Francuski protektorat u Kambodži
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Francuski protektorat u Kambodži (kmerski: ប្រទេសកម្ពុជាក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង; francuski: Protectorat français du Cambodge) je bio francuski kolinijalni protektorat na području Kraljevine Kambodže od 1863. do 1953. godine, uz prekid od 1941. do 1945. godine, kada je Kambodža bila pod japanskom okupacijom tokom Drugog svjetskog rata. Inicijalno samostalna kolonija, protektorat je 1887. godine pripojen velikoj koloniji Francuske Indokine te je do svog ukidanja ostao njezin sastavni dio. Na čelu Kambodže nalazio se Résident Supérieur (mjesni načelnik), ali došlo je i do zadržavanja institucije Kralja, a kasnije i do uvođenja funkcije premijera.
Sredinom XIX. vijeka, Kambodža je bila pod zajedničkim sizerenstvom Sijama i Vijetnama te je uvelike ovisila o njihovim međusobnim odnosima. S druge strane, francuski kolonizatori su u tom periodu kao novu sferu interesa odredili upravo Indokinu. Svjesni situacije u kojoj se Kambodža nalazila, Francuzi su poslali ponude za uspostavu protektorata, međutim iste su inicijalno odbijene. Ipak, kambodžanski kralj Ang Duong je u jednom trenutku započeo tajnu korespondenciju s francuskim carem Napoleonom III. o uspostavi protektorata; pregovore će nastaviti Angov sin, Norodom, koji je 11. kolovoza 1863. godine potpisao sporazum s Francuskom o uspostavi protektorata. Francuzi su u međuvremenu kolonizirali i Vijetnam, tako da je Sijam ostao sam u svojatanju kontrole nad Kambodžom. Svjesni postojanja mnogo snažnije sile s druge strane, sijamski vladari su se ubrzo odrekli svog sizerenstva i priznali francusku upravu u Kambodži.
Francuzi su postepeno uspostavljali svoju dominaciju kako nad teritorijem Kambodže, tako i nad unutarnjom politikom. Kolonizacija nije tekla glatko i bilo je potrebno nekoliko desetljeća da Francuzi u potpunosti povrate i pod svoju kontrolu stave cjelokupni teritorij Kmabodže. Uz to, kolonizatori su se postepeno sve više petljali u unutarnju politiku, što je započelo s preseljenjem prijestolnice iz Oudonga u Phnom Penh tokom 1865. godine, a kulminiralo primoravanjem kralja Nodoroma na potpisivanje sporazuma kojim su njegove ovlasti uvelike ograničene i kojim je izgubio ovlasti nad javnim prihodima, carinskim porezima i javnim radovima; sporazum je bio rezultat pokušaja kolonizacije Kambodže od strane guvernera Kočinkine, a koji je razriješen tako da je Kambodža zadržala svoj status, ali je kraljeva moć svedena na onu marionete. S druge strane, kolonizatori su uveli i cijeli niz modernih reformi, među kojima je i ukidanje ropsta. Uz to, Kambodža je podređena značajnom procesu vesternalizacije, što je uvelike utjecalo na kulturološki razvoj zemlje.
Značajan događaj u razvoju kolonijalne Kambodže bila je pobuna koju je 1885. godine poveo Si Votha, polubrat kralja Norodoma. Okupljeni u džunglama Kambodže, pobunjenici su zazivali svrgavanje marionetskog kralja te su stvarali velike probleme kolonijalnim upraviteljima. Iako su isti vjerovali kako Norodom potajno podržava pobunjenike jer mu takav rasplet ide u korist, kralj se u jednom trenutku stavio na stranu Francuza i pobuna je 1886. godine ugušena. Svjesni potencijalne opasnosti gerilskog ratovanja u džungli, Francuzi su pristali na određene ustupke prema Norodomu, ali uz uvjet razoružanja naroda i priznavanje guvernera kao vrhovnog dužnosnika u koloniji.[1] Naredne godine, Francuska je svoje indokineske kolonije (Annam, Kočinkina, Tonkin, Kambodža) grupirala u jedinstvenu koloniju pod nazivom Francuska Indokina. Kambodža tako prestaje biti samostalna kolonija i postaje konstitutivna jedinica veće kolonije. Nakon pobjede u ratu sa Sijamom 1893. godine, Francuska je Indokini pripojila i Laos.
