Bakarno doba
Kalkolitički ili kalkolitski (grčki khalkos + lithos 'bakarni kamen') period, isto tako poznat kao eneolitik (eneolit) ili bakarno doba, je faza u razvoju ljudske kulture u kojoj su se metalna oruđa pojavljivala zajedno s kamenim oruđima.[1]
Evropska arheološka literatura uglavnom izbjegava izraz 'kalkolit' (više se koristi 'bakarno doba'), dok se on redovno koristi u arheologioji Bliskog Istoka. Bakarno doba je daleko prije počelo na Bliskom Istoku, dok je tranzicija od evropskog bakarnog doba do punog procvata brončanog doba bila daleko brža. Tako su Evropljani svoje prestižne predmete od bakra/bronce koristili na isti način kao i kamene predmete, dok su se na Bliskom Istoku koristili drukčije.
To je tranzicijski period period koji se nalazi van tradicionalnog sistema tri doba, te dolazi između neolita i brončanog doba. Izgleda da se na početku bakar nije široko koristio te da su pokušaji da se stvore njegove legure s kalajem i drugim metalima započeli prilično rano, što prilično otežava razvrstavanje različitih kalkolitskih kulzura i perioda.
Zbog toga se taj izraz uglavnom koristi samo među arheolozima u nekim dijelom svijeta, uglavnom u jugoistočnoj Evropi i zapadnoj i Centralnoj Aziji gdje je kalkolit započeo oko 4. milenijuma pne.. Nešto malo rjeđe se koristi za američke civilizacije koje su već koristile bakar i bakarne legure u doba evropskog osvajanja.
Evropski narod Beaker se često smatra kalkolitskim jer je predstavljao prvu kulturu koja je preuzela urbanizaciju iz jugozapadne Azije. Mnogi megaliti u Evropi su bili podignuti u to doba te se pretpostavlja da proto-indoevropsko lingvističko jedinstvo datira iz tog perioda.
Ötzi Ledeni čovjek, pronađen u Ötztaler Alpima i čiji su ostaci datirani na oko 3300 godina pne., nosio je bakrenu sjekiru i kremeni nož. Izgleda da je bio u regiji Evrope koja je prolazila kroz tranziciju u tom periodu.
U kontekstu Kurganske teorije (ili stepska hipoteza), smatra se da je nastanak i širenje bakarnog doba u Evropu predstavljalo i migraciju Praidovrepljana[2] sa prostora Jamna kulture) u ruskim stepama.[3] Marija Gimbutas smatra da su društveni odnosi između starosjedilaca i nametnutih kultura sa istoka rezultirali u brzoj i kratkoj promjeni u Kulturi vrpčaste keramike.[4][5]
Metalurgija bakra nalazi se u mnogim razvijenim neolitskim kulturama. Tehnološko otkriće se obavilo i raširilo relativno brzo. Redukcija i vađenje rude bili su poznati u fazi Vinča-Pločnik, Butmirska kultura, ali je prošlo 1500 god. dok se nije prevazišla snaga višemilenijumske tradicije upotrebe kamena i dok se nisu proizveli takvi oblici koji odgovaraju novom materijalu.[6]
U kulturama na Balkanu iz neolita i kulturama iz eneolita koje su sa njima genetski povezane, bakar je pripadao neekonomskim nivoima kulturnog sistema. Proizvodili su se ukrasni predmeti sa magičnim sadržajem, razne oznake. Metalurgija bakra je bilo povremeno zanimanje malog broja ljudi, pa je njen uticaj na društvene odnose bio ograničen. Jedan takav primjer je Zlotska pećina u Srbiji, izolovana radionica, okružena poljoprivrednim naseobinama.
U kulturama srednjeg i mlađeg eneolita došlo je do institucionalizacije metalurgije bakra koja se veže za djelatnost poglavica i ratnika. Bakar je postao oružje, oznake ili nakit, sredstvo i izraz začetka socijalne diferencijacije, a rjeđe oruđe za rad. Metalurgijom se bave specijalizovane zajednice, koje se od ostalih razlikuju i po obliku i položaju naseobina (Vučedol, Debelo Brdo (Sarajevo), Sarvaš). Uticaj na društveno-ekonomsku strukturu je jak, ali još uvijek indirektan.
