Kontent qismiga oʻtish

Al-Muktafiy

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Al-Muktafīy billāh
المكتفي بالله
Xalifa
Amir al-moʻminin

904/5 yilda Bagʻdodda zarb qilingan al-Muktafiyning oltin dinori
Abbosiylar xalifaligining 17-xalifasi
Saltanat 902-yil 5-aprel — 908-yil 13-avgust
Oʻtmishdoshi Al Muʼtadid
Davomchisi Al Muqtadir
Tugʻilishi tax. 877/8
Abbosiylar xalifaligi
Vafoti 908-yil 13-avgust (31 yoshda)
Bagʻdod, Abbosiylar xalifaligi
Dafn etilgan joy
Tohiriylar saroyi, Bagʻdod
Turmush oʻrtogʻi
  • Bint Xumaravayh
  • Gʻusn
Farzandlari Abdalloh al-Mustakfiy
Abu Ahmad Muhammad
Sulola Abbosiylar
Otasi Al Muʼtadid
Onasi Jijak
Dini Islom (Sunniylik)

Abu Muhammad Ali ibn Ahmad (arabcha: أبو محمد علي بن أحمد;) (877/78) (vafoti 908-yil 13-avgust) mashhur nomi al-Muktafī bi-lloh (arabcha: المكتفي بالله)[1], 902-yildan 908-yilgacha Abbosiylar xalifaligining xalifasi boʻlgan. Militarist otasi al-Mu’tadiddan koʻra koʻproq liberal va oʻtroq. Hukumatda amalga oshirilgan ishlarning aksariyati vazirlari va amaldorlari ixtiyorida boʻlsa-da, al-Muktafiy oʻz siyosatini mohiyatan davom ettira oldi. Hukmronligi davrida Suriya choʻlidagi qarmatiyaliklarning magʻlub etildi, Misr va Suriyaning Tuluniylar sulolasi boshqaradigan qismlarini qayta egallandi. Vizantiya imperiyasi bilan urushda 904-yilda arablar Salonika qamalida katta gʻalabaga erishgan boʻlsa-da, qisman muvaffaqiyat bilan davom etdi. 908-yilda vafoti saroy byurokratiyasi uchun zaif hukmdor al-Muqtadirning hokimiyatga olib kelinishiga yoʻl ochdi va Abbosiylar xalifaligining yakuniy tanazzulini boshlab berdi.

Yoshlik davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ali ibn Ahmad 877/78-yilda tugʻilgan. Boʻlajak xalifa al-Mu'tadid Ahmad ibn Talhaning (892-902) Chicek („gul“, arabcha Jījak) ismli turk choʻrisidan tugʻilgan oʻgʻli[2][3]. U xalifa Ali nomi berilgan birinchi xalifa edi[4].

U tugʻilgan paytda Abbosiylar xalifaligi xalifa al-Mutavakkilni (hukmronligi 847-861-yillar) norozi askarlar oʻldirishi bilan boshlangan „Samarradagi anarxiya“ deb nomlanuvchi oʻn yil davom etgan fuqarolar urushini boshdan kechirayotgan edi. Fuqarolar urushi al-Mu’tamidning (870-892) taxtga kelishi bilan yakunlangan. Biroq, hokimiyat amalda al-Mu’tamidning ukasi, Alining ota tomondan bobosi al-Muvaffaqqa tegishli edi. Harbiylar al-Muvaffaqqa sodiq qolishdi. 877-yilga kelib amalda davlat hukmdori boʻldi[5]. Viloyatlardagi xalifa hokimiyati „Samarradagi anarxiya“ davrida zaiflashdi. Natijada 870-yillarga kelib markaziy hukumat Iroqning metropolitan hududidan tashqaridagi xalifalikning koʻp qismi ustidan nazorat qobiliyatini yoʻqotdi. Gʻarbda Misr ustidan nazorat Suriyani nazorat qilish masalasida al-Muvaffaq bilan kurashgan Ahmad ibn Tulun hisobigaboy berildi. Xuroson va Islom Sharqining katta qismini Abbosiylarning sodiq mulozimlari boʻlgan Safforiylar va Tohiriylar egallab oldi. Arabiston yarim orolining koʻp qismi mahalliy hukmdorlar nazoratiga oʻtgan boʻlsa, Tabaristonda radikal Zaydiy shia sulolasi hokimiyatni qoʻlga oldi. Iroqdagi Zanj qullar qoʻzgʻoloni Bagʻdodning oʻziga ham xavf soldi. Ushbu holatlar 893-yilda isyonlar bostirilgunga qadar al-Muvaffaq va al-Muʼtadiddan bir necha yillik mashaqqatli yurishlarni talab qildi[5].