Nakon reorganizacije Indokine, kolonijalna uprava provela je i administrativnu reorganizaciju u samoj Kambodži, koju je sada počela i ekonomski razvijati; to je bio daljnji korak u procesu asimilacije, zapravo nastavak kulturološke vesternalizacije koju su Francuzi postepeno provodili od svog dolaska u Kambodžu.[2] Tokom 1897. godine, tadašnji kolonijalni namjesnik u Kambodži požalio se Parizu kako kralja Norodoma smatra nesposobnim za obavljanje vlasti, tražeći pritom da mu Pariz dodijeli ovlasti za prikupljanje poreza, izdavanje kraljevskih dekreta, imenovanje kraljevskih te odabir prijestolonasljednika. Ova molba posebno je zanimljiva u kontekstu činjenice da je kralj Norodom u tom periodu de facto bio samo marioneta, iako ga je seosko stanovništvo i dalje smatralo božanstvom, i da su sve ovlasti ležale u rukama od strane Francuza dominirane kolonijalne birokracije. Godine 1904., Norodom je pokušao imenovati svog sina, princa Yukanthora, svojim nasljednikom, ali francuska je uprava odbila takav rasplet (mahom jer je princ, tokom jednog ranijeg posjeta Europi, javno govorio o brutalnostima francuske uprave u koloniji) te je, kada je kralj umro kasnije te godine, za njegova nasljednika odabrala njegova polubrata, Sisowatha.
Nakon smrti Norodoma i postavljanja Sisowatha na prijetolje, francuski kolonizatori su naišli na njima znatno skloniju vlast. Naime, Sisowathova grana kraljevske obitelji bila je blagonaklona prema Francuzima, koji su Norodoma i ovako smatrali problematičnim vladarom. Radeći, konačno, u povoljnim uvjetima, kolonijalni upravitelji su dodatno učvrstili svoj položaj u Kambodži te su, kroz naredni period, vršili, mahom kroz sporazume sa Sijamom, teritorijalnu ekspanziju Kambodže, a sukladno tomu i administrativne reforme, koje su mahom bile razvidne kroz dodavanje novih provincija. Posljednja faza ove ekspanzije zaključena je 1907. godine, nakon čega je Sijam započeo suradnju s Britancima, koji su se bojali da bi prevelika francuska ekspanzija mogla poremetiti odnos snaga u Indokini.
Naredni period obilježio je relativni ekonomski rast, što je bila posljedica otvaranja industrijskih postrojenja u Indokini, ali i razvoj obrazovanja. Upravo je potonje dovelo do postepenog jačanja kambodžanskog nacionalizma tokom 20-ih i 30-ih godina, fenomena koji je zbog niske obrazovanosti i nepostojanja jasno razvijene nacionalne svijesti bio gotovo pa nepostojan tokom većeg dijela kolonijalne uprave. Nacionalizam nije bio usmjeren samo protiv Francuza, upravo od kojih su mladi, obrazovani Kambodžani preuzeli ideje demokracije i samouprave, već i protiv Vijetnamaca, jedinih Azijata koji su u francuskoj kolonijalnoj upravi uživali povlastice. Jedan od primjera je i časopis Nagaravatta (sh. Naš grad), kojeg su 1936. godine pokrenuli Son Ngoc Thanh i Pach Choeun, a koji je izražavao snažan antifrancuski, a povremeno i antivijetnamski sentiment. Tokom 40-ih godina, došlo je i do nastanka manjih pokreta za nezavisnost, među kojima se posebno ističe Khmer Issarak, ali koji su djelovali u Tajlandu, strahujući od kazni za slučaj da su djelovali u domovini.[3]
Nakon pada Francuske u lipnju 1940. godine, kontrolu nad prekomorskim kolonijama preuzela je kolaboracionistička Višijevska Francuska. Iako je Japan u rujnu iste godine izvršio invaziju Francuske Indokine, kolaboracionistička Francuska je nominalno zadržala kontrolu nad Kambodžom. Japanska imperijalistička politika, "Azija Azijcima", naišla je na veliko odobravanje među kambodžanskim nacionalistima, među kojima su se posebno istakli Pach Choeun i Son Ngoc Thanh, koji su zdušno podržali okupatore. S druge strane, francuska uprava nije bila tako blagonaklona prema kambodžanskim nacionalistimam, što je dovodilo do čestih sukoba.
