Вікіпэдыя

Беларуская мова

нацыянальная мова беларусаў

Белару́ская мо́ва (гістарычныя назвы — літоўская, руская) — нацыянальная мова беларусаў, якая ў XXI стагодзьдзі стала адною з загрожаных[3][4][5][6] сярод моваў ўсходняе[a] групы славянскае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў праз абмаскальваньне Беларусі пры рэжыме Лукашэнкі.

Беларуская мова
лац. Biełaruskaja mova
Ужываецца ў Беларусі, Польшчы й 14 іншых краінах
Рэгіён Усходняя Эўропа
Колькасьць карыстальнікаў Беларусь: 5,058 млн (2009)[1]
Клясыфікацыя Індаэўрапейская

 Славянскія
  Усходнеславянскія
   Беларуская

Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Беларусі
Дапаможная мова ў 5 гмінах Падляскага ваяводзтва Польшчы,
Чэхіі[2]
Рэгулюецца Нацыянальнай акадэміяй навук Рэспублікі Беларусь
Статус: уразьлівая
Пісьмо беларускі альфабэт, беларуская лацінка, беларускі арабскі альфабэт
Коды мовы
ISO 639-1 be
ISO 639-2(Б) bel
ISO 639-2(Т) bel
ISO 639-3 bel
SIL BEL

Выкарыстоўваецца ў Беларусі, сумежных дзяржавах і беларускай дыяспары. Дзяржаўная мова Беларусі. У 2001 годзе налічвала прынамсі 6,7 млн носьбітаў[8]. На 2011 год уваходзіла ў 100 найбольш ужывальных з амаль 400 высокаразьвітых пісьмовых літаратурных моваў сьвету[9][10]. Паводле перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году, большасьць жыхароў краіны (5058,4 тыс. чалавек; 53,2%) вызначыла беларускую мову як родную. Пры гэтым была моваю зносінаў толькі 23% насельніцтва (2227,2 тыс. чалавек)[1]. Паводле перапісаў 1999 і 2009 гадоў за 10 гадоў праз расеізацыю болей чым на 20 адсоткавых пунктаў (з 73% да 53%) зьнізілася доля жыхароў, чыя родная мова была беларускаю, на 14 адсоткавых пунктаў (з 37% да 23%) стала менш беларускамоўных[11]. Праз такія перамены ў 2009 годзе Арґанізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі й культуры залічыла беларускую мову да ліку загрожаных[4][5].

Беларуская мова — адна з настаражытнейшых нацыянальных дзяржаўных моваў у Эўропе. Яна была асноўнаю пісьмоваю моваю Вялікага Княства Літоўскага ад самага яго стварэньня ў XIII стагодзьдзі[12] й мела ад пачатку толькі кірылічную азбуку (Статут ВКЛ 1588 году). У часы Рэфармацыі з пашырэньнем асьветы ў эўрапейскім стылі пачалі сустракацца беларускія тэксты, выкананыя лацінскаю графікаю[13]. Вынікам гістарычнага разьвіцьця беларускае мовы стала наяўнасьць двух альфабэтаў: побач з больш пашыранай і афіцыйна прынятаю кірыліцаю таксама ўжываецца традыцыйны беларускі лацінскі альфабэт[14]. У 1990—2000-х гадох фактычна аформілася існаваньне двух правапісаў (шырэй — моўных нормаў): клясычнага беларускага (тарашкевіцы) і наркамаўкі.

Гісторыя

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Гісторыя беларускай мовы
 
Першы аркуш Статуту Вялікага Княства Літоўскага на дзяржаўнай беларускай мове. Выданьне друкарні Мамонічаў, 1588 г.

Да ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага, якое ўжо ў ХІІІ стагодзьдзі аб’яднала практычна ўвесь арэал прышлага беларускага этнасу, кожнае ўсходнеславянскае племя адзначалася наяўнасьцю ўласных дыялектаў. З гэтага ж стагодзьдзя на аснове гаворак, што паходзілі ад дыялектаў дрыгавічоў, паўднёва-ўсходніх крывічоў, а таксама часткова радзімічаў і севяранаў пачынае складвацца беларуская мова[15]. Працэс працягваўся цягам XIII—XV стагодзьдзяў у якасьці мовы дзяржаўнага справаводзтва Вялікага Княства Літоўскага[16], якою заставалася да 1696 году.