Taxtga chiqqanidan keyin al-Mu’tadid otasining siyosatini davom ettirdi. Jazira, Shimoliy Suriya va Gʻarbiy Eronning baʼzi qismlarida xalifalik hokimiyatini tikladi. Samarali maʼmuriyatni shakllantirdi, ammo tinimsiz yurishlar va askarlarni saqlab turish zarurati xazina uchun juda qimmatga tushdi. Chunki armiyani saqlash uchun zarur boʻlgan mablagʻ bilan taʼminlab turish juda ham zarur edi. Shunga qaramay, al-Mu’tadid oʻn yillik hukmronligi davrida anchagina ortiqcha mablagʻ toʻplashga muvaffaq boʻldi[5]. Shu bilan birga, byurokratiya kuchayib bordi. Hokimiyatda fraksiyachilik ham rivojlanib, ikki raqib „klan“ — Banu’l-Furot va Banu’l-Jarrah paydo boʻldi. Bu ikki guruh mansab va hokimiyat uchun kurashda asosan turli fraksiyalarni qoʻllagan, biroq „mafkuraviy“ tafovutlari ham bor edi. Banu’l-Jarrah aʼzolarining ko‘pchiligi nestoriy dinini qabul qilgan oilalardan chiqqan va byurokratiyada nasroniylarni qoʻllagan. Banu’l-Furot qoʻshinlar ustidan qatʼiy fuqarolik nazoratini oʻrnatishga harakat qilgan va ochiqcha boʻlmasa-da, shialikni qoʻllagan[6][5].

Al-Mu’tadid toʻngʻich oʻgʻli va merosxoʻri Alini viloyat hokimi etib tayinlash orqali vorislikka tayyorlashga harakat qildi. Birinchi navbatda Ray, Qazvin, Qum va Hamadonda ishladi. Mazkur viloyatlardagi yarim avtonom hokimiyat Dulafiylar sulolasi 894/95 va 899-yilda Al Jazira va chegara hududlaridagi Al Mu’tadid tayinlagan soʻnggi mahalliy hukmdor Muhammad ibn Ahmad ash-Shayboniyni taxtdan agʻdargach bekor qilingan edi. Boʻlajak al-Muktafiy Raqqada istiqomat qildi[2][6][5]. Al-Mu’tadidning ishonchiga kirgan din olimi Ibn Abu al-Dunyo Alining tarbiyachisi etib tayinlandi[7].

Xalifalik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

902-yil 5-aprelda al-Mu’tadid vafot etgach, al-Muktafiy hech qanday qarshiliksiz uning oʻrniga xalifa boʻldi[2]. Otasining vaziri al-Qosim ibn Ubaydulloh yangi xalifaga bay’at qilishni buyurdi va al-Muktafiy Raqqadan Bag‘dodga yetib kelguniga qadar (20-aprel) barcha Abbosiy shahzodalarini qamab qo‘yish chorasini ko‘rdi[1][3].

Xarakter va hukumat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sepia-toned black-and-white photograph of a much-weathered minaret
Al-Muktafiy saroy masjidining minorasi; Minora 11-asrda rekonstruksiya qilinib, masjidning qolgan qismi 1258-yilda Moʻgʻullar tomonidan Bagʻdodni talon- toroj qilish paytida vayron qilingan[8][1].

Yangi xalifa 25 yoshda edi. Uning hukmronlik davrida yashagan tarixchi at-Tabariy xalifani „oʻrta boʻyli, kelishgan, nozik rangdagi, chiroyli sochli va hashamatli soqolli“ deb taʼriflagan[1][3].

Al-Muktafiy otasidan binolarga mehrni meros qilib oldi[1]. Bagʻdodda al-Mu’tadidning uchinchi saroy loyihasi - Toj saroyi qurilishini tugatdi. Qurilish uchun Ktesifondagi Sosoniy hukmdorlari saroyi gʻishtlarini ishlatdi. Koʻp sonli binolari orasida „Eshak kubogi“ (Hubbat al-Himar) deb nomlanuvchi yarim doira shaklidagi minora bor edi. Xalifa eshakka minib minora choʻqqisiga chiqishi va u yerdan atrofdagi qishloqlarga qarashi mumkin edi. Otasining saroy qamoqxonalari oʻrnida saroy uchun juma masjidini qurdi. Ushbu masjid hozirda Jami al-Khulafa nomi bilan mashhur Jami al-Qasr („Saroy masjidi“)[8][9]. Shuningdek, ochkoʻzlik va qarama-qarshilikda otasiga taqlid qildi. Bu esa deyarli uzluksiz urushlar bilan oʻtgan qisqa hukmronlik davrida yashashga imkon berdi[2][1][lower-alpha 1] 903-yil may oyida al-Muktafiy Bagʻdodni tark etib, eski poytaxti Samarraga poytaxtni koʻchirish maqsadida yoʻl oldi. Yangi poytaxt qurilish narxi qimmatligi tufayli qarorni bekor qilishga majbur boʻldi[3]. Al Muktafiyning sodda tabiati oʻta qattiqqoʻl, shafqatsiz jazolari bilan mashhur boʻlgan otasiga qarama-qarshi edi. Al Muktafiy lavozimini egallaganidan keyin koʻp oʻtmay mashhur boʻldi. Otasining yer osti qamoqxonalarini vayron qilib, yerni xalqqa berdi, asirlarni ozod qildi va hukumat musodara qilgan yerlarni qaytarib berdi[2][1]. U dīwān al-maẓālim majlislarida shaxsan ishtirok etishi, oddiy xalqning shikoyat va arizalarini eshitishi bilan ham ajralib turardi[4].

