Al-Muqtadir sahifasining manbasini koʻrish

{{Qirollik bilgiqutisi
| ismi = Al-Muqtadir <br />{{lang|ar|المقتدر بالله}}
| tasvir = Dinar of al-Muqtadir with Abu'l-Abbas and Amid al-Dawla.jpg
| tasvir_eni = 300px
| izoh = Al-Muqtadir [[oltin dinor]]i. Merosxoʻri [[Al Radiy|Abul Abbos]] va [[Vazir (Abbosiylar xalifaligi)|vazir]] [[Al Husayn ibn al Qosim|Amid ad-Davla]] ismlari yozilgan.
| title = [[Xalifalar roʻyxati|Xalifa]]<br />[[Amir al-Moʻminin unvoni|Amir al-Moʻminin]]

| succession = [[Abbosiylar xalifaligi]]ning 1-[[xalifalik|xalifa]]si
| reign = 908-yil 13-avgust — 929-yil 28-fevral
| oʻtmishdoshi = [[Al Muktafiy]]
| davomchisi = [[Al Qohir]]
| reign1 = 929-yil 2-mart — 932-yil 31-oktyabr<br />(ikkinchi davr)

| tugʻilgan_sanasi = 895-yil 13-noyabr
| tugʻilgan_joyi = [[Bagʻdod]], Abbosiylar xalifaligi
| vafot_sanasi = {{death date and age|932|10|31|895|11|13|df=y}}
| vafot_joyi = [[Bagʻdod]], Abbosiylar xalifaligi
| dafn_etilgan_joy = [[Bagʻdod]]
| toʻliq nomi = Abuʼl-Fadl Jaʼfar ibn Ahmad al-Muʼtadid Al-Muqtadir bi Alloh
| otasi = [[Al Muʼtadid]]
| onasi = [[Shagʻob]]
| turmush_oʻrtogʻi = {{plainlist| 
* Hurra bint Badr al-Mutʼadidiy
* Zalum
* Xalub
* Dimna
* Mashʼala 
* Xamra
}}
| issue ={{plainlist|
* [[Al Radiy]]
* [[Al Muttaqiy]]
* [[Al Mutiy]]
* Horun
* Isʼhoq{{sfn|Sourdel|1978|p=378}}
* Iso
* Ibrohim
}}
| dini = [[Islom]]
}}
'''Abul-Faḍl Jaʼfar ibn Ahmad al-Mu’tadid''' ({{Lang-ar|أبو الفضل جعفر بن أحمد المعتضد}}) (895 — 932-yil 31-oktyabr), oʻzining hukmdorlik nomi '''Al-Muqtadir bi-lloh''' ({{Lang-ar|المقتدر بالله}}{{Sfn|Bowen|1928}}) bilan mashhur, 908-yildan 932-yilgacha (hijriy 295-320) 928-yildagi [[al-Qohir]] foydasiga qisqa muddatli deklaratsiyani hisobga olmaganda [[Bagʻdod xalifaligi|Abbosiylar xalifaligining]] oʻn sakkizinchi [[Xalifalik|xalifasi]] boʻlgan.

Taxtga 13 yoshida saroy fitnalari natijasida kelgan va Abbosiylar tarixidagi eng yosh xalifa boʻlgan. Koʻp oʻtmay uning hokimiyati kattaroq va tajribali [[Ibn al-Muʼtazz|Abdulloh ibn al-Mu’tazz]] tarafdorlari eʼtiroziga uchradi, biroq ularning 908-yil dekabrdagi davlat toʻntarishiga urinishlari tez va qatʼiy ravishda bostirildi. Al-Muqtadir oʻzidan oldingi hukmdorlarga qaraganda uzoqroq hukmronlik qilgan, biroq hukumatdan manfaatdor emas edi. Ishlar amaldorlari tomonidan boshqarilardi. [[Vazir (Abbosiylar xalifaligi)|Vazirlarning]] tez-tez oʻzgarib turishi boshqaruv samaradorligiga toʻsqinlik qilgan. Al-Muqtadir hukmronligi davrida hukumat rahbarining oʻn toʻrt marta oʻzgarishi qayd etilgan. Onasi [[Shag'ob|Shagʻab]] toʻliq nazorat qilgan [[Abbosiy harami|Abbosiylar harami]] ham ishlarga, ayniqsa mansabdor shaxslarning koʻtarilishi yoki ishdan olinishiga koʻpincha hal qiluvchi taʼsir koʻrsatgan. Otasi [[al-Mu'tadid]] va katta akasi [[Al-Muktafi|al-Muktafiy]] davridagi mustahkamlanish va tiklanish davridan soʻng al-Muqtadirning hukmronligi tanazzulning boshlanishini koʻrsatadi. Al-Muqtadirga meros qolgan xazina tezda boʻshab qoldi va moliyaviy qiyinchiliklar xalifalik hukumatining doimiy xususiyatiga aylanadi. [[Ifriqiya]] [[Fotimiylar xalifaligi|Fotimiylar]] qoʻliga oʻtdi. Bosh qoʻmondon [[Munis al-Muzaffar|Mu’nis al-Muzaffar]] fotimiylarning [[Misr|Misrni]] zabt etishga urinishlarini ham qaytara oldi. Iroq yaqinida [[Hamdoniylar]] [[Al-Jazira (xalifalik viloyati)|Jaziraning]] avtonom xoʻjayinlariga aylandilar. [[Qarmatlar|Qarmatiylar]] katta tahdid sifatida qaytadan paydo boʻldi va 929-yilda [[Makka|Makkani]] egallab olishdi. [[Jon Kurkouas]] boshchiligidagi [[Makedoniya sulolasi davridagi Vizantiya imperiyasi|Vizantiya imperiyasi]] kuchlari [[Tug'ur|Thughur]] va [[O'rta asr Armanistoni|Armanistonning]] chegara hududlariga muttasil hujum qilib turdi. Natijada 929-yil fevralida saroy qoʻzgʻoloni taxtni qisqa muddatga al-Muqtadir oʻrniga ukasi al-Qohir egallashiga sabab boʻldi. Biroq, yangi tuzum oʻzini mustahkamlay olmadi va bir necha kundan keyin al-Muqtadir qayta tiklandi. Bosh qoʻmondon Mu’nis al-Muzaffar oʻsha paytda virtual diktator edi. Dushmanlarining daʼvati bilan al-Muqtadir 932-yilda undan qutulmoqchi bo‘ldi, biroq Mu’nis o‘z qo‘shinlari bilan Bag‘dodga yurish qildi va 932-yil 31-oktyabrda bo‘lib o‘tgan jangda al-Muqtadir halok bo‘ldi.