 
Статут Вялікага Княства Літоўскага (Гадуцішкі, 1595 г.), напісаны на беларускай мове лацінкай

Сучасная беларуская мова была перабудаваная на аснове народных гаворак старое беларускае мовы, якія захоўваліся ў межах этнічнага пражываньня беларусаў XIX стагодзьдзя. У канцы XVIII стагодзьдзя, у часы падзелаў Рэчы Паспалітае, зьяўляецца вызначаная мяжа паміж старою беларускаю мовай і яе сучасным варыянтам. Да канца XVIII стагодзьдзя старая беларуская мова была па-ранейшаму пашыраная сярод дробнае шляхты ў Вялікім Княстве Літоўскім. Ян Чачот у 1840-х гадох адзначаў, што ягоныя дзяды аддавалі перавагу выкарыстаньню старое беларускае мовы. Паводле зьвестак Аляксандра Пыпіна, беларуская мова шырока ўжывалася ў некаторых рэгіёнах сярод дробнае шляхты й у XIX стагодзьдзі. Народная форма мовы была пашыраная сярод мяшчанаў і сялянаў. Выкладаньне беларускаю моваю праводзілася ў асноўным у школах базылянаў.

Разьвіцьцё беларускае мовы ў XIX стагодзьдзі праходзіла пад моцным уплывам палітычных канфліктаў на тэрыторыі былога ВКЛ, паміж расейскай імпэрскай уладай, якая спрабавала ўмацаваць сваё панаваньне над далучанымі тэрыторыямі, і палянізаванаю шляхтай, якая спрабавала вярнуць стан папярэдне падзелаў. Адным з важных праяваў гэтага канфлікту было змаганьне за ідэалягічны кантроль над сыстэмай адукацыі. Польская й расейская мовы былі ўведзеныя ў якасьці моваў выкладаньняў, але агульны стан адукацыі насельніцтва заставаўся на нізкім роўні да самога развалу Расейскае імпэрыі. Сумарна, у першыя два дзесяцігодзьдзі XIX стагодзьдзя назіраўся беспрэцэдэнтны росквіт польскае мовы й культуры ў землях былога ВКЛ, у гэтую эпоху жылі й працавалі такія вядомыя «беларусы паводле паходжаньня, але палякі на свой выбар», як Адам Міцкевіч і Ўладзіслаў Сыракомля. У гэтую эпоху скончылася палянізацыя дробнае шляхты, далейшае скарачэньне галіны ўжываньня сучаснае беларускае мовы, а таксама фальклярызацыі беларускае культуры.

Зь сярэдзіны 1830-х гадоў пачалі зьяўляцца этнаграфічныя працы, якія датычаліся беларускае мовы, збудзіўся такім парадкам інтарэс да вывучэньня мовы. Зьявілася найноўшая беларуская літаратурная традыцыя, якая абапіралася на народную мову. Сярод прадстаўнікоў беларускіх літаратараў таго часу былі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Ян Чачот, Ян Баршчэўскі й іншыя. У 1846 годзе этнограф Шпілеўскі падрыхтаваў беларускую граматыку, якая выкарыстоўвала кірылічнае пісьмо, на аснове народных дыялектаў Менскае вобласьці. Тым ня менш, расейская Акадэмія навук адмовілася друкаваць ягоны твор, на той падставе, што ён ня быў падрыхтаваны ў дастатковай навуковай форме. На 1863 год у межах Расейскае імпэрыі беларуская была асноўнаю моваю зносінаў насельніцтва ўсіх 6 губэрняў Паўночна-Заходняга краю (Віленская, Віцебская, Гарадзенская, Ковенская, Магілёўская й Менская) і Смаленскае губэрні[17].

Ва ўжытак моваў, якія мяжуюць з арэалам беларускае мовы, гістарычна траплялі сынтактычныя, лексычныя, марфалягічныя або фразэалягічныя канструкцыі, першапачаткова ўласьцівыя беларускай мове, у апошнія часы з пашырэньнем у Беларусі часьцяком ґвалтоўнае русіфікацыі і, адпаведна, пашырэньнем выкарыстаньня ў краіне расейскае мовы гэтыя элемэнты засвойваюцца таксама варыянтам расейскае мовы Беларусі. Усе гэтыя моўныя элемэнты абагульняюцца пад тэрмінам беларусізмы.

