Hayvonlarni oʻrgatish

Hayvonlarni oʻrgatish (dressirovka) — hayvonlarning maʼlum bir uslub va muntazam ravishdagi mashqlar natijasida hamda shartli refleks yordamida oʻrgatuvchining muayyan signaliga javoban har xil harakatlar bajarishiga asoslangan usul; sirk sanʼatining qadimgi janrlaridan biri. Oʻrgatilgan hayvonlar tomoshasi sirk maydoni yoki sahnada namoyish etiladi.

Hayvon oʻrgatish qadimdan maʼlum boʻlib, Xitoy, Hindiston, Qadimgi Misr, Yunoniston, Qadimgi Rim, Vizantiyada keng tarqalgan. Masalan, Qad. Rimdagi "Kolizey" singari sirklarda yirtqich hayvonlar ishtirokida oʻyinlar uyushtirilgan. Oʻrta asrlarda Yevropa mamlakatlarida sayyoh aktyorlar — gistrion, jonglyor, buf-fon, skomoroxlar oʻrgatilgan yovvoyi va uy hayvonlari bilan yarmarkalardagi maydonlarda hamda koʻchma tomoshaxona — balaganlarda oʻyin koʻrsatishgan. XII asrda avval Italiya, soʻng Yevropaning boshqa mamlakatlarida ot oʻrga-tish maktablari ochilib, chavandozlik va ot ustida akrobatika mashklari bajarish yoʻlga qoʻyildi.

XVIII asrning 2-yarmidan boshlab yirtqich hayvonlar tomoshasi maxsus qafas — vagonlarda namoyish etiladigan boʻldi. XIX asrning oʻrtalaridan oʻrgatilgan hayvonlar sirk maydonidan oʻrin oldi, sirk sanʼatining tarkibiy qismiga aylandi. 20-asrning oʻrtalaridan hayvonlar ijrosidagi tomoshalar koʻchma zootsirklarda ham koʻrsatila boshladi. Bu janrning rivojlaiishiga F.Astley (Angliya), L. Frankoni (Fransiya), K.Gagenbenk (Germaniya), Kni sulolasi (Shveysariya), V. va A.Durovlar, N.Gladilshikov,I.Bugrimova, V.Filatov (Rossiya), S.Isaakyan (Armaniston) va boshqa salmoqli hissa qoʻshishgan. Hayvonlarni oʻrgatish bir necha usulga boʻlinadi. Ogʻriq sezgilarini aks ettiruvchi usul sirkda yirik hayvon va yirt-qichlarni oʻrgatishda qoʻllanadi. Mexanik usulda ogʻriq sezgilarini aks ettirmay, qoʻzgʻovchilardan foydalaniladi. Bu usul qishloq xoʻjaligi hayvonlariga nisbatan qoʻllanadi. Taqlid usuli yosh hayvonning boshqa hayvonga taqlididan, yaʼni instinktga asoslanadi. H.oʻ.ning ragʻbatlantiruvchi usulida zarur malakalar (koʻproq natural ref-lekslar) ragʻbatlantirish (oziq-ovqat berish, erkalash, instinktlarni qondirish) bilan amalga oshiriladi. Hosil boʻlgan reflekslarni mustahkamlash uchun oʻrgatilgan hayvonlar muntazam ravishda mashq qildirib turiladi. Turli uy hayvonlaridan tortib yovvoyi hayvonlargacha oʻrgatiladi. H.oʻ. oʻzbek sirkida ham qadimdan mavjud boʻlgan. Xalq sayillari va bayramlarida oʻrgatilgan ayiq, maymun, echki, ilon va boshqa hayvonlar hamda qushlar bilan tomoshalar koʻrsatilgan (qarang Ayiq oʻyin, Ilon oʻyin, Ot oʻyin). Yozma manbalarga koʻra, Amir Temur saroyida turli ranglarga boʻyalgan fil, tuya, otlar ishtirokida tomoshalar koʻrsatilgan. 15-asrda tuya, echki va qushlar bilan Bobo Jamol ismli hayvon oʻrgatuvchi shuh-rat qozongan. 1828-yilda buxorolik hayvon oʻrgatuvchi Shokir Moskvada 11 tuya va 2 eshak ishtirokida tomosha koʻrsatgani maʼlum. XIX asrning 2-yarmida buxorolik Ikrom bobo oʻrgatilgan ayiq va 2-maymun bilan koʻrsatgan tomoshalari bilan shuhrat qozongan. 20-asrda H.oʻ. boʻyicha Rahmonovlar, Xoʻjayevlar, Zarifovlar sulolalari, Akrom Yusupov, Roman Belley, Alisher Toshkanboyev va boshqa tanilgan. Hozirgi qunda yirtqich va ekzotik hayvonlar bilan Furqat Yunusov, Rustam Matchonov, Farhod Rajabov, Foziljon Egamberdiyev, Toʻlqin Galimovlar chiqishlar qilmoqdalar. 2002-yil Toshkentdagi "Sahnadagi sirk" birlashmasi qoshida "Zootsirk" oʻz faoliyatini boshladi. Unda dunyoning turli qitalaridan keltirilgan 20 dan ortiq hayvon va qushlar ishtirokida teatrlashtirilgan tomoshalar namoy-ish etilmokda. 2002-yil Toshkent sirki qoshida 1-xalqaro kuchuklar teatri faoliyat qoʻrsata boshlab, "Zolushka" spektaklini sahnalashtirdi. Oʻrgatilgan ayiq, maymun, ilon va 6. hayvonlar ishtirokidagi oʻyinlar sirk guruhlarining dasturiga ham kiritilgan.