Pred sam kraj rata, Japan je 9. ožujka 1945. godine raspustio kolonijalnu upravu kako bi stekao naklonost i podršku lokalnog stanovništva u posljednjim mjesecima ratovanja. Iz Tokija je stigao i poziv za nezavisnost, tako da je kralj Norodom Sihanouk četiri dana kasnije proglasio nezavisnu Kraljevinu Kampućiju. Thanh se ubrzo vratio iz Tokija, gdje je bio u egzilu zbog sukoba s francuskom upravom, te postao ministar vanjskih poslova, a nakon predaje Japana i predsjednik privremene poslijeratne vlade. Ipak, kada su Saveznici ušli u Phnom Penh, Thanhova vlada je svrgnuta, a on sam optužen za kolaboracionizam te poslan u Francusku, gdje je boravio u kućnom pritvoru.
Po završetku Drugog svjetskog rata, situacija u Kambodži bila je kaotična. S jedne strane, Francuska pod de Gaulleom imala je namjeru zadržati svoje kolonije na istoku, među njima i Kambodžu, vjerujući kako ima "civilizirajuću misiju" u sklopu koje bi cijela Indokina egzistirala u sklopu Francuske unije bivših kolonija. S druge strane, kambodžanski narod, koji je od ožujka do listopada 1945. godine iskusio kratkotrajnu nezavisnost, nije bio oduševljen tom idejom. Tadašnji kralj, Norodom Sihanouk, doveden je u vrlo nezgodnu poziciju, morajući istovremeno pregovarati s Francuzima oko potpune nezavisnosti, ali i boriti se s različitim pokretima i organizacijama koji su ga smatrali kolaboracionistom.
Francuzi su ubrzo dozvolili osnivanje političkih stranaka te organiziranje izbora za Konstituantu, koja bi savjetovala kralja prilikom donošenja ustava. U tom su se periodu isprofilirale dvije političke stranke - Demokratska stranka, koju je predvodio princ Sisowath Yuthevong i koja je postala dominantna stranka, te Liberalna stranka, koju je predvodio princ Norodom Norindeth.
Ostvarivši uvjerljivu većinu, Demokratska stranka je predložila ustav modeliran prema onom Četvrte Republike, s jakom Narodnom skupštinom i ceremonijalnim šefom države. Zbog činjenice da su mu ovlasti uvelike reducirane, kralj je nevoljko proglasio ustav 6. svibnja 1947. godine; ipak, ustav nije precizirao do koje se mjere kralj smije petljati u državnu politiku, što je Sihanouk vješto koristio u kasnijem razdoblju. Ubrzo su organizirani izbori za Narodnu skupštinu, na kojima je Demokratska stranka ponovo pobijedila, ali je nedugo zatim došlo do raskola unutar stranke. Sihanouk je iskoristio situaciju i u rujnu 1949. godine, nakon tajnih pregovora s francuskom vladom i raspuštanja Narodne skupštine, dogovorio sporazum o ograničenoj autonomiji. Sporazum je stupio na snagu dva mjeseca kasnije, međutim nikada nije ratificiran od strane Narodne skupštine.
Demonstrirajući vještinu političkog manevriranja koja će ga pratiti sve do kraha monarhije 1970. godine, Sihanouk je isposlovao model prema kojemu je Kambodža dobila "pedesetpostotnu nezavisnost", što je u praksi značilo dokidanje kolonijalnih veza i delegiranje većine administrativnih funkcija u ruke vlasti u Phnom Penhu. Vojska je dobila slobodu djelovanja u sklopu definirane autonomne zone, s tim da su Francuzi zadržali kontrolu nad ostalim vojnim operacijama (dakle, izvan te zone) te pravo uspostave vojnih baza na teritoriju Kambodže. Uz to, Kambodža je svu vanjsku politiku morala koordinirati s Vrhovnim vijećem Francuske unije, a Frncuska je i dalje zadržala veliku kontrolu nad sudstvom, financijama i carinama. Tokom 1950. godine, Kambodža je dobila diplomatsko priznanje od strane Sjedinjenih Država i većine nekomunističkih zemalja, s tim da su ju na teritoriju Azije priznali samo Tajland i Južna Koreja.
