Kontent qismiga oʻtish

Feminizm

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, erkin ensiklopediya
WikiAyollar loyihasi qismi
Feminizm
Tarixi
Bosqichlar
Ayollar saylov huquqi
Feministik ideologiya
Multikultural
Konservativ feminizmlar roʻyxati
Diniy variantlar
Harakatlar va mafkuralar
Tushunchalar
Nuqtai nazarlar
Nazariya
Areas of study
Mamlakat boʻyicha
Roʻyxatlar va turkumlar
Roʻyxatlar

Feminizm bu jinslar oʻrtasida siyosiy, iqtisodiy, shaxsiy va ijtimoiy tenglikni tashkil etishga qaratilgan ijtimoiy-siyosiy harakatlar va mafkuralar tizimidir[1][2][3][4][5]. Feminizm jamiyatlar erkaklar nuqtai nazarini ustun koʻrishi, ayollarga esa adolatsiz munosabatda boʻlishi gʻoyasini oʻz ichiga oladi. Ushbu holatni oʻzgartirish uchun feminizm gender steoreotiplariga qarshi kurashish, ayollarga xuddi erkaklar uchun mavjud boʻlgan taʼlim va mehnat imkoniyatlarini yaratishga harakat qiladi.

Feminizm harakatining ramzi

Feministik harakatlar xotin-qizlar huquqlari, shu jumladan ovoz berish, davlat lavozimlarini egallash, mehnat qilish, adolatli ish haqi olish va maoshdagi gender tafovutini bartaraf etish, mulkka egalik qilish, taʼlim olish, nikohda teng huquqqa ega boʻlish va onalik taʼtiliga ega boʻlish uchun harakat qiladilar[6].

Feministik harakatlar dunyoda ayollar huquqi borasida eng katta ijtimoiy oʻzgarishlar qilgan omildir. Gʻarb mamlakatlarida hozirda eng bazaviy huquq hisoblangan ayollarning saylash va saylanish huquqi, reproduktiv huquq (homiladorlikni oldini olish va abort), bitimlar tuzish va mulkka egalik qilish, ingliz tilida soʻzlarning gender neytralligini[7] taʼminlashga feminizm sababchi hisoblanadi.

Terminologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mary Wollstonecraft 1792-yilda nashr etilgan „A Vindication of the Rights of Woman (Ayollar huquqlarini himoya qilish)“ nomli asari tufayli koʻpchilik tomonidan feminizm asoschisi sifatida eʼtirof etiladi. Ushbu kitobda u sinf va xususiy mulk ayollarga nisbatan kamsitishning asosi ekanligini hamda ayollar xuddi erkaklar kabi teng huquqlarga ehtiyoj sezishini asoslab bergan[8][9][10][11].

Tadqiqotchilarning fikricha „feminizm“ atamasini 1837-yilda fransuz faylasufi va utopiya sotsialisti Charles Fourier kiritgan[12]. Lekin uning asarlarida bu soʻz uchramaydi[13]. „Feminizm“ va „feminist“ soʻzlari Fransiya va Gollandiyada 1872-yilda, Buyuk Britaniyada 1890-yillarda va AQSHda 1910-yilda paydo boʻlishni boshlagan. Ingliz tilining Oksford lugʻati „feminist“ soʻzi 1852-yildan, „feminism“ soʻzi esa 1895-yildan ishlatilishni boshlagan deb koʻrsatadi.

„Féminisme“ („feminizm“) atamasi ilk bor 1871-yilda Fransiyada, Ferdinand-Valère Faneau de la Cour tomonidan yozilgan tibbiyot dissertatsiyasida qoʻllanilgan. Unda, muallifning fikriga koʻra, tuberkulyozdan aziyat chekkan va ayollik xususiyatlarini rivojlantirgan erkaklar haqida gapirilgan[14]. Tibbiyotda qoʻllanilishidan ilhomlangan „féministe“ („feminist“) soʻzi 1872-yilda Aleksandr Dyuma tomonidan yozilgan inshoda ayollar huquqlarini qoʻllab-quvvatlagan erkaklarga nisbatan ishlatilgan. Har ikkala holatda ham bu soʻz juda salbiy maʼnoda qoʻllanilib, jamiyatning jinsiy taqsimotiga boʻysunishni rad etgan va jinslar oʻrtasidagi tengsizlikka qarshi chiqqan ayollar tomonidan keltirib chiqarilgan, „jinslarning aralashuvi“ deb ataluvchi hodisani tanqid qilishni ifodalagan[14].