== Tarjimai holi ==
Al-Muqtadir 895-yil 14-noyabrda tugʻilgan. U xalifa [[Al-Mu'tadid|al-Muʼtadidning]] (hukmronligi 892—902-yillar) ikkinchi oʻgʻli edi. Onasi [[Vizantiya yunonlari|yunon]] quli [[Shag'ob|Shagʻab]] edi{{Sfn|Massignon|1994}}{{Sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993a}}. Al- [[Bagʻdod xalifaligi|Mu’tadid]] ''abbosiy'' shahzodasi [[Al-Muvaffaq|al-Muvaffaqning]] oʻgʻli edi. Al-Muvaffaq xalifalikning asosiy harbiy qoʻmondoni va akasi [[al-Mu'tamid]] (870-892) hukmronligi davrida de-fakto regent edi. Al-Muvaffaqning kuchi abbosiylar armiyasining professional tayanchi hisoblangan xorijda tugʻilgan „qul askarlar“ guruhi ''[[Ghilman|gʻilman]]'' bilan yaqin aloqalariga asoslanga. ''Gʻilman'' harbiy sohada yuqori malakaga ega edi, lekin ayni paytda juda qimmat va potentsial siyosiy xavf tugʻdirardi. Chunki birinchi oʻrindagi masalal ularning maoshini taʼminlash edi. Musulmon jamiyatining asosiy oqimiga begona boʻlgan gʻilmon oʻz maqsadlari yoʻlida [[Vazir (Abbosiylar xalifaligi)|vazir]] yoki hatto xalifani agʻdarishdan ham bosh tortmagan. Bu holat „''Samarradagi'' [[Samarradagi anarxiya|anarxiya]]“ davrida (861-870) beshta xalifa bir-birining oʻrnini egallaganida kuzatilgan{{Sfn|Kennedy|2013}}{{Sfn|Bonner|2010}}.

Viloyatlardagi xalifa hokimiyati „Sara Kelli Kleindagi anarxiya“ davrida qulashi natijasida 870-yillarga kelib markaziy hukumat [[Iroq|Iroqning]] metropolitan hududidan tashqari xalifalikning koʻp qismi ustidan nazoratni yoʻqotdi. Gʻarbda Misr [[Bilod ash-Sham|Suriya]] ustidan nazoratni al-Muvaffaq bilan kurashgan [[Ahmad ibn Tulun Abulabbos|Ahmad ibn Tulun]] qoʻlga oldi, [[Xuroson]] va Islom Sharqining koʻp qismini Abbosiylarning sodiq noibi [[Muhammad ibn Tohir]] oʻrniga [[Saffaridlar|Safforiylar]] egallab oldi. [[Arabiston yarim oroli|Arabiston yarim orolining]] koʻp qismi mahalliy hukmdorlar qoʻliga oʻtgan boʻlsa, [[Mozandaron|Tabaristonda]] radikal [[Zaydiylar|Zaydiy]] [[Shialik|shia]] sulolasi hokimiyatni qoʻlga oldi. Hatto Iroqda ham [[Zanjilar|Zanj]] qullar [[Zanjilar qoʻzgʻoloni|qoʻzgʻoloni]] Bagʻdodning oʻziga tahdid solgan, janubda esa [[Qarmatlar|qarmatiylar]] yangi paydo boʻlgan tahdid edi. 891-yil vafotigacha al-Muvaffaq butunlay qulashning oldini olish uchun kurash olib borib, zanjni va safforiylar isyonlarini bostirishga muvaffaq boʻldi{{Sfn|Bonner|2010}}{{Sfn|Bonner|2010}}. U vafot etgach, merosiga oʻgʻli ega chiqib, 892-yilda xalifa al-Moʻtamid vafot etgach, taxtni oʻgʻillaridan tortib oldi{{Sfn|Bonner|2010}}{{Sfn|Bowen|1928}}. Al-Mu’tadid „jangchi-xalifa“ timsoli boʻlib, hukmronligining koʻp qismini yurishlarda sarflagan. Anarxiya davrida hokimiyatni qoʻlga kiritgan mahalliy sulolalarni agʻdarib, [[Al-Jazira (xalifalik viloyati)|Jazira]], [[Tug'ur|Tugʻur]] va [[Jibal|Jibolning]] chegaradosh shaharlari ustidan nazoratni tiklashga muvaffaq boʻldi. [[Fors]] va [[Kerman viloyati|Kirmonni]] egallashga urinishlari muvaffaqiyatsiz tugadi. Boshqa hududlarda esa islom dunyosining boʻlinishi davom etdi. [[Eron Ozarbayjoni|Ozarbayjonda Sojidlar]] [[Sojidlar sulolasi|sulolasi]] oʻrnatildi, [[O'rta asr Armanistoni|arman]] knyazlari ''de-fakto'' mustaqil boʻldi, [[Yaman]] [[Al-Hadi ila'l-Haqq Yahyo|mahalliy Zaydilar sulolasi]] foydasiga boy berildi, yangi radikal sekta — [[Qarmatlar|Qarmatiylar]] paydo boʻldi. 899-yilda [[Sharqiy Arabiston|Bahraynni]] egalladi{{Sfn|Bonner|2010}}{{Sfn|Kennedy|2004}}. Vorisi, al-Muqtadirning oʻgay akasi [[Al-Muktafi|al-Muktafiy]] oʻtroq odam boʻlgan, lekin al-Moʻtamid siyosatini davom ettirgan va [[Hama jangi|qarmatiylar]] va [[Tuluniylar]] ustidan gʻalaba qozonishga muvaffaq boʻlgan{{Sfn|Bonner|2010}}{{Sfn|Kennedy|2004}}.

