Vila vèneta

Ła vila vèneta ła xe na tipołoxia de rexidensa patrisia fondà dal patrisiado de ła Republica de Venesia ca ła s'ha sviłupà inte łe aree agricołe dei Domini de Tèraferma infrà ła fin del XV sècoło e el XIX sècoło. Inte 'sto arco tenporałe xe stà reałixà pì de sincuemiła vile vènete, la maxor parte oncora conservà e tutelà dal Istituto Rejonałe Vile Vènete; łe xone atualmente intaresà da ła prexensa de 'sti edifisi łe xe l'intièra Rejon Vèneto, in particołar la Riviera del Brenta, e serte xone de pianura del Friuli-Venesia Julia.

Inte el XVI secolo, col architeto Andrea Paładio, se ga formà un specifego tipo de vila vèneta, individuà col nòme de Vila Paładiana: łe vile paładiane del Veneto łe xe stà inserie inte el ełenco dei patrimoni del umanidà del UNESCO.

Istòria

Ła concuista venesiana de ła Tèraferma vèneto-friulana, conpiù tra el XIV e el XV sècoło, ła ga conportà un senpre maxor intaresamento de l'aristocrasia vèneto-venesiana pa' i posedimenti fondiari. A łe propietà grande se ga cunpagnà grandi investimenti in agricoltura, de frecuente derivà dai rèditi mercantiłi de łe fameje, remunerà in seguito da ła produtività de łe tenude. Eł sinboło de cuesto "mondo" jera ła vila vèneta, inte ła cuała se afiancava sia ła estetica e ła grandioxità de ła rexidensa signoriłe, sia i edifisi adibii a ła gestion de ła tenuda circostante: ła ghea duncue, a difarensa de altri sistemi de vile, na dopia funsion, sia de raprexentansa e de svago, che de sentro produtivo. Tałe sviłupo el xe stà posibiłe, come dito, anca grasie a łe fortune mercantiłi venesiane: łe cuałe, al contrario de cuanto sostegna ła "foła" de frecuente dominante, no łe jera direte esclusivamente al Mar Adriàtego (vardar par exenpio łe galee che prestava servisio regołar de comercio co łe Fiandre, o ła Conpagnia Vèneta del Baltico), del cuałe comuncue ła xe restada ła prinsipałe potensa comerciałe fin al 1797 e inte el cuałe i comerci i jera inportanti (anca se declinanti inte ła so cuota de comercio globałe) anca dopo che łe potense euro-atlanteghe łe ghea verto nove rote comerciałi e esplorà novi teritori.

Vegnea sodisfà cusita anca chel bixogno venesian de ritorno a ła tèraferma e a ła canpagna, che, inte na sità fata de całi struche e de orixonti lagunari, el jera diventà scuaxi un mito.

Ła strutura de ła vila de tèraferma ła cata ła so base inte i castełi, cascà in dixuso e scuaxi tuti situà so aree rialsà e de vałor paexagistego: a partir da cueste architeture, ła nobiltà venesiana ła taca ła conversion in vila, xontàndoghe inte el tenpo un nùmaro cresente de ełementi stiłisteghi tipisi de l'architetura de ła sità, fin a ełaborar un modèło che el ga el so apise inte łe dimore paładiane; cusita modeło urban e modeło agricoło i va a inestar un interscanbio culturałe ca se protrae inte i secołi: ła venesianità ła vien esportà inte łe ełeganti dimore de ła tèraferma, mentre l'amor par łe canpagne e pa' i orixonti cołinari l'influensa soratuto l'arte sincuesentesca de Venesia, come testimonià da łe opere de Zorzi da Castelfranco e Tisian Vecelio.