Vazir al-Qosimning roli

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Muktafiy otasi kabi qatʼiyatli emas edi va amaldorlar uni osonlikcha boshqara olishardi[1]. Xalifaligining dastlabki davrida vazir al-Qosim ibn Ubaydulloh hukmronlik qilgan. Ushbu vazir juda qobiliyatli va shuhratparast edi. Vazir oʻlimidan biroz oldin al-Mu’tadidga suiqasd uyushtirishni rejalashtirgan edi. Yangi xalifaga taʼsir oʻtkazish uchun barcha raqiblarni shafqatsizlarcha yoʻq qildi[2][1].

Shu tariqa al-Muktafiy Bag‘dodga kelganidan so‘ng darhol vazirdan hol-ahvol so‘rab, unga yaxshi munosabatda bo‘lishni xohlayotganini bildirdi. Al Qosim qamoqqa olingan Safforiylar hukmdori Amr ibn Laysni qatl qilishni buyurdi[3]. Oradan ko‘p o‘tmay vazir al-Mu’tadidning sodiq bosh qo‘mondoni Badr al-Mu’tadidiyni obro‘sizlantirishga muvaffaq bo‘ldi. Badr Bag‘doddan qochishga majbur bo‘ldi. Vazir malaylari orqali avf etishni vaʼda qilganch, taslim bo‘ldi. Qoʻmondon 14-avgustda qatl etildi[3]. Bir necha kundan soʻng al-Qosim xalifaning amakisi, al-Muvaffaqning oʻgʻli Abd al-Vohidni hibsga olishni buyurdi. Hibsga olishdan soʻng u haqida boshqa xabar yoʻq[3]. 903-yil sentyabrda al-Muktafiy dastlab yoqlagan va al-Qosimga qarshi chiqqan nasroniy kotibi al-Husayn ibn Amr an-Nasroniy qoralangan va surgun qilingan. Kotibning idoralari al-Qosimning oʻgʻillari Husayn va Muhammadga berilgan[3]. Al-Qosim 904-yilning mart oyida kichik qizini al-Muktafiyning goʻdak oʻgʻli Abu Ahmad Muhammadga unashtirishga muvaffaq boʻldi[3]. Shundan soʻng Al Qosimga davlatdagi yuksak mavqei Islomda birinchi marta maxsus faxriy unvon Vali al-Davla mukofoti berildi[2][1].

O‘sha davrdagi byurokratik kurashlarda al-Qosim ibn Ubaydulloh Banu’l-jarroh klanini maʼqul ko‘rib, Banu’l-Furotning shia guruhiga qarshi turdi. Banu’l-Furotning yetakchi vakili Abul-Hasan Ali ibn al-Furot 904-yilda vazirning oʻlimi tufayli omon qoldi. Al-Qosim oʻlimidan oldin oʻrniga Abbos ibn al-Hasan al-Jarjaroiy yoki Ali ibn Iso al-Jarrohni nomzod qilib koʻrsatgan edi. Al Jarrohiy lavozimdan bosh tortdi. Ali ibn al-Furot tezda al Abbos al-Jarjaroiy va xalifa iltifotiga sazovor boʻldi[2][1].

Harbiy harakatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Muktafiyning qisqa hukmronligi urushlar bilan oʻtdi[2]. U otasi, eng zoʻr „gʻozi xalifaga“ oʻxshamas edi. Al-Mu’tadid yurishlarda faol qatnashib, shaxsiy namuna koʻrsatgan. Hukmdor va askarlar oʻrtasida homiylik bilan mustahkamlangan sadoqat rishtalarini shakllantirishga muvaffaq boʻlgan. Al-Muktafiy esa tarixchi Maykl Bonnerning soʻzlariga koʻra, „oʻz feʼl-atvori va muloyimligi bilan […] oʻtroq odam boʻlib, askarlar u yoqda tursin, aholida ham sadoqat uygʻotmagan“[5].

Sharqdagi sarkardalar bilan munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Mu’tadid Forsning katta qismini boshqargan Safforiylar bilan yaxshi munosabatlarda emas edi. Safforiylarning islom dunyosi sharqiy qismlari ustidan hukmronligi Bagʻdod tomonidan tan olingan edi. Xalifa va Safforiylar Gʻarbiy Fors, xususan, Fors va Kermon viloyatlarini nazorat qilish uchun kurash olib bordilar[5]. 901-yilda Safforiylar Forsni egallab olishdi. Badr al-Mu’tadidiyning hududni qaytarib olishga urinishi muvafaqqiyatsiz yakunlandi.[11]. Al-Muktafiy taxtga oʻtirgan vaqtda Safforiylar Rayni qoʻlga kiritdilar. Harbiy javob Badr al-Mu’tadidiy atrofidagi ish tufayli kechiktirilib, faqat 5-noyabrgacha qoʻshinlar mintaqaga yuborildi. Harbiy yurish natijasi nomaʼlum, ammo, somoniylar oʻsha yili Rayni qoʻlga kiritgani maʼlum[4]. Otasi kabi al-Muktafiy ham Safforiylar bilan modus vivendiga erishishni maʼqul koʻrib, 902-yilda Safforiylarning Fors ustidan nazoratini tasdiqladi[4][11].

