Wikipedia

Biziaren historia ebolutiboa

(«Biziaren historia» orritik birbideratua)
Eboluzioaren historiak artikulu honetara birzuzentzen du. Eboluzioaren teoriaren historiari buruz irakurtzeko: Pentsamendu eboluzionistaren historia

Lurreko biziaren historia ebolutiboak organismo biziek eta fosilek eboluzionatu zuten prozesuak marrazten ditu, biziaren lehen agerpenetik gaur egunera arte. Duela 4.500 milioi urte (Ga) sortu zen Lurra, eta bizia 3,7 Ga baino lehen sortu zela iradokitzen dute frogek[1][2][3][oh 1]. Gaur egun ezagutzen diren espezie guztien arteko antzekotasunek, arbaso komun baten eboluzio prozesuan zehar banandu direla adierazten dute[8]. Gutxi gorabehera bilioi bat espezie bizi dira gaur egun Lurrean[9], eta horietatik 1,75-1,8 milioi baino ez dira izendatu[10][11], eta 1,6 milioi datu base zentral batean dokumentatuta daude[12]. Gaur egun bizirik dauden espezie horiek Lurrean bizi izan diren espezie guztien ehuneko bat baino gutxiago dira[13][14].

Lehen bizi-ebidentzia Groenlandiako mendebaldean 3.700 milioi urte dituzten arroka metasedimentarioetan aurkitutako karbono biogeniko[2][3] eta estromatolitoen fosiletatik dator[15]. 2015ean, "Bizi biotikoaren hondarrak" aurkitu zituzten Mendebaldeko Australian[16][6], 4.100 milioi urteko arroketan. 2017ko martxoan, Quebeceko (Kanada) Nuvvuagittuq Gerrikoan fumarola hidrotermalen prezipitatuetan aurkitutako mikroorganismo fosilizatuen moduan Lurreko bizi-arrasto zaharrenak egon zitezkeela jakinarazi zen, duela 4.280 milioi urte, duela 4.400 milioi urte ozeanoak sortu eta ez asko geroago, bizirik izan zitezkeenak[17][18].

Bakterioen eta arkaeoen tapete mikrobianoak izan ziren Arkearraren lehen garaiko bizi nagusia, eta uste da eboluzio goiztiarraren urrats nagusietako asko inguru horretan gertatu zirela[19]. Fotosintesiaren eboluzioak, 3,5 Ga ingurukoa, bere hondakin produktua, oxigenoa, atmosferan metatu zuen eta, ondorioz, oxigenazio gertaera handia gertatu zen, 2,4 Ga inguruan hasi zena[20]. Eukariotoen lehen ebidentziak (organuludun zelula konplexuak) 1,85 Ga-koak dira[21][22], eta lehenago egon daitezkeen arren, euren dibertsifikazioa azkartu egin zen oxigenoa euren metabolismoan erabiltzen hasi zirenean. Beranduago, 1,7 Ga inguru, organismo multizelularrak agertzen hasi ziren, funtzio espezializatuak betetzen zituzten zelula ezberdinekin[23]. Ugalketa sexuala, ugalketa-zelula maskulino eta femeninoen (gametoak) fusioa dakarrena, ernalketa izeneko prozesu batean zigoto bat sortzeko organismo makroskopiko gehienentzat ugalketa-metodo nagusia da eukarioto ia guztientzat (animaliak eta landareak barne), ugalketa asexualarekin alderatuta[24]. Hala ere, ugalketa sexualaren jatorriak eta bilakaerak misterioa izaten jarraitzen dute biologoentzat, nahiz eta eboluzionatu zuen arbaso komun batetik abiatuta, espezie eukariota zelulabakarra baitzen[25][26]. Bilateria, ezkerreko alde bat eta eskuineko alde bat dituzten animaliak, bata bestearen ispilu diren irudiak, duela 555 milioi urte (Ma) inguruan agertu zen[27].

Lehorreko lehen landare konplexuak 850 Ma ingurukoak dira[28], Kanbriaraurreko harkaitzetako karbonozko isotopoetatik abiatuta; algen antzeko lurreko landare zelulaniztunak, berriz, duela 1.000 milioi urtekoak dira[29], nahiz eta frogen arabera mikroorganismoek lehen lehorreko ekosistemak osatu zituztela iradokitzen duten, gutxienez 2,7 Ga[30]. Uste denez, mikroorganismoek landareak lehorreratzeko baldintzak sortu zituzten Ordoviziarrean. Lehorreko landareek hain arrakasta handia izan zuten ezen uste den Devoniar berantiarraren iraungitze masiboan lagundu zutela[31].