Novi izbori za Narodnu skupštinu održani su u rujnu 1951.; Demokrati su ponovo odnijeli uvjerljivu pobjedu i nastavili su svoj konflikt s kraljem na praktički svim frontama. Kako bi pridobio narod na svoju stranu, Sihanouk je od francuske vlade tražio puštanje Sona Ngoca Thanha iz kućnog pritvora, što su mu ovi odobrili; Thanh se 29. listopada 1951. godine trijumfalno vratio u Phnom Penh, ali je, ubrzo nakon što je javno zahtijevao odlazak francuskih trupa iz zemlje, bio prisiljen pobjeći iz glavnog grada, nakon čega se pridružio pokretu Khmer Issarak. Sihanouk ga se ubrzo odrekao te ga je, ovisno o prilici, etiketirao ili kao komunista, ili kao agenta CIA-je, a on sam se u zemlju vratio tek 1970. godine.
U lipnju 1952. godine, Sihanouk je iznenada raspustio svoj kabinet, suspendirao ustav i preuzeo kontrolu nad vladom kao premijer. Nedugo zatim, u siječnju 1953., samovoljno je raspustio Narodnu skupštinu i proglasio izvanredno stanje u zemlji. Nakon raspuštanja parlamenta, osnovao je Savjetodavno vijeće kao zamjenu za legislativu i imenovao svog oca, Norodoma Suramarita, kao regenta.
U ožujku 1953. godine, Sihanouk odlazi u Francusku. Službeno zbog zdravlja, kralj je zapravo otišao kako bi izvršio pritisak na francuske vlasti da daju Kambodži potpunu nezavisnost. Političke okolnosti u Kambodži su bile takve da je Sihanouk uživao podršku, ali ukoliko ne bi realizirao potpunu nezavisnost u doglednom periodu, postojala je realna opasnost da će se narod okrenuti prema disidentu Thanhu i pokretu Khmer Issarak. S druge strane, predsjednik Vincent Auriol i ostali visoki dužnosnici su smatrali kako Sihanouk pretjeruje te su mu indirektno zaprijetili da bi ga, u slučaju da ne bude surađivao, mogli zamijeniti; iako se činilo da je posjet bio neuspješan, Sihanouk je prilikom povratka javno objavio problem s kojim se Kambodža suočavala. Ubrzo je, kako bi izvršio dodatni pritisak, otišao u samonametnuti egzil, sve dok Francuska ne udovolji njegovim zahtjevima za potpunom nezavisnošću. Isprva je otišao u Tajland, ali je, kako tamo nije bio dobrodošao, ubrzo preselio u kraljevsku vilu u Siem Reapu, koji je bio dio autonomne vojne zone uspostavljene 1949. godine. Tamo mu je glavni saveznik bio pukovnik Lon Nol, bivši desničarski političar koji je postao glavni vojni saveznik kralja u realizaciji nezavisnosti.
Sihanouk je drastično riskirao ovakvim potezom, svjestan da bi ga Pariz vrlo lako mogao zamijeniti prihvatljivijim monarhom; međutim, vojna situacija diljem Indokine bila je toliko loša da je Francuska 3. srpnja 1953. godine objavila da je spremna dati potpunu nezavisnost Kambodži, Laosu i Vijetnamu. Sihanouk je odmah želio potpunu kontrolu nad svim aspektima državne vlasti, na što su Francuzi u konačnici pristali. Kralj Sihanouk, sada heroj u očima naroda, trijumfalno se vratio u Phnom Penh i na koncu proglasio nezavisnost 9. studenog 1953. godine. Sekundarni aspekti suvereniteta (proračun, financije) vraćeni su pod kambodžansku kontrolu tokom 1954. godine.
- ↑ Claude Gilles, Le Cambodge: Témoignages d'hier à aujourd'hui, L'Harmattan, 2006, pages 97–98
- ↑ Philippe Franchini, Les Guerres d'Indochine, tome 1, Pygmalion-Gérard Watelet, 1988, page 114
- ↑ Philip Short, Pol Pot anatomie d'un cauchemar, Denoël, 2007, page 47
- Son Ngoc Thanh
- Cambodian Genealogy Arhivirano 2018-04-25 na Wayback Machine-u
| Bivši | ||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aktualni |
| |||||||||||||||||||||||||||||||