Bagʻdodning Ozarbayjon hukmdori Yusuf ibn Abil-Saj bilan munosabatlari hech qachon barqaror boʻlmagan. Munosabatlar al-Muktafiy davrida tobora keskinlashib bordi. 908-yilda Hakam al-Muflihiy boshchiligidagi qoʻshin Ibn Abil-Sajga qarshi yuborildi. Al Muktafiy vafotidan koʻp oʻtmay kelishuvga erishildi. Kelishuvga koʻra, Ibn Abil-Saj xalifa hukmronligini tan oldi. Evaziga Ozarbayjon va Armaniston gubernatori etib tayinlandi[4][12].

Qarmatiylar qoʻzgʻolonlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilk xalifaliklarga doimo „cho‘l va oʻtroq aholi o‘rtasidagi chegaradosh hududlarda istiqomat qiluvchi“ marginal aholi orasida keng tarqalgan va markaziy hokimiyatga dushman bo‘lgan radikal xorijiy oqimlari tahdid solgan. 9-asrda shia taʼlimotlari asosida bir qator yangi oqimlar paydo boʻldi. Ushbu oqimlar xorijiylar rejimlariga qarshilik koʻrsatishning asosiy iborasi sifatida taʼkidlanadi[5]. Zaydiy imomlar Abbosiylar saltanatining chekka hududlarida, Tabariston (864) va Yamanda (897) mustaqil sulolalar barpo etishgan[5], ammo al-Muktafiy taxtga kelgan vaqtda xalifalik uchun asosiy tahdid radikal ismoiliy shia guruh qarmatiylar tomonidan boʻlayotgan edi. Qarmatiylar sunniy islomni dinning haqiqiy taʼlimotlaridan chetga chiqish, masalan, Haj va Kaʼbaga sigʻinish, shuningdek, shaharlarda yashash, badaviylarning chetga chiqarib qoʻyilishi kabi odatlari uchun qoraladilar. Binobarin, qarmatiylar shaharliklar orasida koʻplab tarafdorlar orttirishdi. Qarmatiylar rahbariyati asosan shaharliklardan iborat boʻlsa-da, oʻtroq musulmon jamoalariga hujum qila boshladi. Tez orada ularning missionerlik harakatlari tarqala boshladi. 899-yilda qarmatiylar Bahraynni egallab olishdi, Palmira atrofida yana bir baza tashkil etildi. Ushbu bazadan qarmatiylar Suriyaning Abbosiy va Tuluniy viloyatlariga qarshi bosqinlarni boshladilar. 902-yilda qarmatiylar kuchsizlanib borayotgan Tuluniylarni magʻlub etib, Damashqni qamal qildilar. Shahar qamalga dosh bergan boʻlsa-da, qarmatiylar Suriyaning boshqa shaharlarini vayron qilishga kirishdilar[13][6][5]. Shu bilan birga, kufonlik ismoiliy missioner Abu Abdulloh ash-Shi’iy Kutama berberlari bilan aloqa oʻrnatdi. Uning prozelitizm harakatlari berberlar orasida tez rivojlandi. 902-yilda Ifriqiyadagi Aglobid amirligiga qarshi hujumlarini boshladi. Amirlikning zabt etilishi 909-yilda yakunlanib, Fotimiylar xalifaligiga asos solingan[5].

903-yil iyul oyida al-Muktafiy qarmatiylarga qarshi shaxsan yurish boshlashga qaror qilib, qoʻshin boshida Bagʻdoddan Raqqaga joʻnadi. Muktafiy Raqqada ekanligida amaldagi qoʻmondonlik qoʻshin boshligʻi (dīwān al-jund) Muhammad ibn Sulaymon al-Kotibga berildi. Badr al-Hammomiy va al-Husayn ibn Hamdon boshchiligidagi Abbosiylarning boshqa qoʻshinlari iyul oyida Damashq yaqinida qarmatiylarga qarshi harakat qildilar. Qoʻshinlar avgust oyida Halab yaqinida magʻlubiyatga uchradilar. Nihoyat, 903-yil 29-noyabrda Xama yaqinida Muhammad ibn Sulaymon asosiy Qarmat qoʻshini bilan toʻqnashib, uni tor-mor qildi. Qarmatiylarning asosiy rahbarlarini asirga oldi yoki oʻldirdi, qoʻshinlarini tarqatib yubordi[4][3]. Al Muktafiy koʻplab asirlar bilan Bagʻdodga qaytib keldi. Muhammad ibn Sulaymon qishloqlarni aylanib chiqish va qolgan isyonchilarni qoʻlga olish uchun Raqqada qoldi. Muhammad ibn Sulaymon 904-yil 2-fevralda Bagʻdodga gʻalaba bilan qaytdi. Oradan 11 kun oʻtib, 13-fevral kuni Muhammad va poytaxtning sohib ash-sohib al-shurtasi (xavfsizlik boshligʻi) Ahmad ibn Muhammad al-Vatiqiy Kufa va Bagʻdoddan yigʻilgan Qarmatiya rahbarlari va qarmatiya tarafdorlarini ommaviy qatl qilishga rahbarlik qildilar[3]. Oʻsha yili Abbosiylar hukmdori Bahrayn mahalliy qarmatiylarini magʻlub etib, Qatif shahrini qaytarib oldi[4].