Tek su kulture starijeg bronzanog doba počele praktično iskorištavanje bakra. Bronza se prije svega koristi za izradu poljoprivrednog i zanatskog oruđa, ali i za praktične ukrasne predmete (kopče, igle). Metalurgijom se bave specijalisti koji rade za širi krug naselja. Bakar vrši direktan uticaj na kulturni sistem koji bez ovog materijala više ne bi mogao postojati. [6]
Trajanje eneolita na Balkanu, kako pokazuju najnovija saznanja koja se oslanjaju na C-14 podatke, iznosi negdje oko 1000 godina, što je i razlog da se u prahistorijskoj arheologiji napustilo mišljenje o kratkotrajnom eneolitskom periodu kao prelaznom vremenu između kamenog (neolitskog) i metalnog (bronzanog) doba. U apsolutnim ciframa eneolit na Balkanu se dijeli na:
- rani eneolit, od 3300/3200 -2700,
- srednji eneolit, od 2700-2300,
- Kasni eneolit, od 2300. do 1900. god. pne.[7]
Proces prelaska iz neolitskog u eneolitski period je započeo znatno ranije, već u agrarnim neolitskim kulturama: vinčanskoj, lenđelskoj, butmirskoj, potiskoj i trajao je sve do njihovog kraja. Ovaj proces "eneolitizacije" neolitskih kultura nije bio istovremen na cijelom balkanskom prostoru niti su sve oblasti bile zahvaćene istim kulturama.[8][9]
Rani eneolit predstavlja daljnju evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju sa bakrom, prerađuju ga i izrađuju od njega, u prvo vrijeme, sitnije pretežno ukrasne predmete ili sjekire koje podražavaju kamene, neolitske uzore (nalazi bakarnih predmeta u vinčanskoj kulturi, ostave kod Pločnika i slično).
U toku ranog eneolita, oblasti donjeg Podunavlja, istočne Srbije, Makedonije, sve do Pelagonije, bile su zahvaćene razvojem eneolita sa područja Tisa kulture. Na području Slovenije, sjeverozapadne Hrvatske pa i sjeverne Bosne, nasljeđe Lenđelske ili sopotsko-lenđelske kulture, osjećalo se gotovo kroz cio rani period eneolita. U Slavoniji i severozapadnoj Hrvatskoj kao supstrat eneolitskoj lasinjskoj kulturi pominje se sopotska kultura kao deo lenđelskog kompleksa.
Ovaj period obilježavaju snažne kulturne i socijalne promjene. Počinje migracionim pokretima novih populacija (stepskih pastira)[10], velikog etnokulturnog potencijala, na velikoj teritoriji, od stepskih oblasti južne Rusije (Jamna kultura) pa do Podunavlja, a zatim i dalje, do jadranske obale, što je ostavilo dubok trag u razvoju eneolitskih kultura. Napuštene su neolitske tradicije u strukturi privrede, keramičkoj proizvodnji, načinu života i duhovnoj kulturi. Istočne oblasti Podunavlja i Balkanskog poluostrva bile su jače izložene ovim promjenama pa je razumljivo da je do smenjivanja kulturu došlo uz veće potrese. Srednji eneolit započinje sa prvim prodorom "stepskih pastira" najpre u jugoslovensko Podunavlje, a kasnije i južno od njega.
Kao prva kultura "novog talasa" u osnovi južnopanonska, ali koja prelazi i južno od Save i Dunava, javlja se Černavoda III-Boleras kultura, koja se pod pritiskom novih populacija širi od istoka prema zapadu. Materijalna kultura, posebno keramički nalazi, znatno se razlikuju od oblika koji su karakterisali kulture ranog eneolita. Sada se pojavljuju šolje lukovičastog oblika ukrašene plitkim kanelurama, velike zdjele, plitki tanjiri - poklopci, lonci ukrašavani plastičnim trakama, velike duboke posude itd. U ornamentici sreću se novi motivi i nove tehnike ukrašavanja što stilu ove kulture daje specifičan karakter. Duboki brazdasti urezi, motiv riblje kosti izveden u tek prosušenu glinu i plitke kanelure čine, uz nabrojane oblike, osnovne odlike novog stilskog izraza nepoznatog u kulturama ranog eneolita u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. To je razlog što se u genezi ove kulture, strani elementi uzimaju kao osnovna odrednica pri formiranju njenog stila.