Davlatni urushga jalb qilish xarajatlari nihoyatda qimmat edi. Tarixchi [[Xyu N. Kennedi]] al-Mu’tadid taxtga oʻtirgan paytdagi gʻazna hujjatiga asoslanib, „kuniga jami 7915 dinor xarajatlardan 5121 tasi toʻliq harbiy xarajatlarga, 1943tasi harbiy va noharbiy xizmat koʻrsatgan hududlarga (masalan, otliq hayvonlar va otxonalar) sarflangan. Atigi 851 tasi byurokratiya va [[haram]] kabilarga sarflangani uchun, uni haqiqiy fuqarolik xarajatlari deb taʼriflash mumkin (garchi bu holatda ham byurokratlarning asosiy maqsadi armiyaga haq toʻlashni tashkil qilish boʻlgan). Qayd etilgan hukumat xarajatlarining 80 foizdan ortig‘i armiyani saqlashga sarflangan degan xulosaga kelish o‘rinli ko‘rinadi.“{{Sfn|Kennedy|2001}} Shunday qilib, armiyaga haq to‘lash hukumatning asosiy masalasiga aylandi, biroq isyonlar chekka viloyatlarda bo‘lgani uchun bu jarayon tobora qiyin masalaga aylandi. Qolgan viloyatlarda yarim avtonom gubernatorlar, grandlar va sulola aʼzolari [[Soliq xo'jaligi|soliq xoʻjaligi]] shakli boʻlgan ''muqotaa'' tizimi, aholi toʻlay olmagan oʻlponni toʻlash va keyinchalik aholidan yigʻib olish, yordamida virtual [[latifundiya]] oʻrnatishga muvaffaq boʻlgani vaziyatni yanada ogʻirlashtirdi. Hatto Iroqning unumdor qishloq xoʻjaligi yerlari boʻlgan [[Savad|Savadning]] daromadlari ham oʻsha paytda sezilarli darajada kamaydi{{Sfn|Kennedy|2004}}{{Sfn|Mottahedeh|1975}} Qattiq iqtisod va deyarli doimiy urushlarga qaramay, al-Mu’tadid ham, al-Muktafi ham toʻliq xazina qoldira oldi{{Sfn|Bowen|1928}}. Shunday qilib, al-Muktafiy vafot etgan paytda qayta tiklangan xalifalik [[Horun ar-Rashid]] (786-809 yillar hukmronligi) davridagi gullab-yashnagan davriga nisbatan yarmicha boʻlsa-da, qoʻshinga ega boʻlgan qudratli va barkamol davlat boʻlib qoldi. „Bu juda qimmat boʻlsa-da, ehtimol musulmon olamida eng samarali boʻlgan“ va [[Muhammad|Muhammadning]] haqiqiy vorislari sifatida deyarli shubhasiz qonuniylikka ega boʻlgan{{Sfn|Kennedy|2013}}.

== Hokimiyatga kelishi Ibn al-Mu’tazz qoʻzgʻoloni ==
[[Fayl:M66_Abbassides_AlMuqtakir_MWI248_1ar_(11586903983).jpg|thumb|200x200px| Al-Muqtadir [[Dirham|dirhami]] 908-932]]
908-yilda [[al-Muktafi]] kasal boʻlib qoldi va oʻlimi yaqinlashib qolgan edi. Vorislik masalasi ochiq qoldirilgan edi. Xalifa qobiliyatsizligi sababli [[vazir]] [[Abbos ibn al-Hasan al-Jarjaroiy|al-Abbos ibn al-Hasan al-Jarjaroiy]] uning oʻrniga oʻrinbosar topishni oʻz zimmasiga oldi. Voqealar haqida ikki xil versiya mavjud: [[Ibn Miskavayh|Miskavayh]] xabar berishicha, vazir eng muhim mutasaddilardan (''kuttab'', qoʻshiq ayt. ''katib'') maslahat soʻragan, Mahmud ibn Dovud ibn al-Jarroh esa yoshi kattaroq va tajribali [[Ibn al-Muʼtazz|Abdulla ibn al-Muʼtazzni]] taklif qilgan. Miskavayh yovuz odam sifatida tasvirlagan [[Ali ibn al-Furot]] oʻn uch yoshli zaif Jaʼfar al-Muqtadirni yuqori martabali amaldorlar tomonidan osonlikcha boshqarishni taklif qildi. Vazir maslahat berishdan bosh tortgan [[Ali ibn Iso al-Jarroh]] va fikri qayd etilmagan Muhammad ibn Abdun bilan ham maslahatlashdi. Oxir-oqibat vazir Ibn al-Furot taklifiga rozi boʻlb, al-Muktafiy vafotidan keyin Jaʼfar merosxoʻr deb eʼlon qilindi va xalifa saroyiga keltirildi. Al-Muktafiyning vasiyatnomasi ochilganda, u ham oʻz ukasini oʻrinbosar qilib tanlagan edi. [[Al-Andalus|Andalusiyalik]] tarixchi [[Arib]] boshqa bir voqeani aytgan. Unga koʻra, vazir Ibn al-Mu’tazz va Abbosiylarning yana bir keksa shahzodasi Muhammad ibn al-Mu’tamid nomzodlari oʻrtasida munozara qilgan. Ulardan ikkinchisini tanlash katta siyosiy ketishni ifodalardi. Bu aslida al-Mu’tamid avlodlarini hokimiyatdan mahrum qilgan al-Mu’tadid toʻntarishini va al-Mu’tadid rejimiga asos boʻlgan amaldorlar va ''gʻilmonlarni'' rad etish edi. Vazir haqiqatan ham Muhammadga moyil boʻlsa-da, ehtiyotkorlik bilan al-Muktafiyning oʻlimini kutishni tanladi. Darhaqiqat, xalifa tuzalib ketdi va odamlar Ibn al-Mu’tazzni ham, Ibn al-Mu’tamidni ham uning vorislari sifatida muhokama qilishayotgani haqida xabar topdi. Bu al-Muktafiyni xavotirga solib, oʻlimidan oldin ''[[Qozi|qozilar]]'' guvohligida Jaʼfarni rasman oʻz merosxoʻri etib tayinladi{{Sfn|Kennedy|2013}}{{Sfn|Osti|2013}}. Ikki hikoyada al-Muqtadir taxtga kelishining turli jihatlari yoritilgan. Bir tomondan, amaldorlar guruhining zaif va kuchsiz hukmdorni tanlashi „xushchaqchaq rivojlanish“ boʻlib, „eng halokatli hukmronliklardan birini“ boshlab bergan. Butun Abbosiylar tarixida […] chorak asr davomida [al-Muqtadir] salaflarining barcha ishlari barham topadi"{{Sfn|Kennedy|2004}}. Boshqa tomondan, sulola vorisligi masalasida ayniqsa al-Mu’tadid ''gʻilmonining'' oʻz oilasiga sodiqligi ham muhim rol oʻynaganligi aniq{{Sfn|Osti|2013}}.