Abbosiylarning Xama yaqinidagi g‘alabasi qarmatiylarni bu hududdan to‘liq yo‘q qila olmadi. Misrdagi qoʻzgʻolonni bostirish uchun borgan mahalliy hokim Ahmad ibn Kaygʻalogʻning yoʻqligidan foydalanib, 906-yilda Banu Kalb badaviylarining bir qismi Qarmatiyalik Abu Gʻanim boshchiligida Nasr deb nomlangan qoʻzgʻolon boshladi. Qoʻzgʻolonchilar Xavron va Tiberiyaga bostirib kirib, Damashqqa hujum boshladilar. Ular gubernator oʻrinbosari Ahmad ibn Nasr qoʻl ostidagi garnizonni magʻlub etgan boʻlsalar ham shaharning oʻzini egallay olmay, oʻzlari talon-toroj qilgan Tiberiyaga chekindilar. Al-Husayn ibn Hamdon qoʻzgʻolonchilarni taʼqib qilish uchun yuborilgan edi. Qoʻzgʻolonchilar sahroga chekinib, yoʻldagi suv quduqlarini zaharlab, qutulib qolishdi. 906-yil 16-iyunda ular Furot daryosidagi Xitga hujum qilishdi. Sarkardalar Muhammad ibn Ishoq ibn Kundajik va Munis al-Xadim Bag‘doddan qarshi yurish qilgan bo‘lsa, Husayn ibn Hamdon g‘arbdan yurib, qoʻzgʻolonchilarni o‘rab olishga harakat qildi. Badaviylar og‘ir ahvoldan qutulish uchun Nasrni o‘ldirdilar va xalifa maʼmurlari tomonidan avf etildi[3]. Qolgan qarmatiylar bosh missioner Zikravayh ibn Mihravayh buyrugʻi bilan janubga, Kufaga koʻchib oʻtdilar. 2-oktyabrda shaharga hujum boshladilar, ammo yengilgan boʻlsalar ham Bagʻdoddan Kufaga yordam berish uchun yuborilgan yordamchi qoʻshinni magʻlub etishdi[3]. Zikravayh Makkaga hajdan qaytayotgan karvonlarga hujum qilish uchun yurish qildi. Noyabrda uchta karvon talandi. Qarmatiylar beayov qirgʻin qildilar. Faqatgina ikkinchi karvonning oʻzida 20 000 ga yaqin kishi oʻldirilgan[3]. Ayollar va bolalarni katta oʻlja bilan birga qul qilib olib ketishdi. Nihoyat, 907-yil yanvar oyi boshida Vosif ibn Savartakin boshchiligidagi xalifa qoʻshinlari al-Qadisiyya yaqinida qarmatiylarni tutib, yoʻq qildi[3]. Bu magʻlubiyatlardan keyin Qarmatiylar harakati Suriya choʻlida deyarli faoliyatini toʻxtatdi. Ularning Bahrayndagi tarafdorlari bir necha oʻn yillar davomida faol tahdid boʻlib qoldi[6][13].

Al-Husayn ibn Hamdonning bu yurishlardagi beqiyos xizmati uni abbosiylarning yetakchi qo‘mondonlaridan biriga aylantiribgiba, oilasi Hamdoniylarning hokimiyat va shon-shuhratga erishuviga yordam berdi. 905-yilda ukasi Abul- Hayja Abdulloh Mosul gubernatori etib tayinlandi. U keyingi oʻn yilliklarda oilaning asosiy tayanchiga aylandi[6].

Tuluniylarning Suriya va Misrda qayta tiklanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Blank map of the Middle East, with green shaded areas for the Abbasid Caliphate, and the major regions and provinces marked
Al-Mu’tadidning tax. 900-yillardagi birlashtirish yurishlari natijalarini koʻrsatadigan xarita. Toʻgʻridan-toʻgʻri Abbosiylar nazorati ostidagi hududlar toʻq yashil rangda, qisman Abbosiylar hukmronligi ostidagi hududlar och yashil rangda. Al-Muktafiy davrida Levant va Misrning gʻarbiy viloyatlari Abbosiylar imperiyasi tarkibiga qayta qoʻshilgan.

