Wikipedia

Kanbriarraurre

(«Kanbriarraurrea» orritik birbideratua)

Kanbriarraurrea Lurraren historiako lehen garai informala da,[1] guztietan luzeena. Hadear, Arkear eta Proterozoiko eonak biltzen ditu bere barnean. Hasiera Lurraren sorrerarekin batera jartzen da, orain dela 4.600 milioi urte, eta bukaera orain dela 570 milioi urtetan jartzen da, Kanbriar garaiaren hasierarekin. Guztira 4.030 milioi urteko iraupena izan zuen, Lurraren historiaren % 87. Hain luzea izan arren geologoek ia ez dute daturik garai honi buruz, oso harri gutxik biziraun dutelako gaur egun arte. Garai honetan sortu zen bizitza.

Kanbriarraurre
Kanbriarraurre
Kronologia
Hasieraduela 4.567 milioi urte
Amaieraduela 538.800.000 urte
Honen parte daGarai geologiko
OsatutaHadear
Eoi arkaiko
Proterozoiko
Etimologia
Honen izena daramaCambria (en) Itzuli
←Tea Kanbriarraurre →Fanerozoiko

Normalki garai honetako arrokak igneoak edo metamorfikoak dira. Afrikan eta Groenlandian beste leku batzuetan baino maizago aurki daitezke.

Laburpena

aldatu

Gutxi samar ezagutzen da Kanbriarraurreari buruz, nahiz eta Lurraren historiaren zazpi zortziren inguru osatzen duen. Ezagutzen dena, neurri handi batean, 1960ko hamarkadatik aurrera aurkitu da. Kanbriarraurreko erregistro fosila hurrengo Fanerozoikokoa baino pobreagoa da, eta fosilek (estromatolitoak, adibidez) erabilgarritasun bioestratigrafiko mugatua dute[2]. Honen arrazoia da Kanbriarraurreko arroka asko oso metamorfizatuak izan direla, beren jatorria ezkutatuz, beste batzuk higadurak suntsituak izan diren edo Fanerozoikoaren geruzen azpian sakonki lurperatuak egon diren bitartean[3][4].

Uste denez, Lurra Eguzkiaren inguruko orbitako materialetik sortu zen duela 4.543 Ma inguru, eta Tea izeneko beste planeta batek kolpatu zuen sortu eta gutxira, Ilargia sortu zuen materiala bereiziz. Dirudienez, azal egonkorra duela 4.433 Ma inguru sortu zen, Mendebaldeko Australian 4.404 ± 8 M-ko zirkoi kristalak aurkitu baitira[5][6].

Kanbriarraurre terminoa geologoek eta paleontologoek erabiltzen dute eon izen zehatzagorik behar ez duten eztabaida orokorretarako. Hala ere, Nazioarteko Estratigrafia Batzordeak uste du terminoa informala dela[7]. Kanbriaurrearen azpian dagoen denbora-tarteak hiru eon dituenez (Hadearra, Arkearra eta Proterozoikoa), batzuetan supereon gisa deskribatzen da[8][9], baina hau ere termino informal bat da, ICSk bere gida kronoestratigrafikoan definitu ez duena. Testu batzuetan Eozoiko izena ere erabili da[10][11], baina hau Arkearraren sinonimoa ere bada[12].

Bizi-formak

aldatu
 
Estromatolitoak Shark Bayn. Estromatolitoak bakterioek sortu zituzten, ziurrenik gorantz mugitzen sedimentuak estal ez zitzaten.

Ez da zehaztu biziaren jatorrirako data zehatzik. Groenlandiako mendebaldeko uharteetako 3.800 milioi urteko arroketan (Arkearra) aurkitutako karbonoa jatorri organikokoa izan daiteke. Mendebaldeko Australian ondo kontserbatutako 3.460 milioi urtetik gorako bakterioen fosil mikroskopikoak aurkitu dira[13]. Inguru berean 100 milioi urte zaharragoak izan daitezkeen fosilak aurkitu dira. Hala ere, frogatuta dago biziak duela 4.280 milioi urte baino gehiago eboluzionatu zuela[14][15][16][17]. Kanbriarraurrearen gainerakoan (Proterozoikoa), bakterio-biziaren erregistro nahiko sendoa dago.