Al-Muqtadirning vorisligi hech qanday qarshilikka uchramay, odatiy marosimlar amalga oshirildi. Bu holat Al-Mu’tadid va al-Muktafiydan qolgan toʻliq xazina, qoʻshinlarga xayr-ehsonlarning osonlik bilan toʻlanishi, shuningdek, [[Hoshimiylar]] oilalari aʼzolariga sovgʻa berishning eski amaliyoti qayta tiklanishini anglatardi. Yangi xalifa oʻz boyligini va qoʻl ostidagi xalqlarga boʻlgan gʻamxoʻrligini ham koʻrsatishga muvaffaq boʻldi. Xalifa oʻzidan oldingi davrda Bob at-Taq yaqinida qurilgan ''[[Bozor|suqni]]'' buzishni buyurganda, savdogarlar oʻz mahsulotlarini avvalgidek erkin sotishlari uchun ijara haqi toʻlashga majbur qilingan. Bu siyosat poytaxt kambagʻallariga foyda keltirdi{{Sfn|Kennedy|2013}}. Shunga qaramay, uning hokimiyatga kelishi bilan bogʻliq intrigalar toʻxtamadi. Ayniqsa, Ibn al-Mu’tazz tarafdorlari oʻz nomzodini taxtga oʻtkazishga qatʼiy qaror qildilar. Aribning soʻzlariga koʻra, vazir al-Abbos bosh fitnachilardan biri boʻlgan, lekin xalifani nazorat qilish umidida al-Muqtadir hukmronligiga rozi boʻla boshlagan. Uning tobora takabburona xatti-harakati boshqa fitnachilarni ragʻbatlantirdi va 908-yil 16-dekabrda [[Hamdoniylar]] qoʻmondoni [[Al-Husayn ibn Hamdan|al-Husayn ibn Hamdon]] bir guruh odamlar bilan vazirni oʻz bogʻiga otda ketayotganda oʻldirdi. Keyin fitnachilar yosh xalifani ham qoʻlga olishga harakat qilishdi. Xalifa [[Hasaniy saroyi|Hasaniy saroyiga]] qochib ketishga muvaffaq boʻldi va oʻz tarafdorlari bilan yoʻlni toʻsib qoʻydi. Hojib [[Savsan]] sodiq kuchlar qarshiligini harakatga keltiruvchi kuch bo‘lib, qo‘mondon Safi al-''[[Hojib|Huromiy]]'', [[Munis al-Xadim|Mu’nis al-Xadim]] va [[Munis al-Xazin|Mu’nis al-]]Xazinni xalifani himoya qilishga undagan. Al-Husayn ertalab yorib kirishga harakat qildi, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Toʻsatdan fitnachilarga xabar bermasdan, shahardan [[Mosul|Mosuldagi]] uyiga qochib ketdi. Bu orada Mahmud ibn Dovud ibn al-Jarroh boshchiligidagi boshqa fitnachilar guruhi bir uyga yig‘ilib, Ibn al-Mu’tazzni xalifa deb eʼlon qilgan edilar. Bu al-Muqtadir hokimiyatinini noqonuniy deb hisoblagan baʼzi ''qozilar'' tomonidan qoʻllab-quvvatlansa-da, boshqalar bunga qarshi chiqdi. Bu holat fitnachilarning noaniqligi va qatʼiyatsizligini aks ettirdi. Ibn Hamdonning ketishi bilan birga ushbu qatʼiyatsizlik al-Muqtadir tarafdorlarining qayta g‘alaba qozonishlariga imkon berdi. Mu’nis al-Xadim o‘z ''g‘ilmonini'' qayiqlarda Dajladan olib o‘tib, Ibn al-Mu’tazz va fitnachilar to‘plangan uyga boshlab bordi. Ularni tarqatib yubordi. Arib Mu’nis qoʻshinlari Ibn al-Mu’tazzning toʻplangan tarafdorlariga oʻqlar bilan hujum qilganini, Miskavayh esa qoʻshinlar paydo boʻlishi bilanoq qochib ketishganini taʼkidlaydi{{Sfn|Kennedy|2013}}.

Haqiqiy voqealar qanday boʻlishidan qatʼiy nazar, toʻntarish tezda bostirildi. Ali ibn al-Furot yetakchi ''kuttoblar'' orasidagi fitnachilar bilan hech qanday aloqada boʻlmagan yagona vazir boʻldi. Muhammad ibn al-Jarroh qochqinga aylandi va boshi uchun narx belgilandi. Ibn al-Furot qasos olishni cheklashga harakat qildi. Mahbuslarning bir nechtasi ozod qilindi, ammo koʻplab fitnachilar qatl etildi. Sodiqligi hal qiluvchi rol oʻynagan qoʻshinlar xayriyalar oldilar. Ammo ''Hojib'' Savsan tez orada magʻrur va oʻta kuchayib ketganligi sababli Safi al-Huromiy tomonidan hibsga olindi va bir necha kundan keyin uy qamogʻida vafot etdi{{Sfn|Kennedy|2013}}.