Badenska kultura koja postupnom evolucijom nastaje iz Boleras osnove, zahvata gotovo isto područje kao i njena prethodnica. Na keramici počinje da se upotrebljava bijela inkrustacija a kod oblika se pojavljuju elipsoidne posude (Fischbutte), amfore i čitav niz novih varijanata kod pehara i šolja čija drška nadvisuje obod suda. U proizvodnji bakarnih predmeta karakteristične su velike masivne krstaste sjekire i sjekire sa jednim sječivom i cjevastim dodatkom. Nomadsko badensko stanovništvo sve se više vezuje za određene lokacije, počinje da se bavi zemljoradnjom, mijenja svoje navike života a time i svoje potrebe, što se sve ogleda i u promjeni na planu materijalne kulture.
Daljnom evolucijom dolazi do prerastanja badenske u kostolačku kulturu. Novim istraživanjima, terenskim pregledima i radiokarbonskom analizomu XXI vijeku, trajanje kulture pomaknuto je znatno ranije, u vrijeme između 3300. i 2700. god. pne, uz utvrđivanje nekoliko novih činjenica:
- između 3300./3200. i 3000./2900. god. pne. istovremeno su trajale klasična badenska i kostolačka kultura.
- rana faza kostolačke kulture, suprotno dosadašnjem mišljenju, prisutna je i na prostoru južno od Dunava.
- postoji djelomično vremensko preklapanje kostolačke i vučedolske kulture, počevši od 3000. god.
[11].
Nomadski način života u kostolačkoj kulturi skoro se potpuno napušta: naselja se podižu na visokim lesnim obalama rijeka ili na manjim uzvišenjima u ravničarskim oblastima. Grade se veće nadzemne kuće. Na Gomolavi na prijmer, u vertikalnoj stratigrafiji nalaze se tri naseobinska horizonta sa većim brojem kuća i sa više faza njihovog obnavljanja i rekonstrukcije. Gradnja trajnih stambenih objekata vezana je za početak intenzivnijeg bavljenja zemljoradnjom. Pojavljuje se i nova tehnika ukrašavanja: brazdasti urez u kombinaciji sa bijelom inkrustacijom (Furchenstih) ili motivi zareza u raznim kombinacijama.
Obilježen je, posebno u Podunavlju, novim i snažnim prodorom stepskih populacija, nosilaca kulture jamnih grobova oker boje. Prodor stepskih kultura nije u svim oblastima naše zemlje prekinuo razvoj autohtonih kultura. U sremsko-slavonskoj zoni, na osnovama kostolačkog stila formira se vrlo značajna vučedolska kultura. Ona će ostati dominantna pojava kroz cio pozni eneolit na prostoru od Slovačke na sjeveru, do jadranske obale na jugu, i od Karpata na istoku do Alpa na zapadu. Zahvatajući ovako veliko prostranstvo formirale su se brojne lokalne grupe koje, zahvaljujući inicijalnom stilskom jedinstvu čine vučedolski kulturni kompleks. [8]
Zastupljena su dva osnovna tipa naselja: jedna podizana na visokim lesnim obalama Dunava, Save, Drave (Sarvaš, Vučedol, Belegiš, Gomolava) i druga koja se nalaze južno u brdovitim predelima Bosne i Srbije a koja imaju gradinski karakter (Debelo brdo i dijelovi u Bosni, Jasik i Đurđevo kod Kragujevca). Izuzetak od pravila čine naselja podizana u pećinama (Hrustovača u Bosni na pr.). Ono što karakteriše veliki broj vučedolskih naselja to je njihov u izvesnoj meri i odbrambeni karakter. Gradac u Vučedolu, Šančine u Belegišu ili Sarvaš kod Osijeka imaju razvijen fortifikacioni sistem: jednostruki ili dvostruki rovovi, palisade i slično. Utvrđeni karakter imaju i vučedolska naselja na području Bosne i Srbije što sve ukazuje na prisustvo stranih populacija u neposrednom susedstvu i na potrebu podizanja bezbednih naselja.[12]
Skeletno sahranjivanje zadržava u osnovi odlike ranijih kultura ovog područja ali se pojavljuju i novi oblici: dvojno sahranjivanje ili sahranjivanje cijele porodice. U Vučedolu su na pr. zastupljene sve tri vrste skeletnog sahranjivanja - pojedinačnog, dvojnog i grupnog sahranjivanja. Uz to, kao jedna specifičnost nasleđena iz badenske kulture sreće se i sahranjivanje životinja - Tirgraber-i.