Manbalar

Hayvonlarni oʻrgatish (fransuzcha shkafchadan "to'g'rilash; o'rgatish") - har xil shartli reflekslar va koʻnikmalarni rivojlantirish va mustahkamlash uchun olingan hayvonlar boʻyicha mashgʻulotlar majmuasi. Oʻquv mashgʻulotlari doʻstona munosabatlarni rivojlantirish, hayvonot dunyosida uni topish uchun odamning munosib xatti-harakatlarini shakllantirish, har qanday turdagi obʼektlarni izlash, muayyan sharoitlarda yoki oʻyin-kulgida himoya qilish maqsadida amalga oshirilishi mumkin. Oʻqitish - bu odamlarning ayrim turdagi hayvonlar bilan oʻzaro qulay hayot kechirish zarurati. Yirik hayvonlar uchun (masalan, otlar, fillar) va ayniqsa yirtqichlar (sherlar, yoʻlbarslar, panterlar) uchun taming atamasidan foydalanish mumkin. Trening - bu hayvonlar va odamlarni boshqarishning eng qadimgi usullaridan biridir. Koʻp odamlar mashgʻulotlardan foydalanadilar va oʻzlari bilmagan holda oʻqitilmoqda, garchi bu hayvonga ilmiy asoslangan, maqsadga muvofiq, uslubiy va tizimli taʼsir, unda har qanday xizmatdan foydalanish uchun oʻziga xos, zarur koʻnikma va koʻnikmalarni rivojlantirish uchun ham ishlatilishi mumkin, xalq - kundalik hayotda iqtisodiy faoliyat yoki xatti-harakatlarni boshqarish. Treningning ikkita asosiy tushunchasi - koʻrsatmalar va mustahkamlash: ijobiy yoki salbiy. Treningni rag'batlantirish, motivatsiya - mukofotlar va jazolar tizimidan ajratish kerak. Mukofotlar va jazolar, odatda, harakat sodir etilganidan so'ng, ko'pincha uzoq vaqtdan keyin, masalan, jinoiy ta'qib qilish paytida keladi. Mustahkamlash - bu xatti-harakatlar paytida sodir bo'ladigan narsa, go'yo xatti-harakatga "izoh" berib, uni u yoki bu yo'nalishga yo'naltiradi [1]. Tabassum, erkalash, yaxshi soʻz kabi ijobiy mustahkamlash, odatda salbiy mustahkamlashdan koʻra samaraliroq boʻlib, u hayvonlar bilan bogʻliq ravishda ham, odamlar orasida ham keng qoʻllanadi. Salbiy kuchaytirish (qoshlarini burish, norozi intonatsiya va boshqalar) shunchaki suzib oʻtishi, tark etishi yoki salbiy taʼsiridan qochishi mumkin boʻlgan erkin jonzotlarga nisbatan samarasiz. I.P.Pavlovning yuqori asabiy faoliyat toʻg'risidagi taʼlimotiga koʻra, hayvonlarni tayyorlashning asosi shartli reflekslarni shakllantirishdir. Masalan, shartli boʻlgan tovush, oziq-ovqat va imo-ishoralar signallari va shartsiz reflekslar deb hisoblanadigan mexanik harakatlar kabi turli xil ogohlantirishlardan foydalanish. Aynan shu taʼsir hayvonlarda kerakli reaktsiyani keltirib chiqaradi, bu esa murabbiy tuzatishga harakat qilmoqda. Hayvon orgatish bilan shugʻullanadigan kishi, orgatilgan hayvonning yuqori asabiy faoliyat turining oʻziga xos xususiyatlariga bogʻliqligini his qilishi kerak va faqatgina ushbu qaramlikni aniqlagandan soʻng, ushbu hayvon uchun zarur boʻlgan mashgʻulot usulini tanlash mumkin.Agar zarur buyruqlar bajarilsa, hayvon ragʻbatlantiriladi, agar itoat qilmasa, jazolanadi. Malakalarni rivojlantirish uchun hayvon vaqti-vaqti bilan oʻqitilishi kerak. Bunday holda, tarbiyalangan hayvon inson