Kontent qismiga oʻtish

Isfahon qamali (1722)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Isfahon qamali
Xotakiy—Safaviy urushi
Sanalar 1722-yil 8-mart – 23-oktyabr
Urush yeri Isfahon, Markaziy Fors
Natija Xotakiylar gʻalabasi
*Safaviylar poytaxtining qulashi
Raqiblar
Xotakiylar davlati Safaviylar davlati
Qoʻmondonlar
Mahmud Xotakiy Sulton Husayn I (Taslim boʻlgan)
Yoʻqotishlar
Qamalda 80 000 tinch aholi oʻldirilgan[1]

Isfahon qamali – Eronning Safaviylar sulolasining poytaxti Isfahonni Xotakiylar boshchiligidagi afgʻon qoʻshini tomonidan olti oy davom etgan qamal. 1722-yilning martidan oktyabrigacha davom etgan. Shaharning qulashi Safaviylar sulolasining tugatilishini tezlashtiradi.

Umumiy tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eronning qudratli Safaviylar imperiyasi 17-asr oxiridan boshlab tanazzulga yuz tutgan edi. Bunga oʻsha davrdagi koʻplab shohlarning hukmronlikka qiziqishining yoʻqligi, hukmronlik intrigalari, ichki noroziliklar, ayniqsa, koʻplab fuqarolari orasidagi noroziliklar va Safaviyning azaliy raqiblari boʻlgan Usmonlilar imperiyasi bilan doimiy urushlar sabab boʻlgan.

Obroʻli qabila boshligʻi Mir Vays Xotakiy kabi baʼzi shaxslar shoh Sulton Husaynga kuchli rahbarlikning yetishmasligi imperiya uchun qanday xavf tugʻdirishi mumkinligi haqida ogohlantirishga harakat qilgan[2]. Ammo bu Safaviy siyosiy elitasini norozi qiladi, chunki ular oʻzlarining qudratli mavqeidan qoniqish hosil qilib, tizimda oʻzgarishlarni istamas edi. Mir Vays Gruziya voliysi Gurginxon[3] tomonidan Isfahonga qamoqqa joʻnatilgan, ammo bu fursatdan foydalanib, shohga yaqinlashib, oʻzini Qandahorga qaytarishga koʻndirgan. Qandahorda u Gurginxon bilan strategik doʻstlashadi va oxir-oqibat uni oʻldiradi, bu mintaqada bir qator qoʻzgʻolonlarga olib keladi.

Oʻsha paytda shialikni qoʻllab-quvvatlagan Safaviylar hozirgi Afgʻoniston hududida sunniy pushtunlarga qattiq zulm qilgan. Safaviylarning tanazzulidan foydalangan holda Mir Vays Xotakiy boshchiligidagi pushtunlar Fors hukmronligiga qarshi isyon koʻtaradi. Safaviylar hukumati tomonidan yuborilgan bir qator jazo kampaniyalari magʻlubiyatga uchraydi. Biroq Mir Vays qoʻlga olinib, qamoqqa olinadi. Nihoyat u 1709-yilda vafot etdi va oʻlimidan koʻp oʻtmay uning oʻgʻli Mahmud Xotakiy jangni oʻz qoʻliga oladi va pushtun qoʻshinini 1722-yilda saltanat poytaxti Isfahonga boshlab keladi.

Qamal

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1722-yil 8-martda Isfahon yaqinidagi Gulnobod jangida Safaviylar qoʻshini ustidan gʻalaba qozonganidan soʻng, Mahmud Xotakiy boshchiligidagi afgʻon qoʻshinlari Isfahon shahrini qamal qiladi. Bu jangda qatnashgan askarlarning aniq soni nomaʼlum boʻlsa-da, hisob-kitoblarga koʻra, Mahmud Xotakiyning 18 mingga yaqin askar boʻlgan, Fors qoʻshini esa 40 ming atrofida boʻlgan[4]. Jangdan soʻng Safaviy qoʻshinlari tartibsiz shaklda Isfahonga chekinadi. Afgʻon qoʻshinlari poytaxtga yaqinlashganda, bu magʻlubiyat oxir-oqibat Safaviylar imperiyasining barham topishiga sabab boʻladi. Afgʻonlarda shahar devorlarini buzib oʻtish uchun artilleriya yoʻq edi, shuning uchun Isfahonni qamal qilib, Shoh Sulton Husayn Safaviyni va shaharning mudofaachilarini taslim boʻlishga majburlashadi. Safaviylarning qamaldan xalos boʻlish boʻyicha notoʻgʻri uyushtirilgan harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va shohning hafsalasi pir boʻlgan gruzin vassali Kartlidagi Vaxtang VI Safaviylarga yordam berishdan bosh tortadi. Shoh Husaynning oʻgʻli Tahmasp va 600 ga yaqin askar yordam qoʻshinini ozod qilish uchun shahardan chiqib ketadi. Biroq oradan 8 oy oʻtgach, tez orada ocharchilik gʻalaba qozonadi va shoh 23-oktyabrda taslim boʻlib, Mahmud foydasiga taxtdan voz kechadi, Mahmud Xotakiy 1722-yil 25-oktyabrda tantanali ravishda shaharga kiradi[5][6][7] Afgʻonlar Forsda 1729-yilgacha hukmronlik qiladi[8].