Sa druge strane naročito u istočnim oblastima vučedolske kulture na prostoru Podunavlja, u kasnom eneolitu, na prelazu u bronzano doba, pojavljuju se tumuli, stepski pogrebni običaj kulture grobova u jami, koji se uobičajeno uzima kao prvi indikator stepskih utjecaja. Neke procjene govore o oko hiljadu humaka na području današnje Srbije te oko četiri hiljade u mađarskom sjevernom Potisju. U tumulima se sahranjivanje obavljalo na dva načina: inhumacija i incineracija pokojnika.[13]
Kod Batajnice i Vojke iskopavana su dva vučedolska tumula u čijem su se središtu nalazile urne sa spaljenim kostima pokojnika a na području južnog dijela rumunskog Banata, nedaleko od Dunava, otkopavano je kod Moldova Veche nekoliko vučedolskih tumula sa urnama i kamenom kalotom.[7] [14]. Ove odlike sahranjivanja u vučedolskoj kulturi pokazuju da su promjene u najosetljivijoj i najkonzervativnijoj manifestaciji praistorijskog društva - načinu sahranjivanja - bile spore. Postepeno se napuštao tradicionalni način sahranjivanja na račun novih oblika.[15]
Svestraniji privredni razvoj i znatno manja ovisnost o zemljoradnji doprinijeli su da eneolitski čovjek iz svoje svijesti potisne ona uvjerenja koja su plodnost zemlje kao sveopšte roditeljice poistovjećivali sa plodnošču žene. Najočitiji pokazatelj je nedostatak figuralne plastike. Javlja se novi odnos prema pokojnicima, pa ovo vrijeme donosi prvi put grobne nalaze, a sahrana pod tumulima postaje dio ukupnog religijskog sistema.[8]
Keramička proizvodnja u vučedolskoj kulturi predstavlja najviši domet u raznovrsnosti oblika i načinu ukrašavanja. Poslije brazdastog urezivanja koje je prihvatila iz kostolačke kulture, pojavljuje se duborez, dubljene (rovašene) površine suda da bi se u udubljenja stavljali veći nanosi bijele mase. Kontrast između crne uglačane površine suda i bijele inkrustacije dostizao je visok estetski efekat. Raznovrsnost motiva takođe dostiže svoj najviši stepen: koncentrični krugovi, urezani trouglovi, rombovi i kvadrati, zvijezde i elipse, izvode se u brojnim varijantama i varijetetima. Na zdjelama, peharima, amforama, neobičnim predmetima vjerovatno kultne namjene, na terakotama i zoomorfnim figurama ukrašava se maksimalno moguća površina. Kod plitkih pehara na nozi, ukrašava se i unutrašnjost suda. Sve ovo čini da se vučedolska keramika smatra jedinstvenom pojavom po bogatstvu ukrašavanja nedostignuta u praistorijskim kulturama srednje i jugoistočne Evrope.[16]
| Jamna | Ruske stepe | 3300 pne | 2600 pne | |
| Vrpčasta keramika | Evropa | 2900 pne | 2350 pne | |
| Baden | Srednja Evropa | 3600 | 2800 | |
| Kostolac | Podunavlje, Balkan | 3250 | 3000 | |
| Vučedol[17] | Podunavlje, Balkan | 2150 | 1800 | |
| Zvonasti pehari | Širom Evrope | 2800 | 1800 |
- Garašanin; Milutin: Vinkovačka grupa, u: Praistorija jugoslavenskih zemalja, IV., Sarajevo, 1983., 471-475
- Majnarić – Pandžić, Nives: Srednje brončano doba u istočnoj Slavoniji, Izdanja Hrvatskog arheološkog društva 9, Zagreb, 1984., 63-88
- Škoberne, Želimir: Rano i srednje brončano doba oko nas, u: Radovčić, Jakov; Škoberne, Želimir: Zagreb prije početaka, Zagreb, 1989., 98-99
- Vinski-Gasparini, Ksenija: Srednje brončano doba savsko-dravskog međurječja i bosanske posavine, u: Praistorija jugoslavenskih zemalja, IV., Sarajevo, 1983., 493-503
- ↑ „Milutin Garašanin - Osvrt na tranziciju neolita u bronzano doba na centralnom Balkanu”. Arhivirano iz originala na datum 2020-09-26. Pristupljeno 2020-03-21.
- ↑ Hrvatska enciklopedija (LZMK) - kultura vrpčaste keramike
- ↑ Iversen, R. & Kroonen, G. 2017. Talking Neolithic: Linguistic and Archaeological Perspectives on how Indo-European was Implemented in Southern Scandinavia. American Journal of Archaeology, vol. 121, no. 4, p. 511–525.
- ↑ Gimbutas, Marija (1997). Kurganska kultura i Indo-evropeizacija Evrope. Institute for the Study of Man. str. 316.
- ↑ „Wolfgang Haak, Iosif Lazaridis, Nick Patterson, Nadin Rohland, Swapan Mallick, Bastien Llamas, Guido Brandt, Susanne Nordenfelt, Eadaoin Harney, Kristin Stewardson, Qiaomei Fu, Alissa Mittnik, Eszter Ba, Christos Economou, Michael Francken, Susanne Friederich, Rafael Garrido Pena, Fredrik Hallgren, Valery Khartanovich, Aleksandr Khokhlov, Michael Kunst, Pavel Kuznetsov, Harald Meller, Oleg Mochalov, Vayacheslav Moiseyev, Nicole Nicklisch, Sandra L. Pichler, Roberto Risch, Manuel A. Rojo Guerra, Christina Roth, Anna Sze´cse´nyi-Nagy, Joachim Wahl, Matthias Meyer, Johannes Krause, Dorcas Brown, David Anthony, Alan Cooper, Kurt Werner Alt, David Reich - Massive migration from the steppe is a source for Indo-European languages in Europe”. LETTER, 2018. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ 6,0 6,1 „Šime Batović - O neolitskoj i eneolitskoj obradi bakra na jugoslavenskom području - Godišnjak ANUBiH, knjiga 19,”. Arhivirano iz originala na datum 2020-11-30. Pristupljeno 2020-03-20.
- ↑ 7,0 7,1 „Nikola Tasić - Eneolitske kulture centralnog i zapadnog Balkana”. Beograd, 1995. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 „Eneolitsko doba”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ „Alojz Benac - Dezintegracija neolitskih kultura i stvaranje novih kulturnih grupa na sjeverozapadnom Balkanu”. Arhivirano iz originala na datum 2020-09-26. Pristupljeno 2020-03-21.
- ↑ „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA - Kultovi sa Mediterana”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Arhivirano iz originala na datum 2019-10-01. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Ana Đukić - Kostolačka kultura u Hrvatskoj”. Arheološki muzej u Zagreb. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ „Mentor: Tihomila Težek – Gregl, Student Koljić Dijana - Kostolačka kultura na tlu BiH”. Filozofski fakultet Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ Ramona Felinger - INDOEUROPEIZACIJA U ARHEOLOŠKOM I LINGVISTIČKOM KONTEKSTU, SVEUČILIŠTE U ZAGREBU, FILOZOFSKI FAKULTET, Odsjek za arheologiju, Zagreb, 2018
- ↑ „Borislav Jovanović - Obredi sahranjivanja u Kostolačkoj kulturi - Eneolitske kulture centralnog i zapadnog Balkana”. Godišnjak ANUBIH - Sarajevo 1976. Arhivirano iz originala na datum 2020-11-30. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ „Alojz Benac, Sarajevo 1964 –STUDIJE O KAMENOM I BAKARNOM DOBU SJEVEROZAPADNOG BALKANA”. Arhivirano iz originala na datum 2019-10-31. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Martina Matijaško - Prapovijest – Mezolitik, Neolitik, Eneolitik”. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ „Amra Terzić: Vučedolska kultura u Bosni i Hercegovini”. Katedra za arheologiju, Filo zofski fakultet Sarajevo , Sarajevo, 2012. Pristupljeno 9. 2. 2017.