У 1-й палове 1990-х гадоў усе кодэксы Беларусі выдавалі па-беларуску[18]. Паводле перапісу насельніцтва Беларусі 1999 году, агулам з 8,159 мільёнаў беларусаў у межах Рэспублікі Беларусь назвалі сваёй роднаю моваю беларускую 85,6% (каля 7 мільёнаў чалавек), і 41,3% — мовай, якой яны карыстаюцца дома. Апрача таго, сваёй роднаю моваю прызналі беларускую 67,1% з 395,7 тысячаў палякаў, якія пражываюць у Беларусі, 57,6% зь іх размаўляюць дома па-беларуску, паводле зьвестак перапісу. Да 2012 году ўсе законы Беларусі й дапаўненьні да іх перакладалі й абнародавалі ў ґазэце «Зьвязда» як афіцыйным друкаваным органе Нацыянальнага сходу Беларусі[18].

Этапы

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Старабеларуская мова

Умоўным часам пачатку гісторыі сучаснае беларускае літаратурнае мовы лічыцца пачатак XIX стагодзьдзя.

Гісторыя разьвіцьця беларускае мовы ўмоўна падзяляецца на наступныя пэрыяды:

  • Праславянскі (да XIII стагодзьдзя). Дадаткова ў расейскім і савецкім мовазнаўствах вылучаюць пэрыяд існаваньня агульнае старажытнае усходнеславянскае (старарускае) мовы (узьнікненьне каля VII—VIII стагодзьдзяў). Сучасныя навукоўцы ставяць існаваньне такога пэрыяду, як і агульнае старажытнарускае мовы, пад пытаньне.

Глядзіце падрабязьней: Узьнікненьне старабеларускай мовы

Глядзіце падрабязьней: Гісторыя старабеларускай мовы

  • Сучасны (з XIX стагодзьдзя).

Глядзіце падрабязьней: Гісторыя сучаснай беларускай мовы

Дыялекталёгія

рэдагаваць
Асноўны артыкул: дыялекты беларускай мовы
 
Этнаграфічная мапа беларусаў і беларускіх гаворак, складзеная Яўхімам Карскім (1903)
 
Дыялекты беларускае мовы[20]

     Паўночна-ўсходні

     Паўднёва-заходні

     Сярэднебеларускія гаворкі

     Палескія (заходнепалескія гаворкі)

Рысы

     Мяжа беларускіх гаворак (1903, Карскі)

     Усходняя мяжа заходняе групы расейскіх гаворак (1967, Захарава, Арлова)

     Мяжа між беларускімі й украінскімі гаворкамі (1980, Бяўзенка)

На тэрыторыі Беларусі вызначаюць два дыялекты — паўночна-ўсходні й паўднёва-заходні, якія разьдзяляюцца паласою пераходных сярэднебеларускіх гаворак, што палеглі ў аснову літаратурнае мовы пачатку ХХ ст. і большасьці твораў беларускае літаратуры пэрыяду новае гісторыі.

Сярод беларускіх дыялектаў як у межах, так і па-за яе межамі адзначаюцца падляскія дыялекты й тудаўлянскія гаворкі. Адзначаецца існаваньне асаблівага крэалізаванага маўленьня — трасянкі.

Літаратурная мова

рэдагаваць

У аснове літаратурнае беларускае мовы (ці сучаснае літаратурнае беларускае мовы) ляжаць сярэднебеларускія гаворкі жывое гутарковае беларускае мовы, у якіх сумяшчаюцца асобныя рысы, уласьцівыя для суседніх гаворак паўночна-ўсходняга й паўднёва-заходняга дыялектаў.

Беларуская літаратурная мова прайшла ў сваім разьвіцьці два асноўныя этапы:

  1. Старабеларуская мова (XIV — сярэдзіна XVIII ст.), прадстаўленага перакладною канфэсійнаю літаратураю, помнікамі юрыдычнае й дакумэнтальна-справавое пісьменнасьці, летапісамі, мясцовымі хронікамі й інш.;
  2. Літаратурная беларуская мова ці сучасная літаратурная беларуская мова (з канца XVIII ст.), якая склалася на аснове сярэднебеларускіх гаворак жывое гутарковае народнае мовы.

Статус

рэдагаваць
 
Беларуская мова ў Польшчы (станам на 28 траўня 2010 г.). Аранжавы: гміны, у якіх беларуская мова мае афіцыйны статус дапаможнай; Жоўты: гміны, якія адпавядаюць патрабаваньням закону для прызнаньня ў іх дапаможнага статусу беларускай мовы, аднак ня ўводзілі яго.