== Hukmronlik ==

=== Malika-ona Shagʻab va haram ===
[[Fayl:Abbasid_Iraq_908_930_Shahi_inspired_coin.jpg|thumb|209x209px| Abbosiylar ''xalifasi'' Al-Muqtadir (hukmronligi: [[Dirham|908-932]]) nomiga Abbosiy kumush dirhami zarb etilgan. [[Hindu Shohiy|Hind shohiylarining]] tanga zarblari modelida ishlab chiqilgan<ref>{{Kitob manbasi|last=Flood|first=Finbarr B.|title=Objects of Translation: Material Culture and Medieval "Hindu-Muslim" Encounter|date=20 March 2018|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-18074-8|pages=25–26|url=https://books.google.com/books?id=8MhJDwAAQBAJ&pg=PA26|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Walker|first1=John|title=Islamic Coins With Hindu Types|journal=The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society|year=1946|volume=6|issue=3/4|pages=121–128|jstor=42663246|url=https://www.jstor.org/stable/42663246|issn=0267-7504}}</ref>]]
Al-Muqtadir musulmonlar tarixidagi birinchi voyaga etmagan xalifa{{Sfn|Osti|2013}} edi. Shuning uchun ham hukmronligining dastlabki yillarida, at-Tanuxiyning yozishicha, onasi Shagʻob, shaxsiy vakili (''[[Qahramana|qahramona]]'') [[Ummu Muso (qahramana)|Ummu Muso]], singlisi Xotif va al-Mu’tadidning yana bir sobiq kanizagi Dostonbuvayhlar kirgan qoʻmondonlik kengashi (''as-sada'', „xoʻjayinlar“) tuzildi{{Sfn|Osti|2013}}{{Sfn|El Cheikh|2013}}. Oddiygina ''as-Sayyida'' („Xonim“) nomi bilan tanilgan Shag‘ob „haramidagi boshqa ayollarni, jumladan, xalifaning xotinlari va kanizaklarini ham chetlab o‘tib, o‘g‘liga hukmronlik qildi“. Al-Muqtadir ko‘p vaqtini onasining xonadonida o‘tkazar edi. Natijada davlat ishi byurokratiya hukmron boʻlgan davlat saroyida emas, balki hukmdorning shaxsiy uylarida belgilana boshladi. Shagʻob oʻgʻlining hukmronligi davridagi eng nufuzli shaxslardan biriga aylandi. Amaldorlarni tayinlash va ishdan boʻshatishga aralashdi, gʻaznaga moliyaviy hissa qoʻshish va xayriya ishlarini amalga oshirish kabilarni nazorat qildi{{Sfn|El Cheikh|2013}}. Darhaqiqat, oʻrta asr manbalaridagi barcha rivoyatlarning umumiy jihati shundaki, „al-Muqtadir haqidagi zikrlar nafaqat uning vazirlari, balki xonadonidagi ayollari bilan ham ajralmas tarzda bogʻlangan“{{Sfn|Osti|2013}}. Shunday qilib, zamonaviy tarixchi [[Masʼudiy|al-Mas’udiy]] al-Muqtadir hukmronligini qoralagan. Bu yerda „hokimiyatga ega boʻlganlar ayollar, xizmatkorlar va boshqalar boʻlgan“, xalifaning oʻzi esa „davlat ishlari bilan shugʻullanmagan“ va davlat boshqaruvini amaldorlariga qoldirgan. Xuddi shunday, XIII asr yilnomachisi [[Ibn at-Tiqtaqa]] ham al-Muqtadirni „shaxsiy ehtiyojlarini qondirish bilan band bo‘lgan holda, hukmronligi bilan bog‘liq masalalarni ayollar va xizmatkorlar boshqargan“ „isrofchi“ deb hisoblagan{{Sfn|Osti|2013}}. Ayniqsa, Shagʻob keyingi tarixchilar tomonidan „oʻjar va uzoqni koʻra bilmaydigan makkor“ sifatida tasvirlangan{{Sfn|Osti|2013}}.

Shagʻob umrining koʻp qismini haramda oʻtkazdi. U yerda oʻzining parallel byurokratiyasi boʻlgan. Ham fuqarolik, ham harbiy ishlar uchun oʻz ''kuttabini'' tuzgan. Uning qudrati shu darajada ediki, kotibi Ahmad al-Xosibiy 925-yilda oʻzi va singlisining taʼsiri bilan vazir etib tayinlangach, tayinlanganidan pushaymon boʻlgan. Chunki uning malika-onaga k''otib'' boʻlishi oʻzi uchun foydaliroq edi{{Sfn|El Cheikh|2013}}. Bu davrda saroyning eng muhim aʼzolari styuardessalar yoki ''[[Qahramana|qahramanlar]]'' boʻlib, ular haramdan erkin chiqib, tashqi dunyoda agent sifatida harakat qilishlari mumkin edi. Bu ayollar, ayniqsa, haram va saroy oʻrtasida vositachi sifatida katta taʼsirga ega edilar. Ularning Shagʻobga taʼsiri hatto vazirlarni ham ishdan boʻshatish darajasida edi. Birinchi rahbar Fotima edi. Fotima qayigʻi boʻronga tushib qolib, Dajla daryosida choʻkib ketdi. Undan keyin Abbosiylar urug‘ining kichik tarmoqlaridan birining avlodi Ummu Muso keldi. Uning qadrdonlari uchun qilgan fitnasi, oilasining buzuqligi, 917-yilda hiyla-nayranglari tufayli ishdan bo‘shatilgan „yaxshi vazir“ Ali ibn Iso al-Jarrohga nisbatan dushmanligi yilnomalarda qayd etilgan. Biroq u jiyanini [[Al-Mutavakkil|al-Mutavakkilning]] (hukmronligi 847—861-yillar) nabirasi Abul-Abbosga turmushga bergach, raqiblari xalifani taxtdan agʻdarib, jiyanini taxtga oʻtkazishga intilishda ayblashdi. 922/3 yilda hibsga olindi va oʻrniga [[Tumal|Tumol tayinlandi]]. Tumol Ummu Muso, uning ukasi va singlisini qiynoqqa soldi. Ularni toki xazinasi — bir million [[Oltin dinor|oltin dinorga]] baholangan — qayerda yashirilganini aniqlamaguncha qiynoqqa soldi. Tumal shafqatsizligi bilan mashhur edi. Undan birinchi xoʻjayini Abu Dulaf norozi xizmatkorlarini jazolash uchun foydalangan edi. Yana bir qahramona, ''Zaydan'', [[Zaydan (qahramana)|Tumalning]] antitezasi edi. Zaydan ishdan boʻshatilganidan keyin uyidan bir necha yuqori martabali amaldorlarni qamoqqa olish uchun foydalanishgan. Zaydan koʻpincha siyosiy raqiblari tomonidan taʼqib qilinganlarga boshpana berib turardi{{Sfn|Kennedy|2006}}{{Sfn|El Cheikh|2013}}.