Oqibati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1722-yildagi Gulnobod jangidan keyin va 1729-yilgacha siyosiy nazorat Safaviylar sulolasidan Gilzoyi afgʻonlari Mahmud va undan keyin uning amakivachchasi Ashrafning vorisligiga oʻtdi[9]. Safaviy shahzodalarning aksariyati, shuningdek, Shoh Sulton Husayn gilzoyi hukmronligi ostida qatl etildi. Oʻsha davrda bu siyosiy inqiroz Rossiya va Usmonli imperiyasini urush eʼlon qilishga va muhim Fors hududlarini bosib olishga undadi[10]. Gʻilon va Ozarbayjon viloyatidagi hamda Kurd va Luriston hududidagi Safaviylar tomonidan boshqariladigan yerlar 1724-yilda Istanbul shartnomasiga koʻra har ikki imperiya tomonidan oʻzlashtirildi. Bu shartnoma aslida urush boshlanishining oldini olish uchun kelishuv edi, chunki ikki imperiya Eron shimolini nazorat qilishni xohlashdi. Darhaqiqat, Rossiya imperatori Pyotr I Kaspiy dengizining sharqida joylashgan mamlakatlar orqali Hindistonga savdo yoʻlini qurishni rejalashtirgan edi, Usmonlilar esa Rossiyaning Turkiyaga yaqinligi tufayli bu hududdan uzoqda boʻlishini xohlashdi[11]. Ashraf Eron ustidan toʻliq suverenitetga ega boʻlishni xohlardi. Buning uchun 1727-yilda u gʻarbiy Eronni Usmonlilar imperiyasiga qoʻshishga qaror qildi; evaziga hukmdor deb tan olindi[12].

1729-yilda hokimiyatdan chetlatilgan Shoh Sulton Husaynning oʻgʻli Shoh Tahmasp II va uning sarkardasi Tahmasp Qulixon (keyinchalik Nodirshoh nomi bilan mashhur) boshqaruvidagi fors harbiylari Xurosonda Safaviylar hududini tiklash maqsadida afgʻon qoʻshinlarini magʻlub etdi va Ashraf oʻldirildi. Bu Nodirning yorqin harbiy qoʻmondonligi ostida Safaviylar tomonidan bir qator gʻalabali janglarga olib keldi[13]. Shu bilan 1730-yilda afgʻon hukmronligi tugadi, soʻngra Tahmasp II davrida sobiq Safaviylar siyosiy-iqtisodiy tuzumi tiklandi. Nodir 1736-yilda yangi tayinlangan shoh Tahmasp II ning oʻgʻli Abbos III taxtdan agʻdarilganidan keyin shoh deb eʼlon qilindi[11]. Endi Fors hukmdori sifatida Nodir 1739-yilda Karnal jangi bilan Hindistonni zabt etishga kirishdi. 1743-yilda u 1746-yilgacha davom etgan Usmonli imperiyasiga qarshi ikkinchi marta urushga kirdi. Nodirshoh 1747-yilda Xurosonda oʻziga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolonni tarqatishga urinayotganda oʻz qoʻshinlari tomonidan oʻldirildi[14].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Axworthy 2006, ss. 54–55.
  2. ↑ Malcolm, John. The History of Persia, from the most early period to the present time: containing an Account of the religion, government, usages and character of the inhabitants of that Kingdom, London, 1829. 
  3. ↑ „The Fall of Isfahan | History Today“. www.historytoday.com. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  4. ↑ Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia Mikaberidze: . ABC-CLIO, 2011 — 352-bet. 
  5. ↑ Lang, D. M. (October 1952). "Georgia and the Fall of the Ṣafavi Dynasty" (en). Bulletin of the School of Oriental and African Studies 14 (3): 523–539. doi:10.1017/S0041977X00088492. ISSN 1474-0699. https://www.cambridge.org/core/journals/bulletin-of-the-school-of-oriental-and-african-studies/article/abs/georgia-and-the-fall-of-the-safavi-dynasty/86E6D5204969C88F37FDFD3ABE070E73. 
  6. ↑ Conflict and conquest in the Islamic world: a historical encyclopedia Mikaberidze: , Santa Barbara, Calif., 2011. ISBN 978-1-59884-337-8. OCLC 763161287. 
  7. ↑ A global chronology of conflict: from the ancient world to the modern Middle East Spencer Tucker: . Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, 2010. ISBN 978-1-85109-672-5. OCLC 617650689. 
  8. ↑ "CORRECTION". Journal of the Economic and Social History of the Orient 45 (1): 139. 2002. doi:10.1163/156852002320123082. ISSN 0022-4995. 
  9. ↑ Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopaedia Mikaberidze: . Santa Barbara: Calif.: Abc-Clio, 2011 — 352-bet. 
  10. ↑ Masroori, Cyrus. Persia and the Enlightment. Liverpool: Liverpool University Press, 13 September 2021 — 103-bet. 
  11. ↑ 11,0 11,1 "Afghan interlude". Encyclopedia Britannica. 10 April 2018. 
  12. ↑ Ricks, Thomas M „Political and Socioeconomic Structures of Late-Safavid Iran, Southern Iran, and the Gulf: The Safavids, Afghans, and Afshars, 1700–1745“, . Notables, Merchants, and Shaykhs of Southern Iran and Its Ports. Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2012 — 42-bet. 
  13. ↑ Ricks, Thomas M „Political and Socioeconomic Structures of Late-Safavid Iran, Southern Iran, and the Gulf: The Safavids, Afghans, and Afshars, 1700–1745“, . Notables, Merchants, and Shaykhs of Southern Iran and Its Ports. Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2012 — 43-bet. 
  14. ↑ Masroori, Cyrus. Persia and the Enlightment. Liverpool: Liverpool University Press, 13 September 2021 — 103-bet. 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant (English). I.B. Tauris, 2006. ISBN 1-85043-706-8.  

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Isfahon_qamali_(1722)&oldid=5320740" dan olindi