Kontent qismiga oʻtish

Anaxita

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Lotus guli Anaxita maʼbudasining ramzidir

Anaxita – zardushtiylik dinida obodonlik va farovonlik maʼbudasi. Qadimgi dehqonlar yogʻingarchilik va hosildorlikni Anaxitaning moʻjizasi deb hisoblashgan. Qadimgi haykaltaroshlar Anaxitani bir qoʻlida anor yoki olma ushlab turgan ayol shaklida tasvirlaganlar. Arxeologik qazishmalarda Anaxitaning sopoldan yasalgan haykalchalari ham uchrab turadi.

Anaxita – qadimgi forscha nom boʻlib, eroniy maʼbuda nomining shakllaridan biridir. Uning toʻliq va dastlabki shakli Aradvi Sura Anaxita (Arədvī Sūrā Anāhitā) boʻlib, u hind-eron kosmologiyasida muhim oʻrin tutgan ilohiy siymolardan biri sanaladi[1]. Anaxita suvlar maʼbudasi (Aban) sifatida eʼzozlangan boʻlib, unumdorlik, shifo va donishmandlik bilan bogʻlangan. Eron hududida Anaxita ibodatxonasi ham mavjud.

Oʻrta va zamonaviy fors tilida bu nom Ardvisur Anahid (اردویسور آناهید), arman tilida esa Anahit shaklida uchraydi. Anaxitaga bagʻishlangan butxona sekta ibodatlari miloddan avvalgi IV asrda paydo boʻlgan va keyinchalik Sosoniylar davridagi butparastlikka qarshi harakatlar natijasida yoʻq qilingan[2].

Anaxita maʼbudasining ramzi lotus guli (nilufar) hisoblanadi. Nilufar festivali (forscha: Jashn-e Nilupar) har yili iyul oyining birinchi haftasi oxirida oʻtkaziladi. Ushbu festivalning aynan shu davrda oʻtkazilishi nilufar gullarining yoz boshida ochilishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.

Klassik antik davrning yunon va rim tarixchilari unga Anaïtis deb murojaat qilishgan yoki uni oʻz panteonlaridagi xudolardan biri bilan bogʻlashgan. 270 Anaxita nomli silikatli S-tipli asteroid uning nomi bilan atalgan. Uning diniy sektada sineretik maʼbuda sifatida tavsiflangan boʻlib, ikkita mustaqil unsurdan tarkib topgan. Birinchisi – osmon daryosi haqidagi hind-eroniy tushunchasining namoyon boʻlishi boʻlib, u yer yuzidagi daryolar va irmoqlarga suv yetkazib beruvchi manba sifatida tasvirlangan. Ikkinchisi esa kelib chiqishi nomaʼlum boʻlgan, biroq oʻziga xos xususiyatlarini saqlab qolgan maʼbuda boʻlib, u qadimgi Mesopotamiya maʼbudasi Inanna-Ishtar bilan bogʻlangan[3]. Bir nazariyaga koʻra, bu holat qisman Anaxitani zardushtiylik dini tarkibiga kiritish istagidan kelib chiqqan boʻlib, uning sekta gʻoyalarining shimoli-gʻarbiy hududlardan butun Forsga tarqalishi natijasida yuzaga kelgan[3].

Herman Lommelning fikriga koʻra, hind-eroniy davrida bu ilohiyaning asl nomi Sarasvatī boʻlgan boʻlib, bu nom „suvlarga ega boʻlgan“ degan maʼnoni anglatadi[4]. Avestoda uning nomi Arəduuī Sūrā Anāxitā shaklida boʻlib, bu „suvga aloqador, qudratli va begʻubor“ degan maʼnoni bildirgan. Hindlarning Sarasvatī maʼbudasi singari, Anāxitā ham ekinlar va chorvalarni oziqlantirgan. U ham ilohiya, ham uning timsoli boʻlgan afsonaviy daryo sifatida ulugʻlanadi. „U barcha yer yuzidagi oqayotgan suvlarga teng darajada ulkan kuch-quvvatga ega“ deya tasvirlangan (Yasht 5.3)[5].

Xususiyatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nomlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Faqatgina Arədvī soʻzi ushbu maʼbudaga xos boʻlib[1], bu soʻz boshqa joyda uchramaydi va dastlab „nam“ degan maʼnoni anglatgan boʻlishi mumkin. Sūra va Anāxīta soʻzlari esa umumiy Avesto tilida berilgan sifatlardir[6]. Ular mos ravishda „qudratli“ va „pok“ degan maʼnolarni anglatadi[7][8]. Bu sifatlar boshqa maʼbudalar yoki ilohiy tushunchalarga, masalan, Haoma va Fravashilarga nisbatan ham qoʻllangan[9][10]. Ushbu sifatlar Vedik Sanskrit tilida ham mavjud[11].

Suv ilohiyasi (Abān) sifatida bu yazata hind-eroniy kelib chiqishga ega boʻlib, Lommel soʻzlariga koʻra, sanskrit tilidagi Sarasvatī bilan bogʻliq[12][13][14]. Sarasvatī singari, uning proto-eroniyalik ekvivalenti *Harahvatī boʻlib, hind-eroniycha *Sarasvatī soʻzidan kelib chiqqan. Qadimgi eroniy shakli *Harahvatī boʻlib, bu nom daryolari koʻp boʻlgan hududga berilgan. Uning zamonaviy poytaxti Kobul boʻlib, Avestoda Harahvaitī, qadimgi fors tilida Hara(h)uvati-, yunoncha Araxosiya (Arachosia) deb yuritilgan[15].