Zelula-anitzeko organismo konplexuak 2100 Ma-tik aurrera ager zitezkeen[18]. Hala ere, antzinako fosilen interpretazioa problematikoa da, eta "... zelula anitzeko definizio batzuek bakteria-kolonia soiletatik hasi eta azkonarretaraino hartzen dute"[19]. Beste organismo multizelular goiztiar batzuek Kola Penintsulako 2450 Mako alga gorri posible bat[20], Txinako iparraldean 1650 Ma-ko biosinadura karbonosoak[21], 1600 Ma-ko Rafatazmia[22] eta 1047 Ma-ko Bangiomorpha alga gorri posible bat dituzte[23]. Organismo multizelular konplexu gisa oso onartuta dauden lehen fosilak Ediacarar garaikoak dira[24][25]. Gorputz biguneko formen bilduma anitza munduko hainbat lekutan dago eta 635 eta 542 Ma artekoa da. Ediacarar biota deitzen zaio multzo osoari. Oskol gogorreko izakiak garai horren amaiera aldera agertu ziren, Fanerozoikoaren hasiera markatuz. Hurrengo kanbriar aldiaren erdialdean, Burgess Shaleko fauna oso desberdina erregistratzen da, baita taxon modernoen ama taldeak irudika ditzaketen batzuk ere. Kanbriar goiztiarrean bizi-formen aniztasuna handitzeari bizitzaren kanbriarreko leherketa deitzen zaio[26][27].

Lurra landarerik eta animaliarik gabe egon dela dirudien bitartean, zianobakterioek eta beste mikrobio batzuek alfonbra prokariotoak sortu zituzten, lehorreko eremuak estaltzen zituztenak[28]. Duela 551 milioi urte lokatza izan zen horretan, hanka-itxurako luzakinak dituen animalia baten aztarnak aurkitu dira[29][30].

Ingurunea eta oxigenazioaren katastrofea

aldatu
 
Burdin bandeatutako formazioak, Mendebaldeko Australian.

Kanbriarraurreko plaken mugimenduen eta bestelako jarduera tektonikoen xehetasunen probak gaizki kontserbatu dira. Oro har, uste da 4280 Ma baino lehen protokontinente txikiak egon zirela, eta Lurreko lur-masa gehienak superkontinente bakar batean bildu zirela, 1130 Ma inguruan. Superkontinentea, Rodinia bezala ezaguna, 750 Ma inguruan hautsi zen. Huroniar garaiko glaziar aldi batzuk identifikatu dira, gutxi gorabehera 2400 eta 2100 Ma artekoak. Gehien aztertu denetako bat glaziazio Cryogeniar garaikoa da, 850 eta 635 Ma artekoa, eta baliteke baldintza glaziarrak ekuatoreraino eraman izana, "elur-bola lurra" sortuz.

Jatorrizko Lurraren atmosfera ez da ongi ezagutzen. Geologo gehienek uste dute batez ere nitrogenoz, karbono dioxidoz eta beste gas geldo batzuez osatuta zegoela, eta oxigeno librerik ez zuela. Hala ere, Arkearraren hasieratik oxigeno ugariko atmosfera zegoela frogatzen duten elementuak daude[31].

Gaur egun, oraindik ere uste da oxigeno molekularra ez zela lurreko atmosferaren zati esanguratsu bat, harik eta bizimodu fotosintetikoak eboluzionatu eta kopuru handietan ekoizten hasi ziren arte, metabolismoaren azpiproduktu gisa. Atmosfera kimikoki geldo bat oxidatzaile batera aldatzeak krisi ekologikoa eragin zuen, batzuetan oxigenoaren hondamendia deitua. Hasieran, oxigenoa berehala konbinatuko zen lurrazaleko beste elementu batzuekin, batez ere burdinarekin, atmosferatik ezabatuz. Gainazal oxidagarrien hornidura agortu ondoren, oxigenoa atmosferan pilatzen hasi zen, eta oxigeno eduki handiko atmosfera modernoa garatu zen. Horren froga dira burdin oxido gisa utzi ziren bandeatutako burdinazko formazio masiboak dituzten arroka zaharrenak.

