Mont d’an endalc’had

Voltaire

Kemmañ al liammoù
Eus Wikipedia
Adolph von Menzel : Taoliad. Voltaire gant roue Prusia Friedrich II Prusia e kastell Sans-Souci, e Postdam, Alte Nationalgalerie, Berlin.

Voltaire [volˈtɛʁ] a oa anv-pluenn François Marie Arouet [fʁɑ̃swa maʁi aʁuˈwe] (met ouzhpennet e veze le Jeune ouzh e gwir anv alies) a oa ganet d'an 21 a viz Du 1694 e Pariz (kêr-benn Bro-C'hall), hag eno e varvas d'an 30 a viz Mae 1778.

Un istorour, barzh, ha prederour gall e oa, brudet en e amzer hag en e vro, ha zoken e broioù all, hag ur skrivagner gallek hag a skrivas kalz hag a bep seurt, 2 000 levr a-hervez, hag 20 000 lizher, ha berzh bras a reas en XVIIIvet kantved.

Voltaire a grede e Doue, met ne oa ket katolik da vat : a-du e oa gant ar frankiz relijel, hag a-enep d'ar vonarkiezh diharz. Voltaire a oa kentoc'h a-du gant ur vonarkiezh diwar skouer hini Bro-Saoz. Chomet eo brudet betek an deiz a-vremañ peogwir en deus gouestlet e skridoù hag e soñjoù d'ar justis, d'ar wirionez ha d'an doujañs ouzh ar frankiz relijiel. E darempred e oa gant noblañsoù ha tud pinvidik, impljet en deus an darempredoù-se evit difenn e soñjoù ha stourm a-enep an amreoliezh (afer Calas pe hini ar marc'heg De La Barre). E zoare da skrivañ a veze alies flemmus, fent ha kriz war an dro. Harluet ha bac'het e voe tro ha tro.

Lennadenn trajedienn "L'orphelin de la Chine" gant Voltaire e saloñs an Itron Geoffrin. E foñs an daolenn emañ kef Voltaire.

E vuhez

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Yaouankiz

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ganet e voe François-Marie d'ar 21añ a viz Du 1694 e Pariz, ha badezet en deiz war-lerc'h en iliz Saint-André-des-Arcs: fall e neuz, ma kreded ne chomje ket bev. A orin e oa an tiegezh Arouet eus Poatev (Vendée hiriv), hag ober a raent war-dro krec'hin loened : kivijañ, berniañ, gwerzhañ. Erru e oant e Pariz a-raok 1625. Ma oa marc'hadour mezher ha seiz e dad-kozh e oa noter e dad, François Arouet (1647-1722), dimezet e 1683 e Saint-Germain-l'Auxerrois da Marie-Marguerite Daumart (1661-1701), merc'h d'ur grefier er Parlamant, ha pemp bugel o doe, ha daou anezho a varvas yaouankik.

Mervel a reas e vamm pa oa seizh vloaz.

E vreur Armand Arouet (1685-1765), a voe alvokad er Parlamant, a gemeras perzh er jansenouriezh, da vare ar Fronde hag an Diagon Pâris. E c'hoar, Marie Arouet (1686-1726), an den nemetañ karet gant Voltaire en tiegezh, a zimezas da Pierre François Mignot, reizher e Kambr ar C'hontoù, a voe mamm an abad Mignot, a voe pouezus e berzh da vare marv Voltaire, ha da Marie-Louise, ar « Madame Denis », a vevas gant ar skrivagner.

Kleñved ha marv

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Je meurs en adorant Dieu, en aimant mes amis, en ne haïssant pas mes ennemis, et en détestant la superstition.

Ar skol

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  • 1704-1711 : Skoliet e voe er skolaj Louis le Grand, hini ar jezuisted, gwellañ skol an amzer, hini mibien an dud uhel. Eno e reas anaoudegezh gant ar vreudeur d'Argenson, mibien d'ar ministr. Troet e oa François-Marie gant ar studi hag ar sevel gwerzennoù latin ha gallek.

Skrivagner

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Poltred Voltaire, gant Nicolas de Largillierre (war-dro 1724-1725)
kastell Versailhez
  • 1711 : kuitaat a ra ar skolaj ha kemenn d'e dad e vo den a lizhiri, ha n'eo ket avokad na kuzulier er Parlamant.
  • Gwengolo 1713 : sekretour ar c'hannad gall e Den Haag; darempred gant Pimpette; kaset eo kuit war e giz da Vro-C'hall;
    • Skrivañ a ra e oberennoù kentañ e gwerzennoù: ur meulgan (1713), hag ur flemmgan (1714);
  • 1715 : marv ar roue Loeiz XIV; Rejañs, Arouet zo 21 bloaz. Dber a ra gwerzennoù a-enep ar Rejant Philippe d'Orléans (1674-1723).

Kastizoù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Oberennoù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  • 1718 : Berzh a ra gant e drajedienn Oedipe. Kemer a ra an anv Voltaire.
  • 1726 : Tabut gant ar marc'heg Rohan, bazhataet eo gant koskor e enebour.
    • Bac'het adarre er Bastille.
    • Mae 1726-1728 : Harluet da Vro-Saoz e-lec'h ma peurzesko saozneg. En em gavout a ra gant Jonathan Swift ha Pope, gwelout c'hoariva Shakespeare.
  • 1730 : Ode sur la mort de Mlle lecouvreur, ar gomedianez a oa bet skoet he c'horf d'al lastez.
    • Berzh a ra gant an drajedienn Brutus.
  • 1731 : Histoire de Charles XII, buhez roue Sveden, moulet dre laer.
  • 1732 : Zaïre, trajedienn, a ra berzh.
    • Kentañ lettres philosophiques.
  • 1734 : Embannadur al lettres philosophiques. Ret d'an oberour mont da repuiñ da Cirey, da gastell an itron Chatelet.
  • 1736 : Deroù ar c'henskrivañ gant ar priñ prusian Frederig.
  • 1739 : Pennadoù kentañ le Siècle de Louis XIV tapet gant ar polis.
  • 1740 : Frederig anvet da roue Prusia evel Frederig II.
  • 1741 : Berzh a ra gant e drajedienn Mahomet.
  • 1743 : Berzh a ra gant e drajedienn Mérope.