Aredvi Sura Anaxita Vedik Hindistondagi Devi Sarasvatī singari ekinlar va chorvalarni oziqlantiruvchi maʼbuda sifatida tasvirlangan. U ham ilohiya, ham uning timsoli boʻlgan afsonaviy daryo sifatida madh etilgan. „U barcha yer yuzidagi oqayotgan suvlarga teng darajada ulkan kuch-quvvatga ega“ deb tasvirlangan. Baʼzi tarixchilarning taʼkidlashicha, Anaxita ariylik kelib chiqishiga va Osmon daryosi tushunchasi bilan bogʻliqligiga qaramay, qadimgi hind matnlarida uning toʻgʻridan-toʻgʻri oʻxshashi yoki hatto nomiga yaqin biron-bir ekvivalenti mavjud emas[16]. Veda matnlarida Sarasvatī bu tushunchani ifodalagan boʻlsa, keyinchalik bu rolni Ganga orqali ifodalashgan[17].

Sosoniylar va undan keyingi davrlarga oid oʻrta fors matnlarida Arədvī Sūra Anāxīta Ardvisur Anāhīy shaklida uchraydi[18]. Dalillar Anāxītāning gʻarbiy Erondan kelib chiqqanligiga ishora qiladi[19].

Anaxita, shuningdek, slavyan mifologiyasidagi Mat Syra Zemlya bilan ham umumiy xususiyatlarga ega[20].

Muqaddas matnlarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
IV-VI asrlarga oid kumush va tillo bilan qoplangan Sosoniy idishi, Anaxita tasvirlangan deb taxmin qilinadi (Cleveland sanʼat muzeyi).

Aredvi Sura Anaxita asosan Yasht 5 (Yasna 65) da tilga olinadi, bu qism Aban Yasht nomi bilan ham tanilgan boʻlib, Avestoda suv ilohiyasiga bagʻishlangan madhiyadir va eng uzun hamda boshqalariga nisbatan yaxshiroq saqlangan qism hisoblanadi. Yasna 65 Ab-Zohr marosimida, yaʼni suvlarga bagʻishlangan qurbonlik marosimida oʻqiladigan uchinchi madhiya boʻlib, Yasna xizmatining yakuniy marosimlarida tilga olinadi.

Yasht 5 ning ayrim oyatlari Aban Nyashes tarkibiga ham kiradi, bu esa Xurda Avesta ning suv ilohiyasiga bagʻishlangan ibodat qismi hisoblanadi.

Nybergning fikriga koʻra[21] va Lommel hamda Widengren tomonidan aytilganidek[22][23], Aban Yashtning qadimiy qismlari juda erta davrda, ehtimol Gohlar (Gathalar) yaratilganidan koʻp oʻtmay yozilgan.

Yasna 38, bu „yer va muqaddas suvlarga“ bagʻishlangan boʻlib, yetti bobdan iborat Yasna Haptanghāiti tarkibiga kiradi va til jihatidan Gohlar bilan teng darajada qadimiy hisoblanadi.

Yashtning ayrim qismlarida Anaxita tasvirida nomuvofiqliklar ham uchraydi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Boyce 1983b, s. 1003.
  2. ↑ Boyce 1975b, s. 454.
  3. ↑ 3,0 3,1 Malandra, William (1983), An Introduction to Ancient Iranian Religion: Readings from the Avesta and Achaemenid Inscriptions, Minneapolis, MN: University of Minnesota Press, 119-bet, ISBN 0-8166-1114-9
  4. ↑ Lommel, H. "Anahita-Sarasvati, " Asiatica, Festschrift F. Weller, Leipzig, 1954, pp. 405-13
  5. ↑ Boyce, M. Anahid, Encyclopædia Iranica
  6. ↑ Boyce 1982, s. 29.
  7. ↑ Lommel 1927, s. 29.
  8. ↑ Boyce 1982, s. 202.
  9. ↑ Gray 1926, s. 99.
  10. ↑ Gray 1926, s. 133.
  11. ↑ cf. Monier-Williams 1898.
  12. ↑ Boyce 1983b, s. 1003.
  13. ↑ Lommel 1954, ss. 405–413.
  14. ↑ Boyce 1975a, s. 71.
  15. ↑ Boyce 1983b, s. 1003.
  16. ↑ Heesterman, J.C.; Van den Hoek, Albert; Kolff, Dirk; Oort, M.S. (1992), Ritual, State, and History in South Asia: Essays in Honour of J.C. Heesterman, Leiden: BRILL, 795-bet, ISBN 90-04-09467-9
  17. ↑ Malandra, William (1983), An Introduction to Ancient Iranian Religion: Readings from the Avesta and Achaemenid Inscriptions, Minneapolis, MN: University of Minnesota Press, 119-bet, ISBN 0-8166-1114-9
  18. ↑ Boyce 1983b, s. 1003.
  19. ↑ de Jong 1997, s. 105
  20. ↑ Gimbutas, Marija. „ANCIENT SLAVIC RELIGION: A SYNOPSIS“. In: To honor Roman Jakobson: essays on the occasion of his 70. birthday, 11. October 1966. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2018. p. 753. https://doi.org/10.1515/9783111604763-064
  21. ↑ Nyberg 1938, s. 260,291,438.
  22. ↑ Lommel 1954, s. 406.
  23. ↑ Widengren 1955, s. 48.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Anaxita&oldid=5405517" dan olindi