undan talab qiladigan barcha harakatlarni ideal tarzda bajaradi. Zoʻravonlik va ogʻriqli mashgʻulot usullari koʻp yillar davomida turli xil hayvonlarni himoya qilish jamiyatlari tomonidan tanqid qilingan. Oʻqitishning foydali usuli ovchi itlar, podachi itlar va sirk hayvonlarini tayyorlashda qoʻllanadi. It, etarlicha rivojlangan yuqori asabiy faoliyatga ega boʻlgan jonzot sifatida, ushbu mashq usulini yaxshi qabul qiladi. Oʻqitishning foydali usuli bilan tabiiy reflekslar ovqat berish yoki mehr-muhabbat bilan kuchaytiriladi. Masalan, koʻpgina hayvonlar egasi ularni shunchaki silab qoʻyishi yoki noziklikning bir qismini berishi uchun kerakli vazifani bajarishga tayyor. Intellektual darajadagi oʻquv obʼekti qanchalik yuqori rivojlansa, u vazifalarni tezroq qabul qiladi va bajaradi, zaruriy refleks tezroq oʻrnatiladi. Oʻqitishning taqlid usuli yosh hayvonlarni boshqasi, kattaroq va allaqachon oʻqitilgan birovning harakatlarini takrorlashga asoslanadi. Ushbu usul podachi itlarni oʻrgatish, qoʻylar podasini qoʻriqlash va choʻponga podada hayvonlarni yigʻishda yordam berish uchun keng qoʻllanadi. Kuchukchalar, ota-onalarining kerakli buyruqlarni qanday bajarayotganini koʻrib, odamlarning maqtoviga sazovor boʻlishadi, keksa odamlarning harakatlarini juda tez takrorlashadi va bu jarayonda oʻqitiladi. Taklitlash usuli delfinlarni tayyorlashda ham qoʻllanadi. Yovvoyi va uy hayvonlarining har xil turlari mashgʻulotga jalb qilinadi. Yovvoyi hayvonlar avval qoʻlga kiritiladi va keyin oʻrgatiladi. Hayvon qancha yosh boʻlsa, odamlarni oʻrgatish va ularga koʻnikish shunchalik osonlashadi. Oʻqitish elementlari qishloq xoʻjaligi hayvonlari bilan eng oddiy harakatlar boʻlishi mumkin, masalan, sutchi sigirni sogʻadi, ammo agar hayvon ilgari maʼlum bir tayyorgarlikdan oʻtmagan boʻlsa, u holda sogʻish muammoli boʻladi va sigir shunchaki sut beruvchiga sut bermaydi. Shuning uchun hayvon oldindan joyga, xonaga, odamning koʻrinishi va hidiga oʻrganib qolgan. Bu eng sodda mashgʻulot, ammo hattoki bunday mashgʻulot va taminlash mashgʻulot hisoblanadi. Otni jilovlash, choʻtkalash, egarni orqasiga oʻrnatib yurish va otlarni kiyinishga yoki yuqori chavandozlik maktabiga oʻrgatish orqali oʻrgatish odamning maʼlum bilim va koʻnikmalarini talab qiladigan juda murakkab mashgʻulotdir. Qushlar va hasharotlar oʻzlarini oʻqitish uchun qarz berishadi. Masalan, kaptarlarni uzoq masofalarga parvoz qilish uchun uy sharoitiga keltirish. Odamning ushbu qushlar bilan ishlashi tufayli tashuvchi kaptarlarning uyga yoʻl topish qobiliyati rivojlandi. Oʻsimliklarning maʼlum bir turidan asal olishni istagan asalarichilar zarur gullarni hidlash uchun asalarilarda shartli reflekslarni yaratish uchun oldindan harakat qilishadi. Ushbu usul birinchi marta 1933-yilda sovet olimi A.F.Gubin tomonidan taklif qilingan. Kerakli harakatlarga maʼlum bir asal oʻsimlikining aromati qoʻshilishi bilan hasharotlarni shakar siropi bilan boqish orqali erishiladi. Maʼlum bir turga, taʼmga va hidga oʻrganib