=== Siyosat va voqealar ===
[[Fayl:Brooklyn_Museum_-_The_Execution_of_Mansur_Hallaj_From_the_Warren_Hastings_Album.jpg|thumb|419x419px| 922-yil 26-martda al-Muqtadir buyrug‘i bilan [[Halloj Husayn Ibn Mansur|Mansur al-Hallojning]] qatl etilishi, 17-asrga oid [[Boburiylar davlati|Boburiy]] hind rasmida aks ettirilgan.]]
Abbosiylar hokimiyatining tanazzuldan saqlab qolish uchun soʻnggi toʻrtta hukmronlik davrida erishilgan qaror nihoyat oʻz nihoyasiga yetdi. Al-Muqtadir hukmronligi davridan boshlab Abbosiylar tanazzulga yuz tutdi. Shunga qaramay, adabiyot va ilm-fan olamida mashhur bo‘ladigan ko‘plab shaxslar shu va keyingi hukmdor davrida yashab o‘tgan. Ulardan eng mashhurlari [[Ishoq ibn Hunayn]] (vaf. 911) ([[Hunayn ibn Isʼhoq|Hunayn ibn Ishoqning]] oʻgʻli), tabib va yunon falsafiy asarlarining arab tiliga tarjimoni; [[Ibn Fazlon|ibn Fadlan]], tadqiqotchi; [[Battoniy Abu Abdulloh Muhammad ibn Jobir|al Battani]] (vaf. 923), astronom; [[Tabariy]] (vaf. 923) tarixchi va ilohiyotchi; [[Roziy|ar-Roziy]] (vaf. 930), tibbiyot va kimyo sohalariga fundamental hissa qoʻshgan faylasuf; [[Forobiy|al-Forobiy]] (vaf. 950) kimyogar va faylasuf; [[Abu Nasr Mansur]] (vaf. 1036) matematik; [[Ibn al-Haysam]] (vaf. 1040) matematik; [[Abu Rayhon Beruniy|al-Beruniy]] (vaf. 1048) matematik, astronom, fizik; [[Umar Xayyom]] (vaf. 1123) shoir, matematik va astronom; tasavvuf olimi, yozuvchi va [[Tasavvuf|soʻfiylik]] oʻqituvchisi [[Halloj Husayn Ibn Mansur|Mansur Al-Halloj]] oʻzini Xudo bilan birlikka erishgani (bu ilohiylik notoʻgʻri tushunilgan va bahsli edi) haqida haqidagi sheʼrlari tufayli Al-Muqtadir tomonidan bid’at uchun qatl etilgani bilan mashhur.

Al-Muqtadir hukmronligi davrida Osiyoda musulmonlar va yunonlar oʻrtasida bir necha yil urush boʻlib, koʻp yoʻqotishlar musulmonlar tarafida boʻlgan. Koʻpchilik asirga olingan. Biroq, [[Makedoniya sulolasi davridagi Vizantiya imperiyasi|Vizantiya]] chegarasiga bolgar qoʻshinlari tahdid sola boshladi. Shunday qilib, [[Makedoniya sulolasi davridagi Vizantiya imperiyasi|Vizantiya]] imperatori [[Zoe Karbonopsina]] sulh tuzish va musulmon asirlarni ozod qilish taklifi bilan [[Bagʻdod|Bagʻdodga]] ikki marotaba elchi yubordi. Elchilar mehr bilan kutib olindi va tinchlik o‘rnatildi. Asirlarning ozodligi uchun 120 000 tilla pul toʻlangan. Bular shahardagi tartibsizlikni yanada kuchaytirdi. Kichik Osiyodagi „kofirlar“ning muvaffaqiyatidan, Forsda esa shunga o‘xshash yo‘qotishlardan g‘azablangan xalq xalifaning bularning hech biriga eʼtibor bermayotganidan, islom dinining obro‘sini tiklashga intilish o‘rniga, kechayu kunduz choʻri qizlar va musiqachilar bilan mashgʻulligidan nolidilar. Bunday malomatlarni aytib, imomga ham tosh otishdi. Chunki imom juma namozida jamoat namozlarida xalifani chaqirgan edi.

Taxminan oʻn ikki yil oʻtgach, al-Muqtadir haqoratga duchor boʻldi. Yetakchi saroy aʼzolari xalifaga qarshi til biriktirib, ukasi [[al-Qohir]] foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar. Gʻalayon va talon-toroj natijasida minglab odamlar qurbon boʻlganidan soʻng fitnachilar qoʻshin oʻzlarini qoʻllab-quvvatlamasligini aniqladilar. Xavfsizlikda saqlangan Al-Muqtadir yana taxtga oʻtirdi. Bu voqeadan keyin mamlakat moliyaviy jihatdan shunchalik yomon ahvolga tushib qoldiki, shahar qoʻriqchilariga pul toʻlashga ham hech narsa qolmadi. Al-Muqtadir oxir-oqibat hijriy 320 (milodiy 932) yili shahar darvozasi oldida o‘ldirilgan.

Al-Muqtadirning uzoq hukmronligi Abbosiylarni eng past darajaga tushirgan edi. Shimoliy Afrika butunlay, Misr deyarli boy berildi. Mosul qaramlikdan voz kechdi. Yunonlar zaif himoyalangan chegaralar boʻylab bosqinlar uyushtirishlari mumkin edi. Shunga qaramay, Sharqda xalifalikni rasman tan olish, hatto mustaqillikka daʼvo qilganlarda ham saqlanib qoldi. Poytaxtga yaqinroq boʻlgan [[Qarmatlar|Karmatiyaliklar]] uzoq vaqt davomida tahqirlandi. Bagʻdodda al-Muqtadir, oddiy hukmdor sifatida xorijlik soqchilarning rahm-shafqati ostida yashadi. Ularga asosan turk va boshqa millatdagi zobitlar qoʻmondonlik qilib, tez-tez qoʻzgʻolon koʻtarib turardi. Al-Muqtadirning samarasiz boshqaruvi tufayli o‘tmishdoshlari qayta qo‘lga kiritgan obro‘-eʼtibor ham boy berildi va Abbosiylar taxti mamlakat ichkarisida nafratga, chetdan boʻladigan hujumlar oldida vasvasaga tushadigan holga keldi.