З 26 студзеня 1990 году да 14 траўня 1995 году (5 год, 3 месяцы й 19 дзён) беларуская мова была адзінаю дзяржаўнаю моваю Беларусі паводле яе Канстытуцыі[21][22]. Да 23 ліпеня 1998 году (8 год, 5 месяцаў і 28 дзён) заставалася адзінаю дзяржаўнаю паводле Закону аб мовах[23]. Наркамаўка рэгулюецца Законам ад 23 ліпеня 2008 году «Аб Правілах беларускае артаграфіі й пунктуацыі»[24].

У 5 гмінах Падляскага ваяводзтва Польшчы беларуская мова ёсьць дапаможнаю паводле прынятае ў краіне Эўрапейскае хартыі рэгіянальных моваў або моваў меншасьцяў: у сельскай гміне Гайнаўка й горадзе, гміне Орля, гміне Чыжы й гміне Нараўка. Дапаможнаю моваю ў Польшчы ёсьць мова меншасьці, якая часткова афіцыйна дапушчаная да ўжываньня побач з афіцыйнаю моваю. Жыхары гміны маюць права зьвяртацца ў органы гміны на дапаможнай мове й пры яўна выказаным жаданьні атрымліваць на ёй жа адказ. Мова можа выкарыстоўвацца ў якасьці дапаможнае толькі ў гмінах, дзе ня менш як 20% жыхароў вызначаюць яе як мову сваёй нацыянальнае меншасьці, і калі гміна занесеная ў Афіцыйны рэестар гмінаў міністрам справаў веравызнаньня й нацыянальных і этнічных меншасьцяў, які ёсьць адказным за яго вядзеньне, на падставе заявы рады гміны[25]. Гмінаў, дзе больш за 20% насельніцтва стасуе сябе да беларусаў, у Польшчы цяпер налічваецца 12[26], але на 2012 год толькі 5 зь іх былі занесеныя ў рэестар гмінаў, дзе выкарыстоўваецца дапаможная мова.

Ва Ўкраіне беларуская мова ёсьць моваю нацыянальнае меншасьці. Яна згадвалася Законе «Аб захадах дзяржаўнае моўнае палітыкі» (2012 год), згодна зь якім пералічаныя ў законе мовы траплялі пад дзеяньне Эўрапейскае хартыі рэгіянальных моваў або моваў меншасьцяў, прынятай Украінай[27]. Аднак 28 лютага 2018 году Канстытуцыйны суд Украіны прызнаў прарасейскі закон Ківалава-Калесьнічэнкі неканстытуцыйным і скасаваў яго[28][29][30], а 25 красавіка 2019 году Вярхоўная Рада Ўкраіны прыняла Закон Украіны «Аб забесьпячэньні функцыянаваньня ўкраінскае мовы як дзяржаўнае», дзе беларуская мова ўжо беспасярэдне не згадваецца.

 
Беларуская мова як асноўная размоўная мова паводле зьвестак перапісу насельніцтва 2009 году.

З 2013 году дапаможны статус беларускай мове нададзены таксама ў Чэхіі, што дазваляе выкарыстоўваць мову ў адукацыі й пры кантактах з уладамі[2].

2 лютага 2017 году набыў моц Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб культуры, паводле 69-га артыкула якога беларуская мова стасуецца «да нематэрыяльных культурных каштоўнасьцяў». Згодна з 8-м артыкулам гэтага Кодэксу, 1-м з 30 напрамкаў дзяржаўнае палітыкі ў галіне культуры ёсьць «захаваньне, разьвiцьцё, распаўсюд і папулярызацыя беларускае нацыянальнае культуры й мовы»[31]. Кодэкс аб культуры стаў першым з 25 кодэксаў Беларусі, які абнародавалі толькі на беларускай мове[32]. Зь 2017—2018 навучальнага году Міністэрства адукацыі Беларусі павялічыла лік гадзінаў на вывучэньне беларускае мовы ў 2-й клясе школ незалежна ад мовы навучаньня да ліку гадзінаў на вывучэньне расейскае мовай. У наступным годзе аднолькавы лік гадзінаў увялі ў 3-й клясе, а праз год — у 4-й клясе. Таксама зь 2017—2018 навучальнага году Міністэрства адукацыі прыняло рашэньне аб даданьні беларускае мовы ўва ўсе інструкцыйна-мэтадычныя пісьмы навучальных прадметаў без ранейшага абмежаваньня пісьмамі для настаўніцтва пачатковае школы й беларускае мовы й літаратуры[18].