Qarmatiylarning Xamada magʻlubiyatga uchrashi ham Abbosiylar uchun Tuluniylar sulolasi qoʻl ostidagi janubiy Suriya va Misr viloyatlariga yoʻl ochdi. Tuluniylar rejimi ichki nizolar va armiyadagi turli etnik guruhlarning raqobati tufayli zaiflashgan edi. Bu holat qoʻmondon Badr al-Hammomiy va boshqa yuqori martabali zobitlarning Abbosiylar tarafiga oʻtishiga olib keldi. Qarmatiylarning bosqinlari va hokimiyatning ularga qarshi kurasha olmasligi tuzumni yanada zaiflashtirdi[3][6]. 904-yil 24-mayda Muhammad ibn Sulaymon Bagʻdodni tark etib, at-Tabariyning soʻzlariga koʻra, 10000 kishilik qoʻshin bilan Suriyaning janubini va Misrni Tuluniylardan tozalash maqsadida yurish boshlagan[3]. Uning yurishiga dengizdan Tarsuslik Damian boshchiligidagi Kilikiyaning chegara tumanlaridan kelgan flot yordam berishi kerak edi. Damian flotni Nil daryosi boʻylab olib bordi, daryo qirgʻoqlariga bostirib kirdi va Tuluniylar qoʻshinlari uchun yuk tashish tizimini izdan chiqardi[3].

Abbosiylarning yurishiga koʻp qarshilik koʻrsatilmagan. Dekabr oyida Tuluniylar amiri Horun ibn Xumaravayh amakilari Ali va Shaybon tomonidan oʻldirilgan. Shaybon davlat tizginini oʻz qoʻliga oldi. Qotillik Abbosiylarning, shu jumladan Damashq hokimi Tugʻj ibn Juffning qoʻshimcha taslim boʻlishiga sabab boʻldi. Yanvar oyida Abbosiylar qoʻshini Misrning eski poytaxti Fustat yaqiniga yetib keldi. Shaybon tunda qo‘shinlarini tashlab ketishi natijasida shahar taslim bo‘ldi. Gʻolib Abbosiylar yaqin atrofdagi Tuluniylar tomonidan asos solingan poytaxt al-Qataiyni vayron qilishdi. Faqat Ibn Tulunning buyuk masjidiga tegishmadi[6][13]. Tulunidlar oilasi aʼzolari va yetakchi tarafdorlari hibsga olinib, Bagʻdodga olib kelindi, mulklari esa musodara qilindi[3]. Iso an-Nushariy Misr hokimi etib tayinlandi. Uning faoliyati boshidanoq muammoli kechdi. Yangi hokim bir necha oy ichida Fustatni tark etishga va Ibrohim al-Xalanjiy qoʻmondonligi ostidagi boʻlginchi isyon tufayli Iskandariyaga qochishga majbur boʻldi. Ibrohim al Xalanjiy, ehtimol, Muhammad ibn Ali al-Xalij bilan bir xil shaxs. Chunki ularning ikkalasi ham bir vaqtning oʻzida Tuluniylar tarafdori qoʻzgʻolonini boshqarganligi qayd etilgan. Bag‘doddan Ahmad ibn Kayg‘alog boshchiligida qo‘shimcha kuchlar yetib keldi. Al-Xalanjiy 905-yil dekabr oyida al-Arishda Ibn Kaygʻalag bilan birinchi toʻqnashuvda gʻalaba qozondi, ammo oxirida magʻlubiyatga uchradi va 906-yilning may oyida asirga olinib, Bagʻdodga olib ketildi[13][3].

906-yilda al-Muktafiy ikkinchi Tuluniy hukmdori Xumaravayhning qiziga uylanadi. U, ehtimol, mashhur Qatr an-Nadaning oʻgay singlisi. Xumaravayhning yana bir qizi boʻlib, bu qizi unga moʻljallangan, lekin 893-yilda otasiga turmushga chiqqan edi[13].

Vizantiya fronti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Muktafiy, shuningdek, Vizantiya imperiyasi bilan koʻp yillik toʻqnashuvda ham turli muvaffaqiyatlarga erishdi[2]. 902-yil may oyida al-Qosim ibn Simo al-Fargʻoniy Jaziraning chegara tumanlari qoʻmondoni etib tayinlandi[3]. 902 yoki 903-yillarda dengiz kuchlari Vizantiya poytaxti Konstantinopolga xavfli darajada yaqin joylashgan Lemnos oroliga yetib keldi. Orol talon-toroj qilinib, aholisi qullikka olib ketildi[14]. Shunga qaramay, 903-yil may oyida Tarsusning yangi tayinlangan hokimi Abul-Ashoir Ahmad ibn Nasr Vizantiya hukmdori Donishmand Lev VI (886-912) sovgʻa-salomlar bilan chegara tumaniga yuborildi[3]. Javob tariqasida Vizantiya elchilari asirlarni almashish boʻyicha muzokaralar olib borish uchun Bagʻdodga kelishdi[3]. Ayirboshlash 905-yil sentyabr-oktyabr oylarida Kilikiyadagi Lamus daryosida boʻlib oʻtdi, ammo Vizantiyaliklar kelishilgan shartlardan voz kechgani uchun toʻxtatildi[3]. Keyingi muzokaralardan soʻng ayirboshlash 908-yilning avgustida yakunlandi[3].