Eskala kronoestratigrafikoa

aldatu
Supereona Eona Aro Periodoa[a] Gertakari nagusiak Hasiera, orain milioi urte[b]
Kanbriarraurrea[c] Proterozoikoa[d] Neoproterozoikoa[d] Ediacararra Lehen animalia zelulaniztunen fosil onak. Ediacarar biota mundu osoko itsasoetan sortzen da. Trichophycus izeneko zizare motako traza fosilak. Lehen belakiak eta trilobitomorfoak. Forma enigmatiko ugari, disko, boltsa edo gona itxurakoak, adibidez Dickinsonia. Taconiar orogenia eta Aravalli mendilerroko orogenia. Petermann orogeniaren hasiera Australian. Beardmore orogenia Antartikan. ~635 
Cryogeniarra Elur-bola Lurraren garaia. Fosilak arraroak dira. Rodinia hausten hasten da. Ruker / Nimrod orogenia amaitzen da. ~720[e]
Toniarra Rodinia superkontinentea osorik. Sveconorvegiar orogenia amaitzen da. Eukarioto zelulaniztunen lehen fosilak. Dinoflagelatuen antza duten akritarkoen erradiazioa. Grenville orogenia amaitzen da Ipar Amerikan. Panafrikar orogenia. Ruker / Nimrod orogenia Antartikan. Edmundiar orogenia, Gascoyne konplexua. Adelaida geosinklinalaren hasiera Australian. 1000[e]
Mesoproterozoiko[d] Steniarra Rodiniaren sorrerarekin gerriko metamorfiko finak eratzen dira. Sveconorvegiar orogeniaren hasiera. Musgrave orogenia, Australian. 1200[e]
Ectasiarra Plataforma kontinentalak hedatzen dira. Alga berdeen koloniak itsasoetan. Grenville orogenia hasten da. 1400[e]
Calymmiarra Plataforma kontinentalak hedatzen dira. Barramundi orogenia eta Isan orogenia. 1600[e]
Paleoproterozoiko[d] Statheriarra Lehen zelula konplexuak: nukleodun protistak. Columbia superkontinentea. Australian Kinbar orogenia amaitzen da, Yapungku orogenia, Gascoyne konplexua, Kararan orogenia, Gawler kratoia eta Mangaroon orogenia hasten dira. 1800[e]
Orosiriarra Lurraren atmosfera oxigenatzen da. Vredefort eta Sudbury arroak sortzen dira asteroide inpaktuz. Orogenia ugari. 2050[e]
Rhyaciarra Bushveld Konplexu Igneoa sortzen da. Huroniar glaziazioa[32]. 2300[e]
Sideriarra Oxigenazio Handia: Bandeatutako Burdin Formazioa sortzen da[33]. Sleaford orogenia. 2500[e]
Arkearra[d] Neoarkearra[d] Gaur egungo kratoi gehienen estabilizazioa; baliteke mantuaren biraketa ebento bat egotea. Insell orogenia. Abitibiko eskisto-berdeen gerrikoa Ontarion. 2800[e]
Mesoarkearra[d] Lehen estromatolitoak (ziurrenik zianobakterio kolonialek sortua). Makrofosilik zaharrena. Humboldt orogenia. Blake River megakaldera konplexua sortzen da Ontarion. 3200[e]
Paleoarkearra[d] Oxigenoa sortzen duen lehen bakteria ezaguna. Mikrofosil ziurrik zaharrenak. Lurreko kratoirik zaharrenak sortzen dira. Antartikan, Rayner orogenia. 3600[e]
Eoarkearra[d] Bizia zelulabakarra sortzen da, bakterio eta arkeobakterioekin. Balizko lehen mikrofosilak. Lehen bizi formak sortzen dira, eta bere burua erreplikatzen duen RNA molekulak. Bonbardaketa Handi Berantiarra amaitzen da. Napier orogenia. ~Adierazpen errorea: Ustekabeko round eragilea
Hadearra[d][f] Inbiar goiztiarra