23 кастрычніка 2017 году Савет міністраў Рэспублікі Беларусь зацьвердзіў Пастанову № 797 «Аб унясеньні зьмяненьня й дапаўненьняў у Палажэньне аб парадку функцыянаваньня інтэрнэт-сайтаў дзяржаўных органаў і арґанізацыяў», што набыла моц 1 студзеня 2019 году й увяла абавязковасьць разьмяшчэньня зьвестак на беларускай мове[33]. Паводле Пастановы, у Палажэньне ўводзіўся пункт 7-2, дзе згадвалася: «Прымяненьне расейскае і беларускае мовы ёсьць абавязковым пры разьмяшчэньні на інтэрнэт-сайтах інфармацыі, пазначанай у падпунктах 7.1-7.4, 7.6 пункту 7 гэтага Палажэньня»[34]. У адпаведных падпунктах згадвалася разьмяшчэньне зьвестак: «7.1. аб дзяржаўным органе й арґанізацыі», «7.2. аб працы са зваротамі грамадзянаў і юрыдычных асобаў», «7.3. аб ажыцьцяўленьні адміністрацыйных працэдураў у дачыненьні юрыдычных асобаў і грамадзянаў, у тым ліку індывідуальных прадпрымальнікаў», «7.4. аб таварах (работах, паслугах), якія вырабляюцца (выконваюцца, аказваюцца) арґанізацыяй», «7.6. аб формах зваротнай сувязі»[35].

На 27 красавіка 2021 году 17 з 25 кодэксаў Беларусі былі даступныя па-беларуску анлайн[36]. На 17 чэрвеня 2021 году Экспэртная рада ў пытаньнях перакладу заканадаўчых актаў на беларускую мову ўхваліла 9 перакладаў кодэксаў Беларусі: Кодэкс аб шлюбе й сям’і, Выбарчы, Грамадзянскі, Жыльлёвы, Працоўны, Водны, Кодэкс аб зямлі, Кодэкс аб нетрах і Кодэкс аб судовым ладзе й статусе судзьдзяў. На той час у Экспэртную раду ўваходзілі прадстаўнікі дзяржаўных і прыватных ВНУ, а таксама 7 дзяржаўных органаў Беларусі: Адміністрацыі прэзыдэнта, Нацыянальнае акадэміі навук, Палаты прадстаўнікоў, Міністэрства юстыцыі, Міністэрства культуры, Нацыянальнага цэнтру заканадаўства й праўных дасьледаваньняў і Нацыянальнага цэнтру праўнае інфармацыі[37].

Альфабэт

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Беларускі альфабэт

З савецкіх часоў афіцыйна ўжываецца толькі кірылічны беларускі альфабэт. Таксама гістарычна склаўся традыцыйны лацінскі альфабэт, які выкарыстоўваецца часткаю носьбітаў беларускае мовы. Апроч таго, у мінулым татары Вялікага Княства Літоўскага пісалі беларускаю моваю арабскім пісьмом — арабіцаю.

Правапіс

рэдагаваць

Сучасная беларуская артаграфія будуецца на двух галоўных прынцыпах: фанэтычным і марфалягічным.

  • аканьне: о, э ў словах захоўваецца толькі пад націскам (акрамя выняткаў), у астатніх выпадках — а: бо́р — бары́, до́ждж — дажджы́ , сэ́рца — сардэ́чны (але: рэвалю́цыя, дэпута́т, дэмакра́тыя)
  • яканьне: е, ё ў першым складзе перад націскам, акрамя выняткаў, зьмяняецца на я: лё́гкі — лягчэ́й, ле́гчы — ляжа́ць
  • дзеканьне й цеканьне
  • спалучэньні галосных у запазычанных словах: авіяцыя, біялёгія

У 1990—2000-х гадох фактычна аформілася існаваньне двух правапісаў (шырэй — моўных нормаў): клясычнага беларускага (тарашкевіцы) і наркамаўкі.

Глядзіце таксама: Рэформа беларускага правапісу 1933 году, беларуская фанэтыка

Іншыя назвы

рэдагаваць
Асноўныя артыкулы: Старабеларуская мова, Ліцьвіны, і Русіны
 
Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

Яшчэ пісар вялікі літоўскі Ўдальрык Радзівіл (1712—1770) выступіў з заклікам да рэформы літоўскае граматыкі (пад якою разумеў старабеларускую) на фанэтычнай аснове, чым засьведчыў называньне беларускае мовы «літоўскаю» ў тагачасным Вялікім Княстве Літоўскім[38]. Паводле вынікаў этнаграфічных дасьледаваньняў у Менскай губэрні, праведзеных у 1886 годзе, сярод беларусаў шырока бытавала азначэньне ўласнае мовы як літоўскае[39]. Паводле зьвестак на 1858 год, на захадзе этнічнае тэрыторыі беларусаў (Гарадзенская губэрня) мясцовыя жыхары таксама называлі беларускую мову літоўскай[40]. Апроч таго, у XV—XIX стагодзьдзях беларускую мову называлі літоўскаю расейцы, украінцы, палякі ды іншыя народы[41].

У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў Бэрлінскага ўнівэрсытэту Аляксандар Брукнэр апублікаваў артыкул «Зь беларускае нівы» (польск. «Z niwy białoruskiej»), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была афіцыйнаю моваю Вялікага Княства Літоўскага, што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…»[b][42]. У працах беларускага гісторыка Вацлава Пануцэвіча, які меў ґрунтоўную філялягічную падрыхтоўку й выдаваў у Чыкаґа навуковы часопіс «Litva», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь[43]. Гісторык і мовазнаўца Ян Станкевіч, які таксама ўжываў у дачыненьні да беларускае мовы назву літоўская[44], адначасна выкарыстоўваў назву крывіцкая мова[45], а пазьней папулізаваў назву вялікалітоўская мова[46].

У першай палове XIX ст. Адам Міцкевіч называў беларускую мову «рускай або літоўска-рускай», а Ян Чачот выкарыстоўваў назву «славяна-крывіцкая мова»[47]. Назва «крывіцкая мова» актыўна папулізавалася ў навуковым асяродзьдзі ў першай палове XIX ст., што, відаць, мела на мэце замяніць сярод шырокіх масаў насельніцтва ранейшае «ненавуковае» азначэньне мовы беларусаў як літоўскае[48][c]. Урэшце, калі Іван Насовіч склаў першы ў XIX ст. слоўнік беларускае мовы, з усяго відаць, пад назваю «Слоўнік крывіцкае мовы», то ў 1870 годзе Расейская акадэмія навук бяз згоды аўтара выправіла яго назву на «Слоўнік беларускае гаворкі» (рас. «Словарь белорусского наречия»)[52].

Прадстаўленьне ў кампутары

рэдагаваць

Паводле стандарту ISO 639 беларуская мова мае коды be і bel. Таксама два найбольш пашыраныя правапісы беларускае мовы маюць асобныя моўныя тэгі IETF: be-tarask для клясычнага правапісу й be-1959acad для наркамаўкі паводле кадыфікацыі 1959 году[53].

Глядзіце таксама

рэдагаваць

Заўвагі

рэдагаваць
  1. ^ Мовазнаўца Вінцук Вячорка зьвяртае ўвагу на тое, што ўсё больш дасьледнікаў (чэх Олдржых Гуер, беларусы Ян Станкевіч, Віктар Мартынаў ды іншыя) падзяляюць перакананьне, што некарэктна славянскія мовы з унутрымоўных прычынаў дзяліць на тры падгрупы (заходнеславянскія, паўднёваславянскія, усходнеславянскія), бо такі падзел напраўду ёсьць толькі геаграфічным і палітычным. Пагатоў, беларуская мова паходзіць наўпрост ад праславянскае, а не ад прыдуманае ідэолягамі Расейскае імпэрыі «старажытнарускае»[7]
  2. ^ польск. «Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»
  3. ^ Адным з галоўных довадаў «ненавуковасьці» называньня беларускай мовы літоўскай сталі выдадзеныя ў г. зв. «Малой Летуве» пры падтрымцы нямецкіх уладаў слоўнікі і граматыкі жамойцкай мовы пад назвай «літоўскай», такое называньне мовы жамойтаў (дакладней — яе літоўскага дыялекту) запачаткавалі ў 1579 годзе народжаныя на літоўскай Жамойці выхаванцамі Кёнігзбэрскай акадэміі — былыя палітычныя «літоўцы» (жыхары Вялікага Княства Літоўскага), якія эмігравалі ў прускую частку Жамойці. Як зазначае беларускі гісторык Іван Саракавік (у чым пагаджаецца з дасьледнікам Іванам Ласковым[49]), «Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва»[50][51]

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ а б Вынікі перапісу насельніцтва: для 53% насельніцтва беларуская мова – родная // Радыё «Свабода», 8 верасьня 2010 г. Праверана 10 красавіка 2013 г.
  2. ^ а б Jiřička J. Česko má nové oficiální národnostní menšiny. Vietnamce a Bělorusy // iDNES.cz. — 2013.
  3. ^ Іванова І. У Магілёве ініцыююць Год роднай мовы // Зьвязда : газэта. — 21 жніўня 2009. — № 156 (26514). — С. 1. — ISSN 1990-763x.
  4. ^ а б Валошын Я. Бітва за роднае слова (частка 2) // Зьвязда : газэта. — 29 сьнежня 2010. — № 255 (26862). — С. 5. — ISSN 1990-763x.
  5. ^ а б Газэта «Салідарнасьць». Экспэрты ЮНЭСКА лічаць, што беларуская мова знаходзіцца ў небясьпецы // Белазар, 23 лютага 2009 г. Праверана 10 красавіка 2013 г.
  6. ^ Salminen T. Europe and Caucasus // Атляс загрожаных моваў сьвету = Atlas of the World’s Languages in Danger / Moseley C. (ed.). — 3rd edn. — Paris: UNESCO Publishing, 2010. — С. 32-42. — 218(64+154) с. — (Памяць народаў). — ISBN 978-92-3-104096-2
  7. ^ Вінцук Вячорка, Да якой мовы падобная беларуская?, Радыё Свабода, 26 чэрвеня 2015 г.
  8. ^ Беларуская мова // Этналёг Праверана 10 красавіка 2013 г.
  9. ^ Чайкоўская В. Скажы мне, ці любіш сваю мову, і я скажу, хто ты // Жырандоля. — 19 лютага 2011. — № 4 (120). — С. 11. — ISSN 1990-763x.
  10. ^ Чайкоўская В. 5 тэзісаў пра сучасны стан беларускай мовы // Жырандоля. — 19 лютага 2011. — № 4 (120). — С. 11. — ISSN 1990-763x.
  11. ^ Дракахруст Ю.. Беларуская нацыя ў люстэрку моўна-этнічных вынікаў перапісу // Радыё «Свабода», 13 верасьня 2010 г. Праверана 10 красавіка 2013 г.
  12. ^ Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы. — Менск, 2005. С. 21.
  13. ^ Сямёнава А. Беларуская лацінка: мінулае, сучаснае, будучае // Мир языков: ракурс и перспектива : материалы V Междунар. науч. практ. конф., Минск, 22 апреля 2014 г. / редкол.: Н. Н. Нижнева (отв. редактор) [и др.]. Том I. — Минск : БГУ, 2014. — С. 232.
  14. ^ Вячорка В. SŁUCAK. Ці Slutsk? Беларуская лацінка, трансьліт і рэпутацыя слаўнага гораду, Радыё Свабода, 28 траўня 2020 г.
  15. ^ Филин Ф. П. Происхождение русского, украинского и белорусского языков. Историко-диалектологический очерк. — Изд. 2-е, стереотипное. — М.: КомКнига. — С. 61. — 656 с.
  16. ^ Жураўскі А. Беларуская мова // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелСЭ, 1989. — 575 с.: іл. ISBN 5-85700-014-9. С. 56.
  17. ^ Гацак М.. Даль аб межах беларускай мовы і яе ўплыве на расейскую // Telegraf.by, 22 траўня 2013 г. Праверана 22 жніўня 2013 г.
  18. ^ а б в Надзея Нікалаева. Юрыдычная сіла мовы // Зьвязда : газэта. — 2 сакавіка 2017. — № 246 (27856). — С. 1, 13. — ISSN 1990-763x.
  19. ^ Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 46.
  20. ^ Беларуская мова: энцыклапедыя // Пад рэд. А. Я. Міхневіча. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1994. — C. 55.
  21. ^ Дземянцей М.. Закон Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі аб дапаўненьні артыкула 68 Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Беларускай ССР // LiveJournal, 13 траўня 2006 г. Праверана 26 красавіка 2013 г.
  22. ^ Навумчык С.. Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным // Радыё «Свабода», 13 траўня 2011 г. Праверана 26 красавіка 2013 г.
  23. ^ Дземянцей М.. Закон ад 26 студзеня 1990 г. «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» // Нацыянальны цэнтар прававой інфармацыі Рэспублікі Беларусь, 10 ліпеня 2012 г. Праверана 26 красавіка 2013 г.
  24. ^ Лукашэнка А. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі» // Зьвязда : газэта. — 26 ліпеня 2008. — № 138 (26251). — С. 3. — ISSN 1990-763x.
  25. ^ Bociański G. Беларуская мова — дапаможнай мовай у Польшчы // Наша Ніва, 1 чэрвеня 2009 г.
