Srpska akademija nauka i umetnosti
„SAN” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. SAN (razvrstavanje).
Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) je najviša srpska naučna i prosvetna ustanova, sa sedištem u Beogradu.
Preteče Srpske kraljevske akademije bili su Društvo srpske slovesnosti i Srpsko učeno društvo. Društvo srpske slovesnosti je osnovano 31. maja 1842. i postojalo je sve do 27. januara 1864. kada ga je knez Mihailo Obrenović ukinuo svojim ukazom. Zatim je 29. jula 1864. ustanovljeno Srpsko učeno društvo koje je ustvari bilo obnovljeno Društvo srpske slovesnosti, svi članovi DSS su mogli pismeno da se izjasne ministru da se prihvataju članstva u SUD.
Slična sudbina je zadesila i Srpsko učeno društvo, zbog sukoba sa ministrom prosvete njegov rad je suspendovan 13. maja 1886. Zakonom od 1. novembra 1886. osniva se Srpska kraljevska akademija kojoj pripadaju biblioteka, arhive, zbirke i imanje SUD. Nastali su sukobi, pa se Društvo ponovo otvara 25. jula 1887. Spor je rešen predlogom ministra prosvete da se oni spoje i to je učinjeno 1892. Tada je 8 članova SUD izabrano za redovne članove SKA, a svi ostali za počasne.
Srpska akademija nauka i umetnosti je od početka bila najviša naučna i prosvetna ustanova u Srbiji. Pod imenom Srpska kraljevska akademija postojala je od svog osnivanja 1886. do 1947 kada je preimenovana u Srpska akademija nauka. Kasnije ona je ponovo promenila naziv u Srpska akademija nauka i umetnosti.
Akademija je ustanovljena (osnovana) zakonom od 1. novembra 1886. koji je skupština izglasala a kralj Milan Obrenović obnarodovao u Nišu. Ovaj zakon se zvao "Osnovni zakon Kraljevsko-srpske akademije" i njime je bilo određeno da prve akademike bira kralj, a da zatim akademici dalje sami biraju nove članove.
Prve akademike, njih 16 imenovao je kralj Milan 5. aprila 1887. Tada su postojala 4 odeljenja akademije, ili kako se to zvalo "stručne akademije" i svaka je na početku dobila po 4 redovna člana bili su to:
|
Akademija prirodnih nauka Akademija filosofskih nauka |
Akademija društvenih nauka Akademija umetnosti |
Prvi predsednik bio je Josif Pančić, a sekretar Jovan Žujović.
Posle punih 60 godina pod tim imenom Srpska kraljevska akademija menja ime zakonom od 30. juna 1947. Pošto je promenjeno državno uređenje i nije više vladao kralj, akademija je jednostavno nazvana Srpska akademija nauka. Ovim zakonom promenjena je i struktura akademije, tako da umesto 4 stručne akademije postoje odeljenja kojih je bilo 6:
- prirodno matematičkih nauka,
- tehničkih nauka,
- medicinskih nauka,
- literature i jezika (kasnije: jezika i književnosti),
- društvenih nauka i
- likovne i muzičke umetnosti.
Akademija je od 1909. do 1952. bila smeštena u Brankovoj ulici broj 15. Ova zgrada je nažalost srušena 1963. godine.
ANUK i VANU su raspušteni donošenjem novog Zakona o SANU u Skupštini Republike Srbije, 17. jula 1992. godine, a članovima predloženo da se sami pojedinačno prijave kao kandidati za SANU. Tako nije postupljeno s akademicima VANU, oni su (32 člana) samo „preregistrovani“ u SANU i formirano je Odeljenje SANU u Novom Sadu. Međutim, od članova ANUK-a samo je mali broj Srba "konkurisao" u SANU, a jedino je vajar Svetomir Arsić Basara primljen. Kosovski akademici nisu prihvatili takvu odluku i svoju delatnost, u okviru ANUK-a, nastavili ilegalno.