(ez ofiziala)[d][g]

Fotosintesiaren lehenengo ebidentzia ez-zuzena, kerogenoaren sorrera. Bonbardaketa Handi Berantiarraren hasieran Barne Eguzki-sisteman, ziurrenik Neptunok sortua Kuiper gerrikora mugitu zenean Jupiter eta Saturnoren erresonantziaren ondorioz[35]. Arroka ezagunik zaharrena (4,031 - 3,580 Ma).[36] 4130
Nectariarra (ez ofiziala)[d][g] Plaken tektonikaren lehen agerraldi posiblea. Karbono isotopo arinen abundantziak biziaren froga dela proposatu da. Ilargiaren geologiatik sortutako aroa. 4280
Arro taldeak (ez ofiziala)[d][g] Bonbardaketa goiztiarraren amaiera. Mineral ezagunik zaharrena, 4.400 Ma dituen zirkoi bat. Asteroideek eta kometek ura ekartzen dute Lurrera.[37] 4533
Kriptikoa (ez ofiziala)[d][g] Ilargiaren sorrera (4.553-4.527 Ma), litekeenez inpaktu erraldoi baten ondorioz garai honen amaieran[38]. Lurraren sorrera, (4.570-4.567,17 Ma), Bonbardaketa goiztiarraren hasiera. Eguzkiaren sorrera (4.680-4.630 Ma)[39]. 4600