Medieval miniature showing warriors driving a city’s populace into their ships
Tripolilik Leoning "Salonika qoplari". Madrid Skilitslaridan olingan miniatyura

904-yilning yozida Abbosiylar xizmatidagi Vizantiya renegati Tripolilik Leo Suriya va Misr flotlarining 54 ta kemasidan iborat yirik dengiz ekspeditsiyasini boshqargan, ularning dastlabki nishoni Konstantinopol boʻlgan. Arab floti Dardanel boʻgʻoziga kirib, Abydosni talon-toroj qildi. Drongarios Eustatios Argiros boshchiligidagi Vizantiya dengiz floti ularga qarshi turishni istamadi. Imperator Lev Argirosning oʻrniga Himeriosni tayinladi. Tripolilik Leo Vizantiyaliklarni toʻxtatib, gʻarbga, imperiyaning ikkinchi shahri Salonikaga yoʻl oldi. 904-yil 31-iyulda uch kunlik qamaldan soʻng shaharni egallab oldi. Shaharning qamal qilinishi va egallanishi haqida yozgan guvoh John Kaminiates soʻzlariga koʻra, shaharning talon-toroj qilinishi musulmon flotiga katta oʻlja olib kelgan, koʻplab asirlar qul qilib sotish uchun olib ketilgan[15][14].

Quruqlikda esa vizantiyaliklar ustunlikka ega boʻlishdi. At-Tabariyning xabar berishicha, 904-yilning bahorida/yoz boshida Vizantiyaning „yuz ming kishi bilan oʻnta xoch“ nomli yirik qoʻshini chegara hududlariga bostirib kirgan va Hadasgacha talon-toroj qilgan. Noyabr oyida Vizantiya generali Andronikos Dukas Salonikani talon-toroj qilishga javob tariqasida arablar hududiga bostirib kirdi va Marashda (Germaniya) Tarsus va al-Massisa (Mopsuestia) qoʻshinlari ustidan yirik gʻalabaga erishdi[14][4][3]. Har ikki tomon uchun ham keyingi davrlarda muvaffaqiyatlar kuzatildi. Vizantiyaliklar 906-yil iyul oyida Qurusni (Kirros) egallab, shaharni vayron qildilar va aholisini qirgʻin qildilar[4][3]. 906-yilning oktyabr oyida Ahmad ibn Kaygʻalogʻ va Rustam ibn Baradu oʻlja va asirlar bilan ortga qaytishdan oldin Xalis daryosigacha yetib borgan bosqinni boshladilar[4][3][14]. Himerios 906-yil 6-oktyabrda, Avliyo Foma kunida arab floti ustidan gʻalaba qozondi. Ammo 907-yil bahorida Andronikos Dukas va uning oʻgʻli Konstantin Lev VIning kuchli amaldori Samonasning fitnalari tufayli Abbosiylar tomoniga oʻtishdi[14][3].

Al-Muktafiy diplomatik munosabatlarining diqqatga sazovor va noyob holatlaridan biri Lotaringiya qirolining qizi va Toskana margravi Adalbert IIning rafiqasi Berta bilan yozishmalaridir. 906-yilda Berta al-Muktafiyga lotin tilida yozilgan xat va sovgʻalar yuborib, uning doʻstligi va nikoh ittifoqini qabul qiladi. Berta, aftidan, Fraxinetumdagi arab mustamlakasi tahdididan xavotirda boʻlgan va xalifa al-Muktafiyning Ifriqiyadagi Aglobid hukmdorlari ustidan haqiqiy hokimiyatni amalga oshiryapti, degan notoʻgʻri qarash tufayli murojaat qilgan. Al-Muktafiy oʻz maktubi bilan javob qaytargan boʻlsa-da, bu uzoq masofali yozishmalardan hech narsa chiqmadi[4][7][16].

Oʻlim va meros

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Muktafiy muvaffaqiyatli hukmdor, shuningdek, „sezgir odam, taomlar shinavandasi va Ibn ar-Rumiy kabi shoirlar misralarini qadrlovchi“ edi[2]. Tarixchi Garold Bouen yozganidek, „xalifalik uning davrida deyarli avvalgi shon-shuhratini qaytarib olgandek tuyuldi“. Qarmatiylar qarshligini yengib, Misr va Suriyani ham qaytarib oldi[1]. Otasining siyosatiga asoslangan moliyaviy siyosati, shuningdek, davomli urushlar va vayronagarchiliklariga qaramay, farovonlik hamda toʻliq xazinani taʼminlay oldi[2].