Tarixiy davr, madaniyat va mamlakatga qarab, dunyo boʻylab feministlarning sabablari va maqsadlari turlicha boʻlgan. Gʻarb feminist tarixchilarining aksariyati, ayollar huquqlarini himoya qilish uchun harakat qiluvchi barcha harakatlar, feministik harakatlar sifatida qaralishi kerak, deb hisoblaganlar. Lekin oʻzlarini bu atama bilan atashni yoqtirishmagan[15][16][17][18][19][20]. Boshqa tarixchilar bu atamani faqat zamonaviy feminizm harakati va uning davomchilari bilan chegaralash kerakligini taʼkidlaydilar. Ular ilgarigi harakatlarni tasvirlash uchun „protofeminist“ atamasini ishlatadilar[21].

  • Clara Zetkin (chapda) Rosa Luxemburg (oʻngda) bilan, 1910-yil yanvar. Zetkin Xalqaro xotin-qizlar kuni tashabbusi bilan chiqqan.
    Clara Zetkin (chapda) Rosa Luxemburg (oʻngda) bilan, 1910-yil yanvar. Zetkin Xalqaro xotin-qizlar kuni tashabbusi bilan chiqqan.
  • Feminist sufrajistlar paradi New York shahri, 1912-yil
    Feminist sufrajistlar paradi New York shahri, 1912-yil
  • Charlotte Perkins Gilmanning „Atlanta Constitution“ gazetasidagi feminizm haqidagi maqolasi, 10-dekabr 1916-yil.
    Charlotte Perkins Gilmanning „Atlanta Constitution“ gazetasidagi feminizm haqidagi maqolasi, 10-dekabr 1916-yil.
  • 1913-yilda Nyu-York shahridagi uyini sotgandan soʻng, Emmeline Pankhurst doimiy ravishda sayohat qilib, Britaniya va Amerika Qoʻshma Shtatlar boʻylab sayohat qilib, nutq soʻzlagan.
    1913-yilda Nyu-York shahridagi uyini sotgandan soʻng, Emmeline Pankhurst doimiy ravishda sayohat qilib, Britaniya va Amerika Qoʻshma Shtatlar boʻylab sayohat qilib, nutq soʻzlagan.
  • Gollandiyada Wilhelmina Drucker (1847-1925) oʻzi asos solgan tashkilotlar orqali ayollarning ovoz berish va teng huquqliligi uchun kurashgan.
    Gollandiyada Wilhelmina Drucker (1847-1925) oʻzi asos solgan tashkilotlar orqali ayollarning ovoz berish va teng huquqliligi uchun kurashgan.
  • Louise Weiss boshqa Parij sufrajist ayollar bilan birga, 1935-yil. Gazetaning sarlavhasida „Fransuz ayoli ovoz berishi kerak“ deb yozilgan.
    Louise Weiss boshqa Parij sufrajist ayollar bilan birga, 1935-yil. Gazetaning sarlavhasida „Fransuz ayoli ovoz berishi kerak“ deb yozilgan.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Feminizm tarixi

Davrlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gʻarb mamlakatlarida feminizm harakati tarixi toʻrt „toʻlqin“ga boʻlinadi.

  1. Feminizmning birinchi toʻlqini asosan XIX va XX asr boshlaridagi sufrajetlar harakatini oʻz ichiga oladi, uning asosiy maqsadi bu ayollarning saylov huquqi va turmush qurgan ayollarning mulkka egalik qilish huquqi boʻlgan.
  2. Feminizmning ikkinchi toʻlqini sifatida 1960-yillarda boshlangan ayollarning ozodlik harakati tushuniladi. Bu harakat ayol va erkaklarning toʻliq huquqiy va ijtimoiy tengligini targʻib qiladi.
  3. Uchinchi toʻlqin ikkinchi toʻlqinning davomi boʻlib, uning qator muvaffaqiyatsizlariga nisbatan munosabatdir. Uchinchi toʻlqinning paydo boʻlishi 1990-yillarga toʻgʻri keladi[22] va feministlar orasidagi „jinsiy bahslar“ bilan bogʻliq. Ushbu bahs va feminizmning antipornografik feminizm va jinsiy-ijobiy feminizmga boʻlinishi ikkinchi toʻlqinning oxiri va uchinchi toʻlqinning boshlanishi deya hisoblanadi.
  4. Toʻrtinchi toʻlqin taxminan 2013-yildan boshlangan bosqichdir[23]. Bu toʻlqin ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish, internetdagi faollik va marginallashtirilgan ijtimoiy guruhlar, xususan „rangli“ va trans-ayollarni himoya qilish bilan tavsiflanadi[24][25][26].