Ediacararreko biota, Ediacararrean agertzen da[32], ornodunak, gainontzeko filum moderno gehienekin batera, Kanbriarreko leherketan 525 Ma inguru sortu ziren bitartean[33]. Permiar aroan, sinapsidoak, ugaztunen arbasoak barne, lurra menderatu zuten, baina talde honen zatirik handiena[34], 252 Mako Permo-Triasiar iraungitze masiboan iraungi zen[35]. Hondamendi honetatik berreskuratzean, arkosauroak, lurreko ornodun ugarienak bihurtu ziren[36]; arkosauro talde batek, dinosauroak, Jurasiko eta Kretazeo aroak menderatu zituen[37]. 66 Ma Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboaren ondoren, hegaztiak ez ziren dinosauroak hil zituen[38], ugaztunak azkar handitu ziren tamainan eta aniztasunean. Iraungitze masibo horiek eboluzioa bizkortu dezakete, organismo talde berriak dibertsifikatzeko aukerak ematen baitituzte[39].

Lurraren historia goiztiarra

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Lurraren historia» eta «Hadear»

Lurrean aurkitutako meteorito zatirik antzinakoenek 4.540 milioi urte inguru dituzte; honek, antzinako berunezko biltegien datazioarekin batera, Lurraren adin estimatua garai horren inguruan kokatu du[40][41][42]. Ilargiak Lurraren azalaren konposizio bera du, baina ez du Lurrarena bezalako burdin gune aberatsik. Zientzialari askoren ustez, Lurra sortu eta 40 milioi urtera, Lurrak Marteren tamainako gorputz batekin talka egin zuen, Ilargia sortu zuen azalaren materiala orbitan botaz. Beste hipotesi bat Lurra eta Ilargia aldi berean fusionatzen hasi zirela da, baina Lurrak, lehen Ilargiak baino grabitate askoz handiagoa duenez, inguruko ia burdin partikula guztiak erakarri zituen[43].

2001era arte, Lurrean aurkitutako arroka zaharrenek 3.800 milioi urte inguru zituzten[44][40][41][42], zientzialariek Lurraren azalera ordura arte urtua egon zela uste izan zutelarik. Ondorioz, Lurraren historiaren zati honi Hadearra deitu zioten[45]. Hala ere, 4,4 Ga zirkoien analisiak, Lurraren azala, planeta sortu eta 100 milioi urtera solidotu zela adierazten du, eta planetak, azkar hartu zituela ozeanoak eta atmosfera bat, bizia jasateko gai izan zitekeena[46][47][48].

Ilargiaren ebidentziak, 4 eta 3,8 Ga bitartean, Eguzki-sistemaren eraketatik geratu ziren hondakinengatik Bonbardaketa Berantiar Handia jasan zuela adierazten du, eta Lurrak, are bonbardaketa astunagoa jasan beharko zukeen bere grabitatea dela eta[45][49]. 4 eta 3,8 Ga bitarteko Lurraren baldintzen zuzeneko ebidentziarik ez dagoen arren, ez dago arrazoirik pentsatzeko Lurrak ere ez zuela jasan bonbardaketa astun berantiar honek[50]. Gertaera honek, aurreko edozein atmosfera eta ozeano kendu ziezaiokeen; kasu honetan, gasek eta kometen inpaktuek ordezkapena eragin zezaketen, Lurreko sumendien desgasifikazioak, gutxienez erdia hornitu zuen arren[51]. Hala ere, lurpeko bizitza mikrobianoak honaino eboluzionatu izan balu, bizirik iraungo zuen bonbardaketatik[52].

Honako denbora lerroak denboraren eskala geologikoa erakusten du. Lehenengoak eskala osoa erakusten du, gaur egunera arte, baina tarte gutxi uzten du azken eoia erakusteko. Horregatik, bigarren denbora-lerroak gaur egun bizi dugun eonaren ikuspegi zehatzagoa erakusten du. Era berean, azken aroa erakusten da hirugarren denbora lerroan eta azken garaia laugarrenean.

SideriarRhyaciarOrosiriarStatheriarCalymmiarEctasiarSteniarToniarKriogeniarEdiacararEoarkearPaleoarkearMesoarkearNeoarkearPaleoproterozoikoMesoproterozoikoNeoproterozoikoPaleozoikoMesozoikZenozoikoHadearArkearProterozoikoFanerozoikoPrecambrian
KanbriarOrdoviciarSiluriarDevoniarKarboniferoPermiarTriasikoJurasikoKretazeoPaleogenoNeogenoKuaternarioPaleozoikoMesozoikoZenozoikoFanerozoiko
PaleozenoEozenoOligozenoMiozenoPliozenoPleistozenoHolozenoPaleogenoNeogenoKuaternarioZenozoiko
GelasiarCalabriarPleistozenoPleistozenoPleistozenoHolozenoKuaternario
Milioi urte

Biziaren lehen ebidentzia

aldatu
 
Biziaren lehen ebidentziak fumarolen antzeko egiturei lotuta aurkitu dira.

Identifikatutako lehen organismoak ñimiñoak eta bereizgarri berezirik gabekoak ziren, eta euren fosilek barra txikiak dirudite, prozesu fisiko abiotikoen bidez sortzen diren egituretatik bereizten oso zailak direnak. Lurreko bizitzaren ebidentziarik antzinakoena, bakterio fosilizatuak bezala interpretatua, 3 Ga-koa da[53]. 3,5 Ga inguruko arroketan egindako beste aurkikuntza batzuk bakterio bezala interpretatu dira[54][55], ebidentzia geokimikoarekin, 3,8 Ga bizitzaren presentzia ere erakusten duela dirudien arren[56]. Hala ere, azterketa horiek arretaz aztertu ziren, eta jakinarazi ziren "bizi-sinadura" guztiak eragin zitzaketen prozesu ez-biologikoak badaude[57][58][59]. Horrek ez du frogatzen aurkitutako egiturek jatorri ez biologikorik zutenik, baina ezin da esan biziaren presentziaren froga argiak direnik[60]. 3,4 Ga-n datatutako harrien sinadura geokimikoak bizi-froga gisa interpretatu dira, baina kritikoek ez dituzte baieztapen horiek sakon aztertu.

Quebeceko (Kanada) Nuvvuagittuq Greenstone gerrikoan 3.770 eta 4.280 milioi urte bitarteko mikroorganismo fosilduen frogak aurkitu zituzten, nahiz eta probak eztabaidaezinak ez diren[61].

Biziaren jatorria

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Arbaso komun»

Biologoek Lurreko organismo bizidun guztiek azken arbaso unibertsal bakarra partekatu behar dutela arrazoitzen dute, birtualki ezinezkoa litzatekeelako bi leinu banandu edo gehiagok organismo bizidun guztien mekanismo biokimiko ugari eta konplexuak bereiz garatzea[62][63].

Lurrean independenteki sortua

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Biziaren jatorria»

Erreplikazioa lehen: RNA mundua

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «RNA mundua»
 
RNAren eta DNAren arteko desberdintasunak.

Hiru domeinuen sistemako kiderik sinpleenek ere DNA erabiltzen dute euren geneak kodetzeko, eta RNA eta proteina kopuru handi bat instrukzio horiek "irakurri" eta hazi, mantendu eta autoerreplikatzeko.

Aurkitu zenean erribozima izeneko RNAzko molekulak bere buruaren kopiak katalizatu ditzakeela eta, aldi berean, proteinak sor ditzakeela pentsatu zen hasierako bizi osoa RNAn oinarritua egon zitekeela[64]. Hipotesi horren arabera RNA mundu bat eratu ahal izan zuten, non indibiduoak zeuden baina ez espezieak, mutazioak eta geneen transferentzia horizontalak eragingo baitzuen belaunaldi bakoitzaren genomak ez izatea euren gurasoenak bezalakoak[65]. Beranduago, DNAk RNA ordeztuko luke, askoz egonkorragoa delako eta, beraz, genoma luzeagoak egin ditzakeelako, organismo bakar batek dituen gaitasunak biderkatuz[66]. Erribozimak dira, gaur egun, erribosomen konponente nagusia, zelula modernoen "proteinen fabrikak"[67].

Euren burua kopiatzeko gai diren RNA molekula larriak sortu dira, artifizialki, laborategietan[68], baina hau prozesu natural ez biologiko baten bidez sor daitekeenaren dudak daude[69][70][71]. Agian lehen erribozimak azido nukleiko sinpleagoz eratu ziren, peptido azido nukleiko, treosa azido nukleiko edo glizerol azido nukleikoa kasu, eta beranduago RNAk ordezkatu[72][73]. Beste erreplikatzaile batzuk ere proposatu dira RNA munduaren aurretik, tartean kristalak[74] edo sistema kuantikoak[75].

2003an proposatu zen sulfato metal prezipitatuen poroek RNA sintesia lagundu zezaketela 100 °C inguruan, ozeano hondoko iturri hidrotermalen presioetan. Hipotesi honen arabera, proto-zelulak metalezko substratu horren poroetara loturik egongo lirateke lipidozko mintzak garatu arte[76].

Metabolismoa lehen: burdina-sulfuro mundua

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Burdin-sulfurozko munduaren teoria»

Mintzak lehen: lipido mundua

aldatu

Buztinaren hipotesia

aldatu

Bizitzaren jatorri estralurtarra

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Panspermia»

Mikrobio mantuen eragin ebolutibo eta ekologikoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Oxigenazio Handia»

Eukariotoen dibertsifikazioa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Eukarioto»

Kromatina, nukleoa, barne-mintzen sistema eta mitokondria

aldatu

Plastidoak

aldatu

Sexu-ugalketa eta organismo zelulaniztunak

aldatu

Sexu-ugalketaren eboluzioa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Sexu ugalketa»

Organismo zelulaniztunak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Organismo zelulaniztun»

Ebidentzia fosila

aldatu

Animalien sorrera

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Animalia», «Ediacararreko biota», «Kanbriarreko leherketa» eta «Burgess Shale»

Deuterostomoak eta lehen ornodunak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Kordatu»

Lur lehorraren kolonizazioa

aldatu

Antioxidatzaileen eboluzioa

aldatu

Lurzoruaren eboluzioa

aldatu

Landareak eta Devoniarreko egurraren krisia

aldatu

Lehorreko ornogabeak

aldatu

Lehen ornodun lehortarrak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Tetrapodo»

Dinosauroak, hegaztiak eta ugaztunak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Dinosauro», «Hegazti» eta «Ugaztun»

Landare loredunak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Landare loredun» eta «Gimnospermo»

Intsektu sozialak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Eusozialitate»

Gizakiak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Giza eboluzioa»

Iraungipen masiboak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Iraungipen masibo»

Oharrak

aldatu
  1. ↑ Nahiz eta bizi-proba batzuk 4,1 eta 4,28 Ga artekoak izan, eztabaidagarria izaten jarraitzen du ustezko fosilen balizko eraketa ez-biologikoa dela eta[1][4][5][6][7]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b Pearce, Ben K.D.; Tupper, Andrew S.; Pudritz, Ralph E.; Higgs, Paul G.. (2018-03-01). «Constraining the Time Interval for the Origin of Life on Earth» Astrobiology 18 (3): 343–364.  doi:10.1089/ast.2017.1674. ISSN 1531-1074. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  2. ↑ a b (Ingelesez) Rosing, Minik T.. (1999-01-29). «13C-Depleted Carbon Microparticles in >3700-Ma Sea-Floor Sedimentary Rocks from West Greenland» Science 283 (5402): 674–676.  doi:10.1126/science.283.5402.674. ISSN 0036-8075. PMID 9924024. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  3. ↑ a b (Ingelesez) Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T.. (2014-01). «Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks» Nature Geoscience 7 (1): 25–28.  doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  4. ↑ (Ingelesez) Papineau, D.; De Gregorio, B. T.; Cody, G. D.; O’Neil, J.; Steele, A.; Stroud, R. M.; Fogel, M. L.. (2011-06). «Young poorly crystalline graphite in the >3.8-Gyr-old Nuvvuagittuq banded iron formation» Nature Geoscience 4 (6): 376–379.  doi:10.1038/ngeo1155. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  5. ↑ (Ingelesez) «Life on Earth likely started 4.1 billion years ago—much earlier than scientists thought» phys.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  6. ↑ a b (Ingelesez) Bell, Elizabeth A.; Boehnke, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L.. (2015-10-19). «Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon» Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (47): 14518–14521.  doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. PMID 26483481. PMC PMC4664351. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  7. ↑ (Ingelesez) Nemchin, Alexander A.; Whitehouse, Martin J.; Menneken, Martina; Geisler, Thorsten; Pidgeon, Robert T.; Wilde, Simon A.. (2008-07). «A light carbon reservoir recorded in zircon-hosted diamond from the Jack Hills» Nature 454 (7200): 92–95.  doi:10.1038/nature07102. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  8. ↑ Futuyma, Douglas J., 1942-. (2005). Evolution. Sinauer Associates ISBN 0-87893-187-2. PMC 57311264. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  9. ↑ (Ingelesez) «Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species» www.nsf.gov (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  10. ↑ Chapman, Arthur D.. ([2009]). Numbers of living species in Australia and the world. (2nd ed. argitaraldia) Australian Govt., Dept. of the Environment, Water, Heritage, and the Arts ISBN 978-0-642-56860-1. PMC 457073196. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  11. ↑ (Ingelesez) Novacek, Michael J.. (2014-11-08). «Opinion | Prehistory’s Brilliant Future» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  12. ↑ «Catalogue of Life - 2016 Annual Checklist : The 2016 Annual Checklist» www.catalogueoflife.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  13. ↑ The biology of rarity : causes and consequences of rare-common differences. (1st ed. argitaraldia) Chapman & Hall 1997 ISBN 0-412-63380-9. PMC 36442106. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  14. ↑ Stearns, Beverly Peterson, 1946-. (1999). Watching, from the edge of extinction. Yale University Press ISBN 0-585-35104-X. PMC 47011675. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  15. ↑ (Ingelesez) Nutman, Allen P.; Bennett, Vickie C.; Friend, Clark R. L.; Van Kranendonk, Martin J.; Chivas, Allan R.. (2016-09). «Rapid emergence of life shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures» Nature 537 (7621): 535–538.  doi:10.1038/nature19355. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  16. ↑ «Excite News - Hints of life on what was thought to be desolate early Earth» web.archive.org 2015-10-23 (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  17. ↑ (Ingelesez) Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O’Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S.. (2017-03). «Evidence for early life in Earth’s oldest hydrothermal vent precipitates» Nature 543 (7643): 60–64.  doi:10.1038/nature21377. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  18. ↑ (Ingelesez) Zimmer, Carl. (2017-03-01). «Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth’s Oldest» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  19. ↑ Nisbet, E.g.; Fowler, C.m.r.. (1999-12-07). «Archaean metabolic evolution of microbial mats» Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 266 (1436): 2375–2382.  doi:10.1098/rspb.1999.0934. PMC PMC1690475. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  20. ↑ (Ingelesez) Anbar, Ariel D.; Duan, Yun; Lyons, Timothy W.; Arnold, Gail L.; Kendall, Brian; Creaser, Robert A.; Kaufman, Alan J.; Gordon, Gwyneth W. et al.. (2007-09-28). «A Whiff of Oxygen Before the Great Oxidation Event?» Science 317 (5846): 1903–1906.  doi:10.1126/science.1140325. ISSN 0036-8075. PMID 17901330. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  21. ↑ Knoll, A.h; Javaux, E.j; Hewitt, D; Cohen, P. (2006-06-29). «Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 361 (1470): 1023–1038.  doi:10.1098/rstb.2006.1843. PMID 16754612. PMC PMC1578724. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  22. ↑ Fedonkin, Mikhail A.. (2003/03). «The origin of the Metazoa in the light of the Proterozoic fossil record» Paleontological Research 7 (1): 9–41.  doi:10.2517/prpsj.7.9. ISSN 1342-8144. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  23. ↑ (Ingelesez) Bonner, John Tyler. (1998). «The origins of multicellularity» Integrative Biology: Issues, News, and Reviews 1 (1): 27–36.  doi:10.1002/(SICI)1520-6602(1998)1:13.0.CO;2-6. ISSN 1520-6602. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  24. ↑ (Ingelesez) Otto, Sarah P.; Lenormand, Thomas. (2002-04). «Resolving the paradox of sex and recombination» Nature Reviews Genetics 3 (4): 252–261.  doi:10.1038/nrg761. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  25. ↑ (Ingelesez) Letunic, Ivica; Bork, Peer. (2007-01-01). «Interactive Tree Of Life (iTOL): an online tool for phylogenetic tree display and annotation» Bioinformatics 23 (1): 127–128.  doi:10.1093/bioinformatics/btl529. ISSN 1367-4803. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  26. ↑ (Ingelesez) Letunic, Ivica; Bork, Peer. (2011-07-01). «Interactive Tree Of Life v2: online annotation and display of phylogenetic trees made easy» Nucleic Acids Research 39 (suppl_2): W475–W478.  doi:10.1093/nar/gkr201. ISSN 0305-1048. PMID 21470960. PMC PMC3125724. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  27. ↑ (Ingelesez) Fedonkin, M. A.; Simonetta, A.; Ivantsov, A. Y.. (2007-01). «New data on Kimberella, the Vendian mollusc-like organism (White Sea region, Russia): palaeoecological and evolutionary implications» GSLSP 286 (1): 157–179.  doi:10.1144/SP286.12. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  28. ↑ (Ingelesez) Knauth, L. Paul; Kennedy, Martin J.. (2009-08). «The late Precambrian greening of the Earth» Nature 460 (7256): 728–732.  doi:10.1038/nature08213. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  29. ↑ (Ingelesez) Strother, Paul K.; Battison, Leila; Brasier, Martin D.; Wellman, Charles H.. (2011-05). «Earth’s earliest non-marine eukaryotes» Nature 473 (7348): 505–509.  doi:10.1038/nature09943. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  30. ↑ Beraldi-Campesi, Hugo. (2013-02-23). «Early life on land and the first terrestrial ecosystems» Ecological Processes 2 (1): 1.  doi:10.1186/2192-1709-2-1. ISSN 2192-1709. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  31. ↑ Beerling, D. J.; Chaloner, W. G.; Woodward, F. I.; Algeo, Thomas J.; Scheckler, Stephen E.. (1998-01-29). «Terrestrial-marine teleconnections in the Devonian: links between the evolution of land plants, weathering processes, and marine anoxic events» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 353 (1365): 113–130.  doi:10.1098/rstb.1998.0195. PMC PMC1692181. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  32. ↑ (Ingelesez) Chen, Jun-Yuan; Oliveri, Paola; Li, Chia-Wei; Zhou, Gui-Qing; Gao, Feng; Hagadorn, James W.; Peterson, Kevin J.; Davidson, Eric H.. (2000-04-25). «Precambrian animal diversity: Putative phosphatized embryos from the Doushantuo Formation of China» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (9): 4457–4462.  doi:10.1073/pnas.97.9.4457. ISSN 0027-8424. PMID 10781044. PMC PMC18256. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  33. ↑ (Ingelesez) Shu, D.-G.; Luo, H.-L.; Conway Morris, S.; Zhang, X.-L.; Hu, S.-X.; Chen, L.; Han, J.; Zhu, M. et al.. (1999-11). «Lower Cambrian vertebrates from south China» Nature 402 (6757): 42–46.  doi:10.1038/46965. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  34. ↑ «Synapsid Reptiles» web.archive.org 2009-05-20 (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  35. ↑ «The Great Dying | Science Mission Directorate» science.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  36. ↑ (Ingelesez) Tanner, L. H.; Lucas, S. G.; Chapman, M. G.. (2004-03-01). «Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions» Earth-Science Reviews 65 (1): 103–139.  doi:10.1016/S0012-8252(03)00082-5. ISSN 0012-8252. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  37. ↑ Benton, M. J. (Michael J.). (1997). Vertebrate palaeontology. (2nd ed. argitaraldia) Chapman & Hall ISBN 0-412-73800-7. PMC 37378512. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  38. ↑ (Ingelesez) «Contents of GSAJournals 1(1)» GSAJournals.org  doi:10.1130/1052-5173(2005)015%3C4:teotdi%3E2.0.co;2. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  39. ↑ Van Valkenburgh, Blaire. (1999-05-01). «Major patterns in the history of carnivorous mammals» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 27 (1): 463–493.  doi:10.1146/annurev.earth.27.1.463. ISSN 0084-6597. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  40. ↑ a b Dalrymple, G. Brent.. (1991). The age of the earth. Stanford University Press ISBN 0-8047-1569-6. PMC 22347190. (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  41. ↑ a b «Geologic Time: Age of the Earth» pubs.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  42. ↑ a b Dalrymple, G. Brent. (2001). «The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved» Geological Society, London, Special Publications 190 (1): 205–221.  doi:10.1144/gsl.sp.2001.190.01.14. ISSN 0305-8719. (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  43. ↑ (Ingelesez) Galimov, E. M.; Krivtsov, A. M.. (2005-12-01). «Origin of the Earth—Moon system» Journal of Earth System Science 114 (6): 593–600.  doi:10.1007/BF02715942. ISSN 0973-774X. (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  44. ↑ (Ingelesez) Andrea Thompson 25 September 2008. «Oldest Rocks on Earth Found» livescience.com (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  45. ↑ a b (Ingelesez) Cohen, B. A.; Swindle, T. D.; Kring, D. A.. (2000-12-01). «Support for the Lunar Cataclysm Hypothesis from Lunar Meteorite Impact Melt Ages» Science 290 (5497): 1754–1756.  doi:10.1126/science.290.5497.1754. ISSN 0036-8075. PMID 11099411. (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  46. ↑ «Early Earth Likely Had Continents And Was Habitable, Says New Study | University of Colorado Boulder» web.archive.org 2015-01-24 (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  47. ↑ (Ingelesez) Cavosie, A. J.; Valley, J. W.; Wilde, S. A.; E.i.m.f.. (2005-07-15). «Magmatic δ18O in 4400–3900 Ma detrital zircons: A record of the alteration and recycling of crust in the Early Archean» Earth and Planetary Science Letters 235 (3): 663–681.  doi:10.1016/j.epsl.2005.04.028. ISSN 0012-821X. (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  48. ↑ (Ingelesez) «PALAEONTOLOGY[online | Article: Patterns in Palaeontology > Patterns in Palaeontology: The first 3 billion years of evolution»] PALAEONTOLOGY[online] 2012-11-01 (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  49. ↑ «SPACE.com -- Evidence for Ancient Bombardment of Earth» web.archive.org 2006-04-15 (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  50. ↑ (Ingelesez) Valley, John W.; Peck, William H.; King, Elizabeth M.; Wilde, Simon A.. (2002-04-01). «A cool early Earth» Geology 30 (4): 351–354.  doi:10.1130/0091-7613(2002)0302.0.CO;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  51. ↑ (Ingelesez) Dauphas, Nicolas; Robert, François; Marty, Bernard. (2000-12-01). «The Late Asteroidal and Cometary Bombardment of Earth as Recorded in Water Deuterium to Protium Ratio» Icarus 148 (2): 508–512.  doi:10.1006/icar.2000.6489. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  52. ↑ «NASA Astrobiology: Life in the Universe Microbial Habitability During…» archive.vn 2015-01-24 (Noiz kontsultatua: 2020-04-22).
  53. ↑ Brasier, Martin; McLoughlin, Nicola; Green, Owen; Wacey, David. (2006-06-29). «A fresh look at the fossil evidence for early Archaean cellular life» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 361 (1470): 887–902.  doi:10.1098/rstb.2006.1835. PMID 16754605. PMC PMC1578727. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  54. ↑ (Ingelesez) Schopf, J. William. (1993-04-30). «Microfossils of the Early Archean Apex Chert: New Evidence of the Antiquity of Life» Science 260 (5108): 640–646.  doi:10.1126/science.260.5108.640. ISSN 0036-8075. PMID 11539831. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  55. ↑ (Ingelesez) Altermann, Wladyslaw; Kazmierczak, Józef. (2003-11-01). «Archean microfossils: a reappraisal of early life on Earth» Research in Microbiology 154 (9): 611–617.  doi:10.1016/j.resmic.2003.08.006. ISSN 0923-2508. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  56. ↑ (Ingelesez) Mojzsis, S. J.; Arrhenius, G.; McKeegan, K. D.; Harrison, T. M.; Nutman, A. P.; Friend, C. R. L.. (1996-11). «Evidence for life on Earth before 3,800 million years ago» Nature 384 (6604): 55–59.  doi:10.1038/384055a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  57. ↑ (Ingelesez) Grotzinger, John P.; Rothman, Daniel H.. (1996-10). «An abiotic model for stromatolite morphogenesis» Natur 383 (6599): 423–425.  doi:10.1038/383423a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  58. ↑ (Ingelesez) Fedo, Christopher M.; Whitehouse, Martin J.. (2002-05-24). «Metasomatic Origin of Quartz-Pyroxene Rock, Akilia, Greenland, and Implications for Earth's Earliest Life» Science 296 (5572): 1448–1452.  doi:10.1126/science.1070336. ISSN 0036-8075. PMID 12029129. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  59. ↑ (Ingelesez) Lepland, Aivo; Zuilen, Mark A. van; Arrhenius, Gustaf; Whitehouse, Martin J.; Fedo, Christopher M.. (2005-01-01). «Questioning the evidence for Earth's earliest life—Akilia revisited» Geology 33 (1): 77–79.  doi:10.1130/G20890.1. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  60. ↑ Schopf, J. William. (2006-06-29). «Fossil evidence of Archaean life» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 361 (1470): 869–885.  doi:10.1098/rstb.2006.1834. PMID 16754604. PMC PMC1578735. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  61. ↑ (Ingelesez) «This May Be the Oldest Known Sign of Life on Earth» National Geographic News 2017-03-01 (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  62. ↑ (Ingelesez) Mason, Stephen F.. (1984-09). «Origins of biomolecular handedness» Nature 311 (5981): 19–23.  doi:10.1038/311019a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  63. ↑ (Ingelesez) Orgel, Leslie E.. (1994-10). «The Origin of Life on the Earth» Scientific American 271 (4): 76–83.  doi:10.1038/scientificamerican1094-76. ISSN 0036-8733. (Noiz kontsultatua: 2020-04-23).
  64. ↑ (Ingelesez) Joyce, Gerald F.. (2002-07). «The antiquity of RNA-based evolution» Nature 418 (6894): 214–221.  doi:10.1038/418214a. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  65. ↑ «Evolution without speciation but with selection: LUCA, the Last Universal Common Ancestor in Gilbert’s RNA world» www.funpecrp.com.br (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  66. ↑ Forterre, Patrick. (2005-09-01). «The two ages of the RNA world, and the transition to the DNA world: a story of viruses and cells» Biochimie 87 (9): 793–803.  doi:10.1016/j.biochi.2005.03.015. ISSN 0300-9084. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  67. ↑ (Ingelesez) Cech, Thomas R.. (2000-08-11). «The Ribosome Is a Ribozyme» Science 289 (5481): 878–879.  doi:10.1126/science.289.5481.878. ISSN 0036-8075. PMID 10960319. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  68. ↑ (Ingelesez) Bartel, David P.; Glasner, Margaret E.; Lawrence, Michael S.; Unrau, Peter J.; Johnston, Wendy K.. (2001-05-18). «RNA-Catalyzed RNA Polymerization: Accurate and General RNA-Templated Primer Extension» Science 292 (5520): 1319–1325.  doi:10.1126/science.1060786. ISSN 0036-8075. PMID 11358999. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  69. ↑ (Ingelesez) Miller, Stanley L.; Levy, Matthew. (1998-07-07). «The stability of the RNA bases: Implications for the origin of life» Proceedings of the National Academy of Sciences 95 (14): 7933–7938.  doi:10.1073/pnas.95.14.7933. ISSN 0027-8424. PMID 9653118. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  70. ↑ (Ingelesez) Miller, S. L.; Robertson, M. P.; Larralde, R.. (1995-08-29). «Rates of decomposition of ribose and other sugars: implications for chemical evolution» Proceedings of the National Academy of Sciences 92 (18): 8158–8160.  doi:10.1073/pnas.92.18.8158. ISSN 0027-8424. PMID 7667262. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  71. ↑ (Ingelesez) Lindahl, Tomas. (1993-04). «Instability and decay of the primary structure of DNA» Nature 362 (6422): 709–715.  doi:10.1038/362709a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  72. ↑ (Ingelesez) Orgel, Leslie. (2000-11-17). «A Simpler Nucleic Acid» Science 290 (5495): 1306–1307.  doi:10.1126/science.290.5495.1306. ISSN 0036-8075. PMID 11185405. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  73. ↑ (Ingelesez) Miller, Stanley L.; Levy, Matthew; Nelson, Kevin E.. (2000-04-11). «Peptide nucleic acids rather than RNA may have been the first genetic molecule» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (8): 3868–3871.  doi:10.1073/pnas.97.8.3868. ISSN 0027-8424. PMID 10760258. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  74. ↑ Dawkins, Richard, 1941-. (1986). The blind watchmaker. (1st American ed. argitaraldia) Norton ISBN 0393022161. PMC 11842129. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  75. ↑ (Ingelesez) Davies, Paul. (2005-10). «A quantum recipe for life» Nature 437 (7060): 819.  doi:10.1038/437819a. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  76. ↑ Allen J. F.; Raven J. A.; Martin William; Russell Michael J.. (2003-01-29). «On the origins of cells: a hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 358 (1429): 59–85.  doi:10.1098/rstb.2002.1183. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Biziaren_historia_ebolutiboa&oldid=9388647"(e)tik eskuratuta