qolgan asalarilar ushbu oʻsimlikni kelajakda izlaydilar. Treningning qiyosiy samaradorligi Birinchi navbatda ongsiz mexanizmlardan foydalanadigan oʻqitish usuli sifatida, mashgʻulotlar oʻz harakatlari haqida oʻylashga moyil boʻlmagan bolalar va kattalar uchun samarali boʻladi. Xususan, BF Skinner psixiatriya shifoxonalaridagi mahbuslar va bemorlarga taʼlim taʼsirining boshqa usullariga nisbatan yuqori samaradorligini koʻrsatdi ("Ozodlik va qadr-qimmatdan tashqari"). Qoida tariqasida, mashgʻulotlar natijasi avtomatizmga olib boriladigan xatti-harakatlardir, shuning uchun u koʻpincha qoʻrquvni engish uchun zarur boʻlgan kasblarda va faoliyatda, masalan, armiyada qoʻllanadi. Operantni konditsionerlashtirish va dasturlashtirilgan oʻqitish usuli oʻqitishga yaqin. Etarli qadriyatlarga ega boʻlgan va ong imkoniyatlaridan faol foydalanadigan kattalarga taʼsir koʻrsatishda, oʻqitish oʻrniga kelishuvlardan foydalaniladi. Sirk tomoshalari uchun hayvonlarni tayyorlash qadimdan maʼlum boʻlgan. Hatto Qadimgi Misr va Qadimgi Rimda ham hayvonlar ushbu ajoyib voqealar uchun ishlatilgan. Endi sirkda siz fillardan sichqonlarga qadar turli xil oʻrgatilgan hayvonlarni koʻrishingiz mumkin. Agar murabbiylarning asosiy qismi sirk "rassomlari" bilan ishlashda ogʻriqli usullardan foydalangan boʻlsa, unda V.P.Durov birinchi boʻlib I.P.Pavlovning shartli reflekslar haqidagi taʼlimotiga asoslangan ogʻriqsiz ragʻbatlantiruvchi usulni qoʻllagan. Aynan shu usul Durovga boʻysunish va ilgari oʻqitish imkonsiz boʻlgan hayvonlar bilan ishlashga imkon berdi. Ushbu usul keng eʼtirofga sazovor boʻldi va koʻplab murabbiylar tomonidan qoʻllanadi, masalan, mashhur sirk ustasi Yu D. D. Kuklachev mushuklar bilan ishlashda ushbu foydali va ogʻriqsiz mashgʻulot usulidan foydalanadi. Garchi ilgari (masalan, Jek Londonning "Maykl, Jerrining ukasi" hikoyasi) sirk mashgʻulotlarida hayvonlarni ogʻriq tahdidi orqali fokuslar qilishga majbur qilishgan boʻlsa, endi jamiyat bunday usullarga salbiy munosabatda. Ulardan foydalanadigan murabbiylar sirklar faoliyati toʻg'risida salbiy fikr bildiradilar. Koʻpgina sirk muassasalari, xususan, Ukraina Milliy sirklari mashgʻulotlarning zoʻravonlik usullarini qatʼiyan qoralaydilar [2]. Kiev tsirkining bosh direktori va badiiy rahbari Lyudmila Alekseevna Shevchenkoning soʻzlariga koʻra, hayvonni masxara qilgan murabbiy sirk uchun printsipial jihatdan mos emas [3]. Durov davridan beri hayvonlarga nisbatan hurmat bilan qarashning belgilangan meʼyorlariga qaramay, baʼzi murabbiylar kasbiy etikaga rioya qilmaydilar. Dunyoning bir qator mamlakatlarida hayvonlarga nisbatan shafqatsizlikni bostirish mexanizmlarining etishmasligi hayvonlardan sirklarda foydalanishni taqiqlashga olib keldi.

Lyudmila Shevchenko (Kiev sirk) sirkdagi hayvonlar haqida - YouTube
Karen Pryor, "Hayvonlar va odamlarni o'qitish to'g'risida" 21-fevral 2015. Arxivlangan 21-fevral 2015-yil.
VL Durov "Hayvonlarni tayyorlash" kitobi
BF Skinner, "Ozodlik va qadr-qimmatdan tashqari" asari