19-asr va 20-asr boshi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Feminizmning birinchi to‘lqini

Feminizmning birinchi toʻlqini XIX asr va XX asr boshlarida faol harakat davri sifatida namoyon boʻldi. Buyuk Britaniya va AQShda bu harakat ayollar uchun teng shartnoma tuzish, nikoh, ota-onalik va mulk huquqlarini targʻib qilishga qaratilgandi. Yangi qonunchilik orasida Buyuk Britaniyada 1839-yilda qabul qilingan „Bolalarni himoya qilish toʻgʻrisida“gi qonun bor edi. Bu qonun bolalarni tarbiyalashda „nozik yillar“ tamoyilini joriy etdi va ayollarga birinchi marta oʻz farzandlarini qonuniy himoya qilish huquqini berdi[27][28][29]. Boshqa qonunlar, jumladan Buyuk Britaniyada 1870-yilda qabul qilingan va 1882-yilda kengaytirilgan „Turmush qurgan ayollar mulki toʻgʻrisida“gi qonun[30] boshqa Britaniya hududlaridagi shunga oʻxshash qonunchilikka asos boʻldi. Viktoriya 1884-yilda, Yangi Janubiy Uels esa 1889-yilda bu qonunni qabul qildi. Qolgan Avstraliya mustamlakalari 1890–1897-yillar oraligʻida xuddi shunday qonunlarni joriy etgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida faoliyat asosan siyosiy hokimiyatni, xususan ayollarning saylov huquqini qoʻlga kiritishga qaratilgan boʻlsa-da, baʼzi feministlar ayollarning jinsiy, reproduktiv va iqtisodiy huquqlari uchun ham faol kurash olib bordilar[31].

