Bisermännär
Bisermännär - udmurtlarnıñ etnografik törkeme.
Udmurt Respublikasınıñ tönyaq-könbatış öleşendä, başlıça, Noqrat quşıldığı Çüpçä yılğası buyında Yukamen, Glazov, Balezin, Yar rayonnarı, Kirov ölkäseneñ Sloboda rayonı territoriäsendä yäşilär. 20 läp awılda bisermännär genä yäşi, 41 toraq punktta öleşçä udmurt, tatar, ruslar da bar. Törki tel üzençäleklären qatnaştırıp, udmurt telendä söyläşälär.
Bisermännär tabını ğädäti qrästiän rizığınnan torğan; it fäqät bäyräm aşı sanalğan. Möselmannar kebek ük, duñğız iten 20 yöz başlarına qädär qullanmağannar, xäzer dä yola ütäw tabınnarına quymasqa tırışalar. Bisermännär fol'klorı yola ütägändä, bäyrämnärdä başqarıla torğan maxsus cırlarnı, äkiät häm tabışmaqlarnı üz eçenä ala. Xalıq bäyrämnäre nigezdä cir eşkärtügä bäyle kalendar' bäyrämnärennän ğibarät. Alarnıñ iñ olısı, möhime bulıp yazğı saban bäyräme «Akayaşka» sanala.
Dingä qaraşları bik üzençälekle, qatlawlı. 18 yözdän başlap xristian dinenä tabınsalar da, elgäredän kilgän mäcüsilek yolaların da ütilär, islam dinen dä xörmät itälär. Här yılnı awılğa mulla kