פעס
| ||||||||||||
פעס (אדער פעז, אין אַראַביש: فاس, אין פראנצויזיש: Fès) איז דער צווייט גרעסטער שטאָט אין מאָראָקקאָ, נאָך קאַסאַבלאַנקאַ.
פעס האט בערך 2 מיליאן איינוואוינער. די געאָגראַפֿיש אָרט פון פעס איז אין דעם צענטער פון מאָראָקקאָ, וואָס איז פּאַסיק פֿאַר זיין קאָנטראָל איבער די שטעלעס פון מאַכט אין די מדינה.
פעס איז איצט א פארבאנד פון דריי שטעט. פעס על באַלי - (די ערשטע אלטע שטאָט פון פעס) איז איצט באטראכט: "די גרעסטע אלטע שטאָט אין דער וועלט", געגרינדעט דורך ידריס וו אין 789 אַד אויף די באַנקס פון די פעז טייך . מיט פֿינף הונדערט יאָר שפּעטער האָט סולטאַנס המלנינים צוגעגעבן קעראַקטעריסטיקס אַרקאַטעקטשער שפּאַניש לערערס, פילע פון די אַלט שטאָט, און געבויט Fez El Jadida - (אלטע שטאָט פון Fez II) אַרויס די ווענט. בעשאַס די 20 יאָרהונדערט, די פראנצויזיש געבויט די מאָדערן פּאַס (וויל נאָבלע) וועגן 2 קילאמעטער מערב.
במשך די יארן איז געווען א אידישע געמיינדע אין פעז, און עס איז געווארן וויכטיג ווייל עס איז באוואוינט געווארן דורך גרויסע דענקער און ארבייטער ווי רבי יוסף איבן מיגאש, רבי יצחק אלפסי (רי"ף) און דער גרויסער דענקער און פאָרמולאַטאָר פון הלכה, רמב"ם. אין די לעצטע טויזנט יאָר, אמווייניקסטנס דריי מאָל, האָבן מוסולמענער דורכגעפירט וויכטיקע אומרוען קעגן די יידן פון דער שטאָט. אין די ערשטע צוויי פאלן, האָבן טויזנטע אידן מקבר געווען, בעת אין דער לעצטער שכיטע, וואָס איז פאָרגעקומען אין צוואַנציקסטן יאָרהונדערט, זיינען בלויז "צענדליקער מערדער געווען. די איבעריקע ייִדן זײַנען אַנטלאָפֿן אָדער זײַנען דעפּאָרטירט געוואָרן.
אידן אין פעס
[רעדאַקטירן | רעדאַקטירן קוואַלטעקסט]
אינעם 8 טן יאָרהונדערט האָט די שטאָט געציילט 15,000 יידן (טייל זאָגן 45,000).
אין 979 ', נאָך דעם ווי די שטאָט איז געווען קאַנגקערד דורך די באַרבעריק גאָגאָלין-יוסף פון די מאַ'אַרוואַ שבט, די אידן פון פעז זענען גלות צו לאַשיר אין אַלדזשיריאַ . [1]
אינעם 11 טן יאָרהונדערט האָט רבי יצחק אלפסי זיך באזעצט אין פעז, געגרינדעט דארט א ישיבה און געלערנט דאָרטן אסאך יאָרן.
אין די 13 טן צו 15 יאָרהונדערט, די צייַט פון די מאַרינעס, די סיטואַציע פון די אידן ימפּרוווד. זיי ינדזשויד פרייהייט פון קאַמף און עס איז געווען אַ צייַט פון עקאָנאָמיש און רוחניות וווילטאָג. מיט די אַראָפּגיין פון די דינאַסטיע און די ופלעב פון רעליגיעז פאנאטיזם, אין 1438, רעכט צו אַ מוסלים רעליגיעז אַווייקאַנינג אין די שטאָט, אידן זענען געווען געצווונגען צו רירן און לעבן אין אַ ספּעציעל קוואַרטאַל, דער ערשטער פון זיין סאָרט אין מאָראָקקאָ, גערופן "מאַלאַה" (שפּעטער אַזאַ קוואַרטערס זענען געגרינדעט אין מאַרראַקעש, מעקנעס און ראַבאַט). אין 1465 איז פארגעקומען אן אנדער מאסע פון יידן, און די קהילה האָט זיך ערהוילט ערשט נאָך 1492, ווען דעפּאָרטירטע פון שפאניע האָבן אָנגעהויבן קומען צו איר. [2]
אין מיטן פון 17 טן יאָרהונדערט, האָט מען איבערגענומען 1.300 רייכע אידישע פאַמיליעס פון דער שטאָט דיעלא צו פעז און זיי האבן געבראכט א ענדערונג אינעם שפאנישן כאראקטער פון דער קהילה.
אינעם 18 טן יאָרהונדערט האָט מלך מאָוליי יזיד חרוב געמאכט די שוהלן און גלייכגילטיק די יידן. צוויי יאָר שפּעטער, האָבן די יידן זיך אומגעקערט צו די חרובֿע זאַלץ-ווערק.
די בייס - וילעם "הויז פון לעבן" איז לאָוקייטאַד אויף די דרום זייַט פון די זאַלץ וואָרקס, מזרח פון דעם פּאַלאַץ און עס אַרומיק אַ דריט פון זייַן שטח. די קברים זענען געבויט אין די פאָרעם פון אַ האַלב פאַס און געצעלטן. אין די סוף פון די בייס - וילעם, עס איז אַ טויער וואָס פירט צו די ייִדיש קאָרטער. דער קבר פון די צדיקים סאָליקאַ (אַ 15-יאָר-אַלט מיידל וואָס איז געווען שטעלן אויף פייַער פֿאַר קנאָבל וואס אפגעזאגט צו קאַנווערזשאַן און חתונה מיט אַ מלך ס זון).
בערך צוויי וואָכן נאָך דער גרינדונג פון דער פראנצויזישער פּראָטעקטאָראט (1912), איז אויסגעבראכן א פײַנטרעף אין פעז קעגן דער רעגירונג. די אויפשטאנד איז דורכגעפאלן, אָבער די אידישע געמיינדע, וואָס האָט געציילט 12,000, איז אַטאַקירט געוואָרן אַלס אַ טייל פון דעם וואָס מען האָט שפּעטער גערופן די טריטעל, און אירע אייגנטום האָט געברענט. אומגעפער 60 אידן זענען אומגעקומען. די פראַנצויזישע אויטאריטעטן, קעגן וועמען דער רעוואָלט איז געווען אָנגעפירט, האָבן קאָנפיסקירט די וואָפן פון די יידן, ווײַל זיי האבן געטענהט אז עס איז די פאראנטווארטלעכקייט פון די אויטאריטעטן צו באשיצן סדר און זיכערקייט.
רבנים פון פעז
[רעדאַקטירן | רעדאַקטירן קוואַלטעקסט]פעז האָט גערעכנט דינאַסטיעס פון רבנים, וועלכע האָבן געמשפּט יאָרהונדערטער פון דעם אויסרייד פון שפּאַניע ביזן 20 סטן יאָרהונדערט, צווישן די וויכטיקע פאַמיליעס פון די רבנים זענען די פראַנצויזישע פאַמיליע, איבן דאַנאן, סיריראָ, איבן צור, מאָנסאָניאָ, מאַנסאַנאָ. צווישן די רבנים פון דער פראנצויזישער פאמיליע זענען הרב ווידל איך, רבי ווידאל דער צווייטער, דער דריטער און דער פערטער, רבי אליהו דער פראנצויזישער, רבי יצחק דער פראנצויזישער, דער צווייטער און דריטער, הרב יוסף דער פראנצויזישער, רבי שמואל דער פראנצויזישער, הרב אבנר ישראל דער פראנצויזישער געדינט אין דער שטאָט ווי ריכטער און אבות פון קאָרץ און מייערז. צווישן די איבן דאַנאַן פאַמיליע, קען מען נעמען הרב סאַדיאַ איבן דאַנן, רבי יצחק אבן דן, רבי אברהם איבן דאַנן, רבי שלמה איבן דאַנן, רבי שאול איבן דנן, רבי ציון אבן דנן . צווישן די סיריראו משפּחה זענען הרב מתתיהו סיריראן, הרב שאול סיריראו, הרב מנחם סיריראו און נאך. צווישן די פייַערשטיין, אַרייַנגערעכנט די רבי יעקב פלינט גערופן יאַאַוועטז, רבי רפאל געארבעט פייַערשטיין, און מער. צווישן די מאָסאָניגאָ אַרייַננעמען די פילע פרענדז מאָנסאָניגאָ ערשטער און רבי רפאל אהרן מאָנסאָניגאָ, און פילע פרענדז אנדערע וואָס ביז אַ ביסל יאָרן צוריק אלס איינער פון זיינע וויכטיגסטע רבנים דורכאויס די יארן פון פסח איד, איז רבי יהודה בן אטר . די מאַנסאנא פאמיליע איז געווען א רייכע פאמיליע, וועלכע האט געגרינדעט ארום 20 חכמים אין אכצן און ניינצנטן יארהונדערט. דער בעסטער באוואוסטער און אקטיוו פון זיי איז רבי אברהם האט אונדז פרובירט .
די ייִדן אין מאָדערנע צײַטן
[רעדאַקטירן | רעדאַקטירן קוואַלטעקסט]בעשאַס די הערשן פון פֿראַנקרייַך און ספּאַין, די אידן זענען געגעבן פול יקוואַלאַטי פון רעכט און געווען אַקטיוו אין אַלע געביטן פון לעבן. אין יאָר 1939, האָבן געוואוינט אין מאראקא בערך 225,000 יידן. בעשאַס דער צווייטער וועלט מלחמה, מאָראָקקאַן אידן זענען ווייאַלייטיד דורך די דיסקרימינאַטאָרי געזעצן פון די ווישי רעגירונג, אָבער סולטאַן מוכאַמאַד V האט נישט לאָזן זיי זיין יקספּעלד און איבערגעגעבן צו די נאַציס .
אין 1925 האבן די יידן אנגעהויבן וואוינען אין דעם נייעם טייל פון פעז. אין די צענזוס פון 1931 האבן געוואוינט אין פעז 10,496 יידן. בלויז די ארעמע יידן זיינען געבליבן אין מלאך.
אין 1935, זײַנען געווען שולעס פון דער "תלמוד תורה בין הבנים" נעץ פון אינסטיטוציעס, וואָס האָבן געזוכט צו קאָנקורירן מיט דער " קול ישראל העבריים " שולע, וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין 1883 און האָט רעזערווירט דערפון . אין מאַלאַטש איז געווען אַ שולע פֿאַר יינגלעך און אַ שולע פֿאַר גערלז און אין די נייע שטאָט עס איז געווען אַ געמישט שולע.
אין 1947 עס זענען געווען 22,484 יידן אין דער קהילה, דאָס נומער כולל יענע וואס געלעבט אַרום די שטאָט.
אין 1948, עס געווען וועגן 238,000 יידן אין פראנצויזיש מאָראָקקאָ, וועגן 15,000 אין שפּאַניש מאָראָקקאָ און וועגן 12,000 אין די טאַנגיער פריי זאָנע.
אין די יארן 1948–1953 זענען ארום 30,000 מאראקאנער יידן אימיגרירט געווארן קיין ישראל, און אין 1954/5 - בערך 37,000. די יידן האבן מורא געהאט אז ווען מאראקא וועט ווערן אן אומאפהענגיקע מדינה, וועט זייער סיטואציע פארערגערן, אָבער נאָכן פארדינען איר אומאפהענגיקייט, האט זייער סיטואַציע זיך פארבעסערט, בעת אימיגראַציע קיין ישראל איז געווען באגרעניצט.
אין 1951, נאָך אימיגראַציע קיין ישראל, זײַנען געבליבן 12,648. רוב פון די יידן זענען אימיגרירט קיין ישראל און א מינאריטעט עמיגרירט קיין קאנאדע און פראנקרייך.
אין 1959 האָט מען געמאָנט מאָראָקאַנישע ייִדן צו נעמען ציוניסטישע אַקטיוויטעטן און ייִדן האָבן געליטן פֿון אנטיסעמיטיזם. אין דעם פּעריאָד, אומגעפער 47,000 יידן ימאַגרייטיד צו ישראל אין 1956-1960.
אין 1961, ווען כאַסאַן צווייטער איז ארויף אויף דעם טראָן, האָט די סיטואַציע פון מאָראָקקאַן אידן באטייטיק ימפּרוווד און זיי דערלויבט צו אימיגרירן צו ישראל. אָבער, די אָפּאָזיציע פון מוסלים רעזידאַנץ צו אידן געוואקסן, ספּעציעל נאָך די זעקס טאָג מלחמה .
די באפעלקערונג פון מאראקאנער יידן איז די גרעסטע פון די יידישע באפעלקערונג אין אראבישע לענדער; אין 1985, איר נומער איז עסטימאַטעד צו 20,000. די מערהייט פון די אידן וואָס האָבן פארלאזן מאָראָקקאָ לעבן אין ישראל; פילע אנדערע עמיגרירט צו פֿראַנקרייַך און קאַנאַדע . אין מאראקא זענען פאראן עטליכע אינטערנאציאנאלע אידישע ארגאניזאציעס - די JDC, KYH און חב”ד אנהענגערס.