Deo istoričara smatra kako je ukidanje ANUK-a je bio jedan od poticaja daljoj eskalaciji sukoba na Kosovu, s obzirom da albanski intelektualci više nisu imali poverenja u to da će moći zadržati sopstvene kulturne institucije u srpskoj državi, čak ni kada im je Miloševićev režim nudio njihovu obnovu pregovarajući sa Rugovom neposredno pred izbijanje rata krajem 1990-ih.
Od svoga osnivanja 1887. do danas predsednici Srpske kraljevske akademije, Srpske akademije nauka odnosno Srpske akademije nauka i umetnosti bili su:
| Broj | Predsednik | Slika | Period | Ogranak |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Josif Pančić | 
|
1887−1888. | Akademija prirodnih nauka |
| 2. | Čedomilj Mijatović | .jpg)
|
1888−1889. | Akademija društvenih nauka |
| 3. | Dimitrije Nešić | 
|
1892−1895. | Akademija društvenih nauka |
| 4. | Milan Đ. Miličević | 
|
1896−1899. | Akademija prirodnih nauka |
| 5. | Jovan Ristić | 
|
1899. | Akademija društvenih nauka |
| 6. | Sima Lozanić (1) | 
|
1899−1900. | Akademija prirodnih nauka |
| 7. | Jovan Mišković | 
|
1900−1903. | Akademija društvenih nauka |
| (6) | Sima Lozanić (2) |
|
1903−1906. | Akademija prirodnih nauka |
| 8. | Stojan Novaković | 
|
1906−1915. | Akademija filosofskih nauka |
| 9. | Jovan Žujović | 
|
1915−1921. | Akademija prirodnih nauka |
| 10. | Jovan Cvijić | .jpg)
|
1921−1927. | Akademija društvenih nauka |
| 11. | Slobodan Jovanović | .jpg)
|
1928−1931. | Akademija društvenih nauka |
| 12. | Bogdan Gavrilović | 
|
1931−1937. | Akademija prirodnih nauka |
| 13. | Aleksandar Belić | 
|
1937−1960. | Odeljenje literature i jezika |
| 14. | Ilija Đuričić | 1960−1965. | Odeljenje medicinskih nauka | |
| 15. | Velibor Gligorić | 
|
1965−1971. | Odeljenje literature i jezika |
| 16. | Pavle Savić | 
|
1971−1981. | Odeljenje prirodno-matematičkih nauka |
| 17. | Dušan Kanazir | 
|
1981−1994. | Odeljenje prirodno-matematičkih nauka |
| 18. | Aleksandar Despić | 1994−1998. | Odeljenje prirodno-matematičkih nauka | |
| 19. | Dejan Medaković | 
|
1999−2003. | Odeljenje istorijskih nauka |
| 20. | Nikola Hajdin | 
|
2003−2015. | Odeljenje tehničkih nauka |
| 21. | Vladimir Kostić | 2015−2023 | Odeljenje medicinskih nauka | |
| 22. | Zoran Knežević | 2023− | Odeljenje za matematiku, fiziku i geo-nauke |
Pojedini srpski akademici su ponekad zloupotrebljavali nauku zarad pružanja potpore političkim ciljevima srpske države.
Jovan Cvijić, predsednik Srpske kraljevske akademije, je usled zanimanja za političko napredovanje Srbije često gubio svoju naučnu objektivnost, pa se određeni segmenti njegovog rada koriste kao "naučno opravdanje" velikosrpske politike.[1] Cvijić se zalagao za teritorijalno proširenje Kraljevine Srbije ka jugu, na makedonske i albanske oblasti, čije je pripajanje, prema Cvijićevom mišljenju, Srbiji bilo neophodno za ekonomski razvoj.