  26. ^ Wykaz gmin, w których nie mniej niż 20% mieszkańców należy do mniejszości narodowych lub etnicznych, albo posługuje się językiem regionalnym. Stan na czerwiec 2002 r. Dane GUS na podstawie wyników narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań. [1]
  27. ^ Украіна (2012) Закон України. Про засади державної мовної політики (нумар 5029-VI), артыкул 7 (укр.) Відомості Верховної Ради. Праверана 14 студзеня 2014 г.
  28. ^ Ухвалено Рішення Конституційного Суду України № 2-р/2018. Конституційний Суд України (2018-02-28).
  29. ^ КСУ визнав мовний закон «Колесніченка-Ківалова» неконституційним Праверана 2018-02-28 г.
  30. ^ КСУ визнав неконституційним мовний закон Ківалова-Колесніченка. Портал мовної політики (2018-02-28). Праверана 28 лютого 2018 г.
  31. ^ А. Лукашэнка. Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб культуры ад 20 ліпеня 2016 г. № 413-З // Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь, 2 жніўня 2016 г. Праверана 28 чэрвеня 2020 г.
  32. ^ Удасканаленьне працы аўтаматызаваных сыстэм па тэкстах юрыдычнай тэматыкі (14 кодэксаў па-беларуску) // Лябараторыя распазнаваньня і сынтэзу маўленьня АІПІ, 11 чэрвеня 2020 г. Праверана 28 чэрвеня 2020 г.
  33. ^ Аб унясеньні змяненьня і дапаўненьняў у Палажэньне аб парадку функцыянаваньня інтэрнэт-сайтаў дзяржаўных органаў і арганізацый // Савет міністраў Рэспублікі Беларусь, 24 кастрычніка 2017 г. Праверана 8 жніўня 2019 г.
  34. ^ Андрэй Кабякоў. Пастанова Савета міністраў Рэспублікі Беларусь ад 23 кастрычніка 2017 г. № 797 «Аб унясеньні зьмяненьня і дапаўненьняў у Палажэньне аб парадку функцыянаваньня інтэрнэт-сайтаў дзяржаўных органаў і арганізацыяў» (рас.) // Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь, 26 кастрычніка 2017 г. Праверана 8 жніўня 2019 г.
  35. ^ Уладзімер Сямашка. Пастанова Савета міністраў Рэспублікі Беларусь ад 29 красавіка 2010 г. № 645 «Аб некаторых пытаньнях інтэрнэт-сайтаў дзяржаўных органаў і арганізацыяў...» (рас.) // Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь, 26 кастрычніка 2017 г. Праверана 8 жніўня 2019 г.
  36. ^ Удасканаленьне працы аўтаматызаваных сыстэм па тэкстах юрыдычнай тэматыкі // Лябараторыя распазнаваньня і сынтэзу маўленьня АІПІ, 27 красавіка 2021 г. Праверана 19 чэрвеня 2021 г.
  37. ^ Ухвалены пераклад Воднага кодэксу на беларускую мову // Газэта «Зьвязда», 17 чэрвеня 2021 г. Праверана 19 чэрвеня 2021 г.
  38. ^ Запрудскі С. Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст. // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — Менск: БДУ, 2013. С. 91, 93.
  39. ^ Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. С. 25—26.
  40. ^ Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.
  41. ^ Літвіновіч А. Беларуская мова на старонках «Энцыклапедыі літоўскай мовы» // Наша слова. № 32 (975), 2010 г.
  42. ^ Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 3—5.
  43. ^ Жлутка А. Пра Вацлава Пануцэвіча // Наша Вера. № 2, 1998.
  44. ^ Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.
  45. ^ Станкевіч Я. Крыўя-Беларусь у мінуласьці. — Менск: Выданьне Беларускае Народнае Самапомачы, 1942.
  46. ^ Вячорка В. Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 76.
  47. ^ Шыдлоўскі С. Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 30.
  48. ^ Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. S. 435.
  49. ^ Ласкоў І. Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.
  50. ^ Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — Менск: Современная школа, 2006. С. 116.
  51. ^ Саракавік І. Беларусазнаўства. — Менск: Веды, 1998. С. 41.
  52. ^ Легендарны слоўнік беларускай мовы Івана Насовіча ад сёньня даступны онлайн, Радыё Свабода, 18 лютага 2021 г.
  53. ^ IANA Language subtag registry

Літаратура

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Вікіцытатнік зьмяшчае збор цытатаў, датычных тэмы артыкула:
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларуская_мова&oldid=2573753»