== Oilasi ==
Al-Muqtadirning yagona xotini Hurra edi. U qo‘mondon<ref name="Massignon">{{Kitob manbasi|last=Massignon|first=L.|title=The Passion of Al-Hallaj: Mystic and Martyr of Islam|publisher=Princeton University Press|series=Bollingen Series|year=1994|isbn=978-0-691-01919-2|page=182}}</ref><ref name="Mason 2019">{{Kitob manbasi|last=Massignon|first=L.|title=The Passion of Al-Hallaj, Mystic and Martyr of Islam, Volume 1: The Life of Al-Hallaj|publisher=Princeton University Press|series=Online access with JISC subscription agreement: ACLS Humanities E-Books|year=2019|page=394}}</ref> Badr al-Mutadidiyning qizi edi{{Sfn|Brubaker|Tougher|2016}}. Qoʻmondon qiziga nisbatan saxiy edi. Al-Muqtadir oʻlimidan soʻng xotini pastroq maqomdagi odamga turmushga chiqdi{{Sfn|Brubaker|Tougher|2016}}. Al-Muqtadirning koʻplab kanizaklari boʻlgan. Kanizaklaridan biri Zalum boʻlib, u [[Vizantiya yunonlar|yunon]] edi{{Sfn|Zetterstéen|1995}}{{Sfn|Özaydın|2007}}. Ushbu kanizak Al-Muqtadirning toʻngʻich oʻgʻli, boʻlajak xalifa [[Al-Radiy]]{{Sfn|Brubaker|Tougher|2016}} va shahzoda Horunning onasi edi<ref name="Massignon" /><ref name="Mason 2019" />. Yana bir kanizak Dimna edi. U shahzoda Is’hoqning onasi va boʻlajak xalifa [[Al-Qodir|Al-Qodirning]] buvisi edi<ref name="Massignon" /><ref name="Mason 2019" />. Yana bir kanizak Xalub boʻlib, u Zuhra nomi bilan ham mashhur edi<ref>{{Kitob manbasi|last=Rizvi|first=Sayyid Saeed Akhtar|title=Utumwa: Mtazamo wa Kiislamu na wa Nchi za Magharibi|publisher=Al-Itrah Foundation|year=2005|isbn=978-9987-9022-4-8|page=63}}</ref>. Zuhra yunon edi<ref name="الدكتور 2009">{{Kitob manbasi|last=الدكتور|first=عبد القادر بوباية ،الأستاذ|title=الاكتفاء في اخبار الخلفاء 1-2 ج2|publisher=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|series=الاكتفاء في اخبار الخلفاء 1-2|year=2009|pages=453}}</ref> va boʻlajak xalifa [[Al-Muttaqiy|Al-Muttaqiyning]] onasi edi<ref name="Massignon" /><ref name="Mason 2019" />. Yana bir kanizak Mash’ala edi. U [[Saqaliba|slavyan]] edi{{Sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993b}}{{Sfn|Güner|2006}} va boʻlajak xalifa [[Al-Muti|Al-Mutining]] onasi edi<ref name="Massignon" /><ref name="Mason 2019" />. Yana bir kanizak Xamra edi. U shahzoda Isoning onasi edi. Xamra kambagʻal va muhtojlarga juda xayrixoh boʻlgan{{Sfn|Brubaker|Tougher|2016}}. U 988-yil 3-iyulda vafot etdi va Rusafah qabristoniga dafn qilindi<ref>{{Kitob manbasi|last=al-Sāʿī|first=Ibn|title=كتاب جهات الأئمة الخلفاء من الحرائر والإماء المسمى نساء الخلفاء: Women and the Court of Baghdad|publisher=NYU Press|series=Library of Arabic Literature|year=2017|pages=60–61|isbn=978-1-4798-6679-3}}</ref>. Yana bir kanizak shahzoda Ibrohimning onasi edi. Yana bir kanizak 909-yilda tug‘ilgan o‘g‘ilning onasi edi. U Rusafah qabristoniga dafn qilingan{{Sfn|Brubaker|Tougher|2016}}. Al-Muqtadirning ikki qizi bor edi. Ulardan biri 911-yilda vafot etgan va Muhammad bin Abdulloh ibn Tohirning Daridagi bobosi Xalifa [[Al-Mu'tadid]] qabri yoniga dafn etilgan. Ikkinchisi 917-yilda vafot etdi va Rusafah qabristoniga dafn qilindi{{Sfn|Brubaker|Tougher|2016}}.

;

Al-Muqtadirning oʻgʻillari:

* [[Al-Radiy|Ar-Radiy]] 909-yil 20-dekabrda xalifa al-Muqtadir (908-932) va Zalum ismli [[Vizantiya yunonlari|yunon]] qul-kanizakdan tugʻilgan{{Sfn|Zetterstéen|1995}}{{Sfn|Özaydın|2007}}. Uni otasi merosxoʻr etib tayinlagan.
* [[Al-Muttaqiy]], Abu Is’hoq Ibrohim nomi bilan ham tanilgan.
* [[Al-Muti]], 913/14-yilda al-Fadl, xalifa al-Muqtadir va slavyan kanizagi Mash’alaning farzandi{{Sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993b}}{{Sfn|Güner|2006}}.
* Horun ibn al-Muqtadir al-Muqtadir va Zalumning kenja oʻgʻli edi.
* Is’hoq ibn al-Muqtadir — al-Muqtadirning kenja oʻgʻillaridan biri. 988-yil mart oyida vafot etdi.
* Iso ibn al-Muqtadir
* Ibrohim ibn al-Muqtadir, al-Muqtadirning kenja oʻgʻli.

== Yana qarang ==

* [[Ibn Fazlon|Ahmad ibn Fadlan]] arab musulmon sayohatchisi boʻlib, Abbosiylar xalifasi Al-Muqtadirning Volga boʻyi bulgʻorlari podshohi huzuridagi elchiligi aʼzosi sifatida qilgan sayohatlari bilan mashhur.