.jpg)
...Srbija mora zbog svoje ekonomske samostalnosti dobiti pristup na Jadransko more i jedan deo arbanaske obale: bilo zauzimanjem teritorija bilo dobijanjem ekonomskih i komunikacionih prava na tu oblast. To znači, dakle, zauzimanje istina jedne etnografski strane oblasti, ali takve koja se mora zauzeti zbog osobito važnih privrednih interesa, upravo zbog životne potrebe.[1]
U vreme borbe za Makedoniju, Cvijić je nizom publikacija i etno-geografskih mapa ubeđivao međunarodno javno mnenje kako su makedonski Sloveni zapravo “južni Srbi”.[2] Između 1906. i 1918. je izradio seriju mapa kojima su srpske pretenzije na ovu oblast pravdane proglašavanjem Makedonaca za etno-lingivstičku grupu Srba.[3] Cvijićeve etnografske mape objavljene 1906, 1909 i 1913. godine međusobno se razlikuju i pratile su spoljno-političke potrebe srpske države.[2] Na mapi iz 1909. značajno je smanjeno prisustvo Albanaca na Kosovu i zapadnoj Makedoniji u odnosu na prethodnu iz 1906. Na mapi iz 1913. prisutvo tzv. “Srbo-Hrvata” je znatno pomereno ka jugu u odnosu na prethodnu iz 1909. godine. Na istoj mapi, prisustvo Albanaca je “dramatično redukovano”, čak i u Severnoj Albaniji.[2] Po završetku Prvog svetskog rata 1918. godine, Cvijić je objavio mapu koja je trebala da utiče na odluke mirovne konferencije u Parizu 1919. Na toj mapi su Srbi i Makedonci grupisani u jednu kategoriju, čime je Cvijić dao legitimitet srpskoj kontroli nad Makedonijom.[2]
Dr Vaso Čubrilović, srpski akademik, je 1937. godine napisao memorandum za Stojadinovićevu vladu kojim predlaže rešavanje "albanskog problema" totalnim etničkim čišćenjem Kosova od Albanaca.[4] Čubrilović smatra da je "imperativna dužnost" države da ne dopusti da njeno važno strateško zemljište u rukama drži "nama neprijateljski i strani elemenat".[1] Čubrilović kritikuje dosadašnju neefikasnu srpsku kolonizaciju Kosova i predlaže efikasnije metode nasilnih progona albanskog stanovništva:
Arnaute je nemoguće suzbiti samo postupnom kolonizacijom ... Jedini način i jedino sredstvo to je brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu smo mi uvek bili iznad njih.[1]
Čubrilović smatra da je jedini efikasni način rešenja albanskog pitanja njihovo raseljavanje "en masse". On predlaže niz sredstava pristiska kojima bi došlo do masovnog iseljavanja, među kojima su: stvaranje psihoze, pritisak državnog aparata i policije, koji bi "što više zagorčio opstanak Arnauta kod nas", naoružavanje srpskog stanovništva, slanje četnika, paljenje albanskih naselja, itd.[1]
Memorandum SANU iz 1986. godine izradila Srpska akademija nauka i umetnosti kao strateški program srpske inteligencije. Memorandum je naglašavao težak položaj i neravnopravnost srpskog naroda u Jugoslaviji, a posebno na Kosovu, gde se, kako je navedeno, sprovodi „fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom“. Demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine srpski akademici nazivaju „neofašističkom agresijom“.[5] Memorandum dalje kritikuje konfederalizam i velika ovlaštenja autonomnih pokrajina, omogućena jugoslovenskim ustavom iz 1974. godine, ocenjujući da su Srbi njime diskriminisani.[6] SANU smatra da „srpsko pitanje“ neće biti rešeno pre ostvarenja punog nacionalnog i kulturnog jedinstva Srba, bez obzira gde žive (strane 70-73).