Al-Muktafiy bolaligidan kasal boʻlgan[1]. Darhaqiqat, hukmronligining koʻp davrida kasal boʻlgan boʻlishi mumkin[6]. 908-yil bahorining oxirida ogʻir kasal boʻlib qoldi va taxminan uch oy davomida xalifa davolanib yotdi. Ahvoli baʼzan birmuncha yaxshilanib, baʼzan yomonlashib bordi. Tez orada kasallikdan tuzalmasligi maʼlum boʻldi[1]. Al-Muktafiyning toʻqqiz nafar oʻgʻli bor, biroq ularning barchasi voyaga yetmagan edi[1]. Kasalligi tufayli vorisini ham aniqlay olmadi[6]. Vazir al-Abbos al-Jarjaroiy bu masalada byurokratiyaning yetakchi amaldorlari bilan maslahat qildi. Bu misli koʻrilmagan harakat fuqarolik byurokratlari tomonidan amalga oshirilayotgan hokimiyat monopoliyasini namoyish etdi. Muhammad ibn Dovud al-Jarroh tajribali va qobiliyatli abbosiy shahzoda Abdulloh ibn al-Mu’tazzni maʼqul koʻrdi, lekin oxir-oqibat vazir Ali ibn al-Furotning maslahatiga amal qildi. Vazir Muktafiyning 13 yoshli ukasi Jaʼfarni taklif qildi. Jaʼfar zaif va yumshoq feʼlli boʻlib, yuqori lavozimli amaldorlar tomonidan osonlikcha manipulyatsiya qilinar edi. Xalifa al-Muqtadir (908-932), tarixchi Xyu Kennedi taʼbiri bilan aytganda, „mash’um rivojlanish“ edi va "butun Abbosiylar tarixidagi eng halokatli hukmronliklardan birini […] boshladi, [al-Muqtadir] vorislarining ishlari barbod boʻlardi[6][5].

Al Muktafiy 908-yilning 13-avgustida vafot etishidan oldin akasining nomzodini tasdiqlashga ulgurdi[lower-alpha 2]. Al Muktafiy Bagʻdoddagi Tohiriylar saroyida dafn etilgan[3]. Al-Muktafiyning oʻlimi otasi va bobosi boshchilik qilgan „abbosiylar uygʻonishining eng yuqori nuqtasi“ boʻldi[6]. Kelgusi 40 yil ichida xalifalik hokimiyat uchun ketma-ket kurashlarga duch kelib, chekka viloyatlarni shuhratparast mahalliy sulolalarga boy beradi. 936-yilda Ibn Raiqning amir ul-umaro lavozimiga koʻtarilishi bilan xalifalar shunchaki qoʻgʻirchoq hukmdorlarga aylanib qolishdi. Bagʻdodning oʻzi nihoyat 946-yilda Eronlik shia Buvayhiylar sulolasi tomonidan bosib olinadi[6].

Bu tartibsizliklar davrida al-Muktafiyning oʻgʻli Abdulloh 944-946-yillarda sarkarda Tuzun tomonidan al-Mustakfiy nomi bilan xalifa etib tayinlandi[1][18]. Qosim ibn Ubaydullohning qiziga uylangan Abu Ahmad Muhammad 930-yilda al-Muqtadirga qarshi fitnada qatnashgan va al-Muqtadirdan keyin qisqa vaqt xalifalik taxtiga nomzod boʻlgan. 933-yilda vafot etgan[3][1].

Izohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Various sources record different amounts on the surplus. Al-Tabari gives 15 million gold dinars, in what is obviously a later addition to the text; later authors, like Mas'udi and Ibn al-Zubayr, give smaller sums: 8 million dinars, or 25 million silver dirhams. The larger sums are considered suspect, as they are probably included more as points of criticism on al-Muqtadir, who squandered it, rather than accurate accounts.[10]
  2. ↑ His age at the time of his death is variously given as 31 (Islamic) years, 32 years less one month, or 33 years.[17]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 Bowen 1928.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Zetterstéen & Bosworth 1993.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 Rosenthal 1985.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 Özaydın 2006.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 Bonner 2010.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 Kennedy 2004.
  7. ↑ 7,0 7,1 El-Hibri 2021.
  8. ↑ 8,0 8,1 Le Strange 1922.
  9. ↑ Duri 1960.
  10. ↑ Rosenthal 1985, s. 187, esp. note 907.
  11. ↑ 11,0 11,1 Bosworth 1975.
  12. ↑ Madelung 1975.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Bianquis 1998.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Tougher 1997.
  15. ↑ PmbZ.
  16. ↑ Metcalfe 2009.
  17. ↑ Rosenthal 1985, s. 185.
  18. ↑ Bosworth 1993.

 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Al-Muktafiy
Tavalludi: 877/8 Vafoti: 908-yil 13-avgust
Sunniylik unvonlari
Oldingisi Abbosiylar xalifaligi xalifasi
902-yil 5-aprel – 908-yil 13-avgust 		Keyingisi 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Muktafiy&oldid=5261112" dan olindi