== Manbalar ==
{{Manbalar|30em}}

== Adabiyotlar ==

* {{New Cambridge History of Islam|volume=1|chapter=The waning of empire, 861–945|pages=305–359|first=Michael|last=Bonner|authorlink=Michael Bonner}}
* {{The Life and Times of Ali ibn Isa}}
* {{cite book | last1=Brubaker | first1=L. | last2=Tougher | first2=S. | title=Approaches to the Byzantine Family | publisher=Taylor & Francis | series=Birmingham Byzantine and Ottoman Studies | year=2016 | isbn=978-1-317-18001-2}}
* {{cite book | last = El Cheikh | first = Nadia Maria | chapter = The Harem | pages = 165–185 | title = Crisis and Continuity at the Abbasid Court: Formal and Informal Politics in the Caliphate of al-Muqtadir (295–320/908–32) | location = Leiden | publisher = Brill | year = 2013 | isbn = 978-90-04-25271-4 | chapter-url={{Google Books|cUodAAAAQBAJ|page=165|plainurl=y}} }}
* {{cite book | last = Kennedy | first = Hugh | author-link=Hugh N. Kennedy | title = The Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State | publisher = Routledge | location = London and New York | year = 2001 | isbn = 978-0-415-25093-1 |url={{Google Books|UIspERtZEHIC|plainurl=y}} }}
* {{The Prophet and the Age of the Caliphates | edition = Second}}
* {{TDV İslâm Ansiklopedisi | first = Ahmet  | last = Güner | title = Mutî‘-Lillâh | volume = 31 |url=https://islamansiklopedisi.org.tr/muti-lillah | pages = 401–402}}
* {{cite book | last = Kennedy | first = Hugh | author-link = Hugh N. Kennedy | title = When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty | location = Cambridge, MA | publisher = Da Capo Press | year = 2006 | isbn = 978-0-306814808 |url={{Google Books|67fZB5YGkOQC|plainurl=y}} }}
* {{cite book | last = Kennedy | first = Hugh | author-link = Hugh N. Kennedy | chapter = The Reign of al-Muqtadir (295–320/908–32): A History | pages = 13–47 | title = Crisis and Continuity at the Abbasid Court: Formal and Informal Politics in the Caliphate of al-Muqtadir (295–320/908–32) | location = Leiden | publisher = Brill | year = 2013 | isbn = 978-90-04-25271-4 | chapter-url={{Google Books|cUodAAAAQBAJ|page=13|plainurl=y}} }}
* {{cite book | last = Massignon | first = Louis | title = The Passion of Al-Hallaj: Mystic and Martyr of Islam | translator = Herbert Mason | publisher = Princeton University Press | year = 1994 | isbn = 978-0-691019192 |url={{Google Books|zJTN0S3uKk0C|plainurl=y}} }}
* {{cite book | last = Mottahedeh | first = Roy | author-link = Roy Mottahedeh | chapter = The ʿAbbāsid Caliphate in Iran | title = The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs | year = 1975 | publisher = Cambridge University Press | location=Cambridge | chapter-url={{Google Books|hvx9jq_2L3EC|plainurl=y}} | editor-first = R. N. | editor-last = Frye |pages=57-89 }}
* {{cite book | last = Osti | first = Letizia | chapter = The Caliph | pages = 49–61 | title = Crisis and Continuity at the Abbasid Court: Formal and Informal Politics in the Caliphate of al-Muqtadir (295–320/908–32) | location = Leiden | publisher = Brill | year = 2013 | isbn = 978-90-04-25271-4 | chapter-url={{Google Books|cUodAAAAQBAJ|page=49|plainurl=y}} }}
* {{TDV Encyclopedia of Islam | last = Özaydın | first = Abdülkerim | volume = 34 | title = Râzî-Billâh |url=https://islamansiklopedisi.org.tr/razi-billah | pages = 489–490}}
* {{The History of al-Tabari | volume=38 |url={{Google Books|k241retEBE0C|plainurl=y}} }}
* {{EI2 | last = Sourdel | first = D. | authorlink = Dominique Sourdel | title = al-Ḳādir Bi’llāh |url=http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_3761 | volume = 4 | pages = 378–379}}
* {{EI2 | volume = 7 | title = al-Muḳtadir | first = K. V. | last = Zetterstéen | authorlink = Karl Vilhelm Zetterstéen | last2 = Bosworth | first2 = C. E. | authorlink2 = C. E. Bosworth | pages = 541–542 |url=https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_5480 | year=1993a }}
* {{EI2 | last = Zetterstéen | first = K. V. | authorlink = Karl Vilhelm Zetterstéen | last2 = Bosworth | first2 = C. E. | authorlink2 = C. E. Bosworth | title = al-Muṭīʿ Li ’llāh |url=http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_5674 | volume = 7 | page = 799 | year=1993b }}
* {{EI2 | last = Zetterstéen | first = K. V. | authorlink = Karl Vilhelm Zetterstéen | title = al-Rāḍī bi'llāh |url=https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_6170 | volume = 8 | page = 368 }}

{{Start box}}
{{S-hou|[[Abbosiylar|Abbosiylar sulolasi]]||895||932-yil 31-oktyabr}}
{{S-rel|su}}
{{s-bef|before=[[Al-Muktafiy]]}}
{{S-ttl
| title = [[Bagʻdod xalifaligi]] [[Abbosiy xalifalar roʻyxati|xalifasi]]
| years = 908-yil 13-avgust – 929<br />909-yilda [[Fotimiy xalifalar roʻyxati|Fotimiylar]] xalifasi [[Abdulloh al Mahdiy Billoh|al-Mahdi Billoh]] </br>va 929-yilda [[Qurtuba xalifaligi|Kordovalik]] [[Abdurrahmon III]] </br>''xalifalikka da’vogarlar''.<br />
}}
{{s-aft|after=[[Al Qohir]]}}
{{s-bef|before=[[Al Qohir]]}}
{{S-ttl
| title = [[Bagʻdod xalifaligi]] [[Abbosiy xalifalar roʻyxati|xalifasi]]
| years = 929 – 932-yil 31-oktyabr
}}
{{s-aft|after=[[Al Qohir]]}}
{{S-end}}{{Abbosiy xalifalari}}{{Tashqi havolalar}}
[[Turkum:932-yilda vafot etganlar]]
[[Turkum:895-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:Abbosiy xalifalari]]
[[Turkum:X asr Abbosiy xalifalari]]