Voltaire ha Frederig

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  • 1743 : Kaset gant ar gouarnamant gall da Brusia da welout Frederig II.
  • E 1750, goude marv an Itron Du Châtelet, ha broudet gant ar Barizianed a oa krog da sutal dirak e bezhioù, ma asantas Voltaire da ginnig Frederig II da vont da chom da Verlin. Bodet e oa bet un toullad skiantourien c'hall, en o zouez La Mettrie ha Maupertuis, e Postdam.
  • E dibenn 1752 e tec'has Voltaire eus Berlin. Prizoniet e voe e Frankfurt. Neuze e tivizas mont da Suis da chom.

Bloavezhioù diwezhañ

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  • 1762 : Kondaonet Candide gant an Iliz katolik.
  • 1763 : Traité sur la Tolérance.
  • 1764 : Dictionnaire philosophique portatif.
  • 1765 : Adsavet enor Calas.
  • 1767 : l'Ingénu.
  • 1774 : Loeiz XVI roue
  • 1778 : Mont a ra Voltaire da vervel da Bariz.

Buhez prevez

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Catherine- Olympe du Noyer (lesanvet Pimpette) a voe kentañ karantez Arouet yaouank. Bec'h en doe Voltaire gant he mamm, Anne-Marguerite du Noyer, e Den Haag.

Darempredoù berrbad en doe Voltaire gant aktourezed: Suzanne de Livry, hag Adrienne Lecouvreur dreist-holl, met dre ma oa fallik e yec'hed ne oa ket ur bambocher.

Kalz siriusoc'h e voe e zarempred gant Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, markizez ar Châtelet-Lomont, a oa troourez Newton e galleg. Hounnezh a oa dimezet da markiz ar Châtelet, ezvezant peurliesañ. Anaoudegezh a reas gant ar skrivagner en 1733, ha c'hwezek vloaz e padas o darempred. E Cirey (Cirey-sur-Blaise) edo kastell ar varkizez hag eno e vevjont ; Voltaire a baeas astenn ar savadur.

Met ar varkizez a emgavas gant markiz Saint-Lambert (Jean-François de Saint-Lambert), hag a orgedas outañ. Brazez e voe Émilie, gwilioudiñ a reas, ha mervel prestik goude genel ur verc'hig.

Goude marv Emilie e vevas gant he nizez, an Itron Denis, merc'h e c'hoar.

Mennozhioù Voltaire

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Enepyuzevegezh

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Daoust hag enepyuzev e oa? Tabut bras zo diwar-benn kement-se. Hervez Christian Delacampagne[1], e vije bet gouennelour hag enepsemit[2] }}, rak en anv ar stourm ouzh an obskurantegezh e vage kement a gaz ouzh ar gristeniezh evel ouzh ar yuzevegezh.

Hervez ar gelaouenn gatolik La Nef, e lenner en Dictionnaire Philosophique hag en « Essais sur les Mœurs » linennoù a siskouez splann e enepyuzevegezh[3].

Gouennelouriezh

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Tud evel Leon poliakov a wel ennañ gwrizienn gouennelouriezh an XXvet kantved[4]

Oberennoù Voltaire

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Elémens de la philosophie de Neuton, 1738

Skivet en deus pezhioù-c'hoari, romantoù meur, trajediennoù, barzhonegoù, flemmskridoù...

Lavarennoù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  • "Écrasons l'infâme !"

(Devise favorite de Voltaire contre l'intolérance religieuse dont il signait ses lettres en abrégé : Ecr.L'inf.)

  • "Si Dieu n'existait pas, il faudrait l'inventer."

(Voltaire / 1694-1778 / L'Epître 104)

  • "Dieu ne doit point pâtir des sottises du prêtre."

(Voltaire / 1694-1778 / Epîtres, 1769)

  • "On voit évidemment que toutes les religions ont emprunté tous leurs dogmes et tous leurs rites les unes des autres."

(Voltaire / 1694-1778 / De l'acoran et de la loi musulmane)

  • "Dieu n'a créé les femmes que pour apprivoiser les hommes."

(Voltaire / 1694-1778 / L'ingénu, 1767) "La religion juive, mère du christianisme, grand-mère du mahométisme, battue par son fils et par son petit-fils." (Voltaire / 1694-1778 / Le Sottisier)

  • "Dieu? Nous nous saluons, mais nous ne nous parlons pas."

(Voltaire / 1694-1778 / Piron)

  • "Dieu est un comédien jouant devant un public trop effrayé pour rire."

(Voltaire / 1694-1778)

  1. ↑ Christian Delacampagne, Une histoire du racisme, Livre de poche, 2000, p. 153.
  2. ↑ ibidem, p. 152.
  3. ↑ « Voltaire antisémite » gant Gilles Banderier, La Nef, juillet-août 2014.
  4. ↑ [1]
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=Voltaire&oldid=2066921 »