19. novembra 1943. Štabu 2. oklopne armije o saradnji četnika sa nemačkim trupama u Dalmaciji i zapadnoj Bosni
  • Sporazum između komandanta Jugoistoka i majora Vojislava Lukačevića od 19. novembra 1943. o saradnji četnika sa nemačkim trupama u borbama protiv Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
  • Sporazum od 27. novembra 1943. između pukovnika Jevrema Simića i kapetana Nikole Kalabića sa nemačkim predstavnikom o saradnji u borbama protiv NOVJ
  • Sporazum komandanta Jugoistoka sa komandantom Ravaničke brigade od 14. decembra 1943. o saradnji četnika sa nemačkim trupama u borbama protiv NOVJ
  • Sporazum između Krajskomandanture u Zaječaru i komandanta Timočkog korpusa od 25. decembra 1943. o saradnji u borbama protiv NOVJ
  • Izveštaj Abver-grupe od 23. januara 1944. o sklopljenom sporazumu između vojnoupravnog komandanta Jugoistoka i inspektora četničkih jedinica u Srbiji
  • Izveštaj Feldkomandanture u Čačku od 25. marta 1944. komandantu Jugoistoka o pregovorima sa komandantom 2. ravnogorskog korpusa
• Jozo Tomašević: Četnici u Drugom svjetskom ratu 1941-1945, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1979.