Memoradum je izazvao burne reakcije u tadašnjoj SFRJ, zbog svojih pogleda na nacionalno pitanje i zahteva za temeljnom reorganizacijom države.[7] Dan nakon objave memoranduma, tadašnji predsednik SR Srbije Ivan Stambolić ga je nazvao ratnim manifestom za srpske komesare. Nekoliko godina kasnije, ekspertska komisija Ujedinjenih nacija je ovaj Memorandum ocenila kao „sredstvo širenja anti-albanskih osećanja“.[8] Danas se među mnogima u Jugoslaviji, uključujući i Srbiju, ovaj dokument se smatra izrazom velikosrpskog nacionalizma.[9] Smatra se da je Memorandum SANU imao ključnu ulogu u raspadu SFR Jugoslavije i bitno doprineo jugoslovenskim ratovima.[6]
Miloševićev prethodnik Ivan Stambolić je verovao da je uklonjen sa vlasti zbog svojih sporova sa Akademijom i protivljenja ovom Memorandumu.[10]
,_firct_President_of_Federal_Republic_of_Yugoslavia.jpg)
Vladan Đorđević, srpski političar i član SANU, je prednjačio u širenju Albanofobije u Srbiji početkom 20. veka. On je prikazivao Albance kao divljake koji nemaju istoriju, kao "evropske crvenokošce" koji spavaju u drveću "za koje su prikačeni repovima".[11]
Srpski akademik Dobrica Ćosić je u javnosti više puta istupao sa diskriminatorskim stavovima prema Albancima. Zbog navednog citata je protiv njega čak podnesena i prijava zbog širenja govora mržnje.
Taj socijalni, politički i moralni talog tribalnog, varvarskog Balkana, uzima za saveznika Ameriku i Evropsku uniju u borbi protiv najdemokratskijeg, najcivilizovanijeg, najprosvećenijeg balkanskog naroda - srpskog naroda.[12]
– Dobrica Ćosić o Albancima
Srpska akademija nauka se nikada nije javno ogradila od ovakvih stavova pojedinih njenih članova.
Stevan Dedijer (1911-2004), nuklerani fizičar i socijalni teoretičar, je početkom 2003. godine poslao je otvoreno pismo tadašnjem srpskom premijeru Zoranu Đinđiću, u kome je predlagao raspuštanje i potpunu reorganizaciju SANU, jer se ne bavi razvitkom kreativne moći srpskog naroda u nauci i tehnologiji već „nazadnim idejama nacionalizma, šovinizma, mržnje i gluposti“.[13] Posebno je kritikovao srpske akademike zbog podržavanja ideje Velike Srbije.
Glavna i najgora glupost rukovodilaca SAN-a je da su se bavili svime osim onim čime se svaka akademija nauka treba baviti: razvitkom kreativne moći svog naroda u nauci, tehnologiji, u izumima i inovacijama.
Dedijer je smatrao da je raspuštanje SANU deo neophodne politike za razvitak Srbije uopšte i njene nauke i tehnologije posebno.[13] On je od Đinđića očekivao da temeljnom reorganizacijom ove najviše naučne ustanove stavi Srbiju na put dinamičkog razvitka.[13] Đinđić je ubrzo nakon toga ubijen tako da njegov odgovor na ovaj predlog nikada nije stigao.
- Palata SANU
- Memorandum SANU
- 100 najznamenitijih Srba
- Akademija nauka i umetnosti Kosova
- Vojvođanska akademija nauka i umetnosti
- Evropska akademija nauka i umetnosti
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „Međunarodni znanstveni skup "JUGOISTOCNA EUROPA 1918.-1995."”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2010-04-17.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 George W. White, Nationalism and territory: constructing group identity in Southeastern Europe
- ↑ Diarmait Mac Giolla Chríost, Language, identity, and conflict
- ↑ Historical dictionary of Kosova
- ↑ Memorandum SANU[mrtav link]
- ↑ 6,0 6,1 1986: The Memorandum
- ↑ State-society relations in Yugoslavia, 1945-1992
- ↑ „Politika stvaranja Velike Srbije (Izveštaj Ujedinjenih nacija)”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2010-04-17.
- ↑ Genocide after emotion: the postemotional Balkan War
- ↑ Portret: Ivan Stambolic, politicar i privrednik
- ↑ Ivo Banac, The national question in Yugoslavia - origins, history, politics
- ↑ Boris Tadić politički amnestira Ćosića za rasizam
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Stevan Dedijer, Velika Srbija i mali glupi akademici