Ayollarning saylov huquqi (ovoz berish va parlament aʼzoligiga saylanish huquqi) Britaniyaning Avstralosiyo mustamlakalarida XIX asr oxirida paydo boʻldi. Oʻzini oʻzi boshqaruvchi Yangi Zelandiya mustamlakasi 1893-yilda ayollarga ovoz berish huquqini berdi. Janubiy Avstraliya esa 1894-yilda „Konstitutsiyaga oʻzgartirish (Kattalar saylov huquqi) toʻgʻrisidagi qonun“ni qabul qilib, bu faoliyatni qonuniylashtirdi. Shundan soʻng, 1902-yilda Avstraliyada ham ayollarga saylov huquqini taqdim etildi[32][33].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Brunell, Laura; Burkett, Elinor „Feminism“. Encyclopaedia Britannica. Qaraldi: 2019-yil 21-may.
  2. ↑ Lengermann, Patricia; Niebrugge, Gillian „Feminism“, . The Concise Encyclopedia of Sociology. John Wiley & Sons, 2010 — 223-bet. ISBN 978-1-40-518353-6. 
  3. ↑ Mendus, Susan „Feminism“, . The Oxford Companion to Philosophy, 2nd, Oxford University Press, 2005 — 291–294-bet. ISBN 978-0-19-926479-7. 
  4. ↑ Hawkesworth, Mary E.. Globalization and Feminist Activism. Rowman & Littlefield, 2006 — 25–27-bet. ISBN 978-0-7425-3783-5. 
  5. ↑ Beasley, Chris. What is Feminism?. New York: Sage, 1999 — 3–11-bet. ISBN 978-0-7619-6335-6. 
  6. ↑ Echols, Alice. Daring to Be Bad: Radical Feminism in America, 1967–1975. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989. ISBN 978-0-8166-1787-6. 
  7. ↑ Disciplining Feminism: From Social Activism to Academic Discourse. Duke University Press, 2002. ISBN 0-8223-2843-7. 
  8. ↑ M Wollstoncraft, A Vindication of the Rights of Woman (1792) ch VII, „From the respect paid to property flow, as from a poisoned fountain, most of the evils and vices which render this world such a dreary scene to the contemplative mind.“ Mary Wollstonecraft, Pedagogy, and the Practice of Feminism. Routledge, 18 July 2013. ISBN 978-1-136-75303-9. 
  9. ↑ Vindication: A Life of Mary Wollstonecraft. Harper Collins, 17 March 2009. ISBN 978-0-06-186600-5. 
  10. ↑ „The Original Suffragette: The Extraordinary Mary Wollstonecraft“. TheGuardian.com (2015-yil 5-oktyabr).
  11. ↑ „Feminism in the 18th century and beyond“.
  12. ↑ Goldstein, Leslie F. (1982). "Early Feminist Themes in French Utopian Socialism: The St.-Simonians And Fourier". Journal of the History of Ideas 43 (1): 91–108. doi:10.2307/2709162. 
  13. ↑ „Féminisme : Appelation D'origine - Vacarme“ (French). vacarme.org (1997-yil 2-sentyabr). Qaraldi: 2024-yil 7-avgust.
  14. ↑ 14,0 14,1 Fayolle, Caroline (17 June 2018). "Des Corps "Monstres". Historique Du Stigmate Féministe". GLAD! (4). doi:10.4000/glad.1034. ISSN 2551-0819. http://journals.openedition.org/glad/1034. 
  15. ↑ Spender, Dale. There's Always Been a Women's Movement This Century. London: Pandora Press, 1983 — 1–200-bet. ISBN 978-0-86358-002-4. 
  16. ↑ Lerner, Gerda. The Creation of Feminist Consciousness From the Middle Ages to Eighteen-Seventy. Oxford University Press, 1993 — 1–20-bet. 
  17. ↑ Walters, Margaret. Feminism: A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2005 — 1–176-bet. ISBN 978-0-19-280510-2. 
  18. ↑ Kinnaird, Joan; Astell, Mary „Inspired by ideas (1668–1731)“, . There's Always Been a Women's Movement. London: Pandora Press, 1983 — 29–-bet. ISBN 978-0-86358-002-4. 
  19. ↑ Witt, Charlotte „Feminist History of Philosophy“. Stanford Encyclopedia of Philosophy (2006). Qaraldi: 2012-yil 23-yanvar.
  20. ↑ Allen, Ann Taylor (1999). "Feminism, Social Science, And the Meanings of Modernity: The Debate on the Origin of the Family in Europe and the United States, 1860–1914". The American Historical Review 104 (4): 1085–113. doi:10.1086/ahr/104.4.1085. PMID 19291893. 
  21. ↑ Botting, Eileen Hunt; Houser, Sarah L. (2006). "'Drawing the Line of Equality': Hannah Mather Crocker on Women's Rights". American Political Science Review 100 (2): 265–78. doi:10.1017/S0003055406062150. 
  22. ↑ Charlotte Krolokke, Anne Scott Sorensen „Chapter 1. Three Waves of Feminism: From Suffragettes to Grrls“, . Gender Communication Theories and Analyses: From Silence to Performance. SAGE, 2006. ISBN 978-0-7619-2918-5. 
  23. ↑ Cochrane, Kira „The Fourth Wave of Feminism: Meet the Rebel Women“ (en). The Guardian (2013-yil 10-dekabr). 2016-yil 14-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 28-may.
  24. ↑ Munro, Ealasaid (2013-07). "Feminism: A Fourth Wave?". Political Insight 4 (2): 22—25. doi:10.1111/2041-9066.12021. ISSN 2041-9058.  Munro, Ealasaid „Feminism: A Fourth Wave?“ (en). The Political Studies Association (2013-yil 5-iyul). 2018-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-yanvar. / „Feminism: A fourth wave? | The Political Studies Association (PSA)“ (en). Feminism: A fourth wave? | The Political Studies Association (PSA). 2019-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-iyun.
  25. ↑ Diamond, Diana (2009). "The Fourth Wave of Feminism: Psychoanalytic Perspectives". Studies in Gender and Sexuality 10 (4): 213—223. doi:10.1080/15240650903228187. ISSN 1940-9206. 
  26. ↑ Cochrane, Kira. All the Rebel Women: The Rise of the Fourth Wave of Feminism. London: Guardian Books, 2013. ISBN 978-1-78356-036-3. 
  27. ↑ Wroath, John. Until They Are Seven, The Origins of Women's Legal Rights. Waterside Press, 1998. ISBN 978-1-872870-57-1. 
  28. ↑ Mitchell, L. G.. Lord Melbourne, 1779–1848. Oxford University Press, 1997. 
  29. ↑ Perkins, Jane Gray. The Life of the Honourable Mrs. Norton. John Murray, 1909. 
  30. ↑ „Married Women's Property Act 1882“. legislation.gov.uk. UK Government (1882). Qaraldi: 2017-yil 17-aprel.
  31. ↑ Freedman, Estelle B.. No Turning Back: The History of Feminism and the Future of Women. Ballantine Books, 2003 — 464-bet. ISBN 978-0-345-45053-1. 
  32. ↑ „Votes for Women Electoral Commission“. Elections New Zealand (2005-yil 13-aprel). 2013-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 31-mart.
  33. ↑ „Women and the Right to Vote in Australia“. Australian Electoral Commission (2011-yil 28-yanvar). Qaraldi: 2013-yil 26-aprel.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Feminizm
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Feminizm&oldid=5392434" dan olindi