Oharrak

aldatu
  1. ↑ Paleontologoek periodo geologikoen inguruan baino animalien inguruan egin ohi dute bereizketa.
  2. ↑ Daten ziurtasuna ez da osoa, eta portzentajea batean mugitzen da, datazio erradiometrikoak egiten baitira eta hau ez da metodo guztiz zehatza. Hala ere hemen agertzen diren datak eta bere erroreak International Commission on Stratigraphy-ak onartu zituen 2004an.   bat duten datek "Urrezko Iltzea" dutela esan nahi ud, hau da, leku batean bi garaien arteko muga zehaztu dela (Global Boundary Stratotype Section and Point).
  3. ↑ Kanbriaurre edo Aurrekanbriarra, batzuetan, Kriptozoiko ere deitzen da.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Proterozoikoa, Arkearra eta Hadearra Kanbriaurre izenarekin ezagutzen dira askotan eta beste batzuetan Kriptoziokoa izenarekin.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l Adin absolutua (Global Standard Stratigraphic Age).
  6. ↑ Askotan erabiltzen bada ere, Hadearra ez da eon formal bat:[34] eta ez dago muga adosturik Arkear eta Eoarkearraren artean. Hadearrari, batzuetan Priscoar edo Azoiko deitu izan zaio. Hadearraren banaketa ilargiko geologiaren arabera egiten da.
  7. ↑ a b c d Denbora unitate hau ilargiko geologiatik hartu da. Lurrean ez da ofiziala.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ The Geologic time scale 2012. 2012 ISBN 978-0-444-59425-9. PMC 801812200. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  2. ↑ (Ingelesez) Monroe, James S.; Wicander, Reed. (2014-01-01). The Changing Earth: Exploring Geology and Evolution. Cengage Learning ISBN 978-1-285-98138-3. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  3. ↑ «Chapter 8, part 1, Chapter Tutorial, The Earliest Earth: 2,100,000,000 years of the Archean Eon, Levin 2005: The Earth Through Time, 8th edition, Wiley» higheredbcs.wiley.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  4. ↑ «Precambrian Era» project.geo.msu.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  5. ↑ «Zircons Are Forever (updated 2005) – Department of Geoscience – UW–Madison» web.archive.org 2019-05-18 (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  6. ↑ (Ingelesez) Cavosie, Aaron J.; Valley, John W.; Wilde, Simon A.. (2007-01-01). van Kranendonk, Martin J. ed. «Chapter 2.5 The Oldest Terrestrial Mineral Record: A Review of 4400 to 4000 Ma Detrital Zircons from Jack Hills, Western Australia» Developments in Precambrian Geology (Elsevier) 15: 91–111.  doi:10.1016/s0166-2635(07)15025-8. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  7. ↑ «International Commission on Stratigraphy» stratigraphy.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  8. ↑ (Ingelesez) Senter, Phil. (2013-04-01). «The Age of the Earth & Its Importance to Biology» The American Biology Teacher 75 (4): 251–256.  doi:10.1525/abt.2013.75.4.5. ISSN 0002-7685. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  9. ↑ (Ingelesez) Kamp, Ulrich. (2017-03-06). Richardson, Douglas ed. «Glaciations» International Encyclopedia of Geography: People, the Earth, Environment and Technology (John Wiley & Sons, Ltd): 1–8.  doi:10.1002/9781118786352.wbieg0612. ISBN 978-0-470-65963-2. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  10. ↑ (Ingelesez) Hitchcock, C. H.. (1874). The Geology of New Hampshire.. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  11. ↑ (Ingelesez) Bulletin. U.S. Government Printing Office 1925 (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  12. ↑ (Ingelesez) Salop, L. J.. (2012-12-06). Geological Evolution of the Earth During the Precambrian. Springer Science & Business Media ISBN 978-3-642-68684-9. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  13. ↑ Prokaryotic development. ASM Press 2000 ISBN 1-55581-158-2. PMC 42290370. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  14. ↑ (Ingelesez) Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O’Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S.. (2017-03). «Evidence for early life in Earth’s oldest hydrothermal vent precipitates» Nature 543 (7643): 60–64.  doi:10.1038/nature21377. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  15. ↑ (Ingelesez) Zimmer, Carl. (2017-03-01). «Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth’s Oldest» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  16. ↑ (Ingelesez) «Earliest evidence of life on Earth 'found'» BBC News 2017-03-01 (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  17. ↑ (Ingelesez) «Reuters | Breaking International News & Views» Reuters (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  18. ↑ (Ingelesez) Albani, Abderrazak El; Bengtson, Stefan; Canfield, Donald E.; Bekker, Andrey; Macchiarelli, Roberto; Mazurier, Arnaud; Hammarlund, Emma U.; Boulvais, Philippe et al.. (2010-07). «Large colonial organisms with coordinated growth in oxygenated environments 2.1 Gyr ago» Nature 466 (7302): 100–104.  doi:10.1038/nature09166. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  19. ↑ (Ingelesez) Donoghue, Philip C. J.; Antcliffe, Jonathan B.. (2010-07). «Origins of multicellularity» Nature 466 (7302): 41–42.  doi:10.1038/466041a. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  20. ↑ (Ingelesez) Rozanov, A. Yu.; Astafieva, M. M.. (2013-03-01). «A unique find of the earliest multicellular algae in the Lower Proterozoic (2.45 Ga) of the Kola Peninsula» Doklady Biological Sciences 449 (1): 96–98.  doi:10.1134/S0012496613020051. ISSN 1608-3105. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  21. ↑ (Ingelesez) Qu, Yuangao; Zhu, Shixing; Whitehouse, Martin; Engdahl, Anders; McLoughlin, Nicola. (2018-01-01). «Carbonaceous biosignatures of the earliest putative macroscopic multicellular eukaryotes from 1630 Ma Tuanshanzi Formation, north China» Precambrian Research 304: 99–109.  doi:10.1016/j.precamres.2017.11.004. ISSN 0301-9268. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  22. ↑ (Ingelesez) Bengtson, Stefan; Sallstedt, Therese; Belivanova, Veneta; Whitehouse, Martin. (2017 mar. 14). «Three-dimensional preservation of cellular and subcellular structures suggests 1.6 billion-year-old crown-group red algae» PLOS Biology 15 (3): e2000735.  doi:10.1371/journal.pbio.2000735. ISSN 1545-7885. PMID 28291791. PMC PMC5349422. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  23. ↑ pubs.geoscienceworld.org  doi:10.1130/g39829.1. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  24. ↑ (Ingelesez) Laflamme, Marc. (2014-09-09). «Modeling morphological diversity in the oldest large multicellular organisms» Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (36): 12962–12963.  doi:10.1073/pnas.1412523111. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  25. ↑ (Ingelesez) Kolesnikov, Anton V.; Rogov, Vladimir I.; Bykova, Natalia V.; Danelian, Taniel; Clausen, Sébastien; Maslov, Andrey V.; Grazhdankin, Dmitriy V.. (2018-10-01). «The oldest skeletal macroscopic organism Palaeopascichnus linearis» Precambrian Research 316: 24–37.  doi:10.1016/j.precamres.2018.07.017. ISSN 0301-9268. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  26. ↑ The rise of animals : evolution and diversification of the kingdom animalia. Johns Hopkins University Press 2007 ISBN 978-0-8018-8679-9. PMC 85162342. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  27. ↑ Dawkins, Richard. (2004). The ancestor's tale : a pilgrimage to the dawn of evolution. Houghton Mifflin ISBN 0-618-00583-8. PMC 56617123. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  28. ↑ (Ingelesez) John Wiley & Sons, Ltd, ed. (2001-05-30). eLS. (1. argitaraldia) Wiley  doi:10.1038/npg.els.0004145. ISBN 978-0-470-01617-6. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  29. ↑ (Ingelesez) «Scientists discover 'oldest footprints on Earth' in southern China dating back 500 million years» The Independent 2018-06-07 (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  30. ↑ (Ingelesez) Chen, Zhe; Chen, Xiang; Zhou, Chuanming; Yuan, Xunlai; Xiao, Shuhai. (2018-06). «Late Ediacaran trackways produced by bilaterian animals with paired appendages» Science Advances 4 (6): eaao6691.  doi:10.1126/sciadv.aao6691. ISSN 2375-2548. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  31. ↑ pubs.geoscienceworld.org  doi:10.1130/0091-7613(1982)10%3C141:oitpaa%3E2.0.co;2. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  32. ↑ (Ingelesez) Coleman, A. P.. (1907-03-01). «A lower Huronian ice age» American Journal of Science s4-23 (135): 187–192.  doi:10.2475/ajs.s4-23.135.187. ISSN 0002-9599. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  33. ↑ Cloud, Preston. (1973-11-01). «Paleoecological Significance of the Banded Iron-Formation» Economic Geology 68 (7): 1135–1143.  doi:10.2113/gsecongeo.68.7.1135. ISSN 1554-0774. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  34. ↑ Ogg, James G.. (2016). A concise geologic time scale 2016. Elsevier ISBN 044459468X. PMC 949988705. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  35. ↑ (Ingelesez) Morbidelli, A.; Tsiganis, K.; Levison, H. F.; Gomes, R.. (2005-05). «Origin of the cataclysmic Late Heavy Bombardment period of the terrestrial planets» Nature 435 (7041): 466–469.  doi:10.1038/nature03676. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  36. ↑ (Ingelesez) Williams, Ian S.; Bowring, Samuel A.. (1999-01-01). «Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada» Contributions to Mineralogy and Petrology 134 (1): 3–16.  doi:10.1007/s004100050465. ISSN 1432-0967. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  37. ↑ .
  38. ↑ (Ingelesez) Angier, Natalie. (2014-09-07). «The Moon Comes Around Again» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  39. ↑ B., Zirker, Jack. (2002). Journey from the center of the sun. Princeton University Press ISBN 0691057818. PMC 45202072. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanbriarraurre&oldid=9944653"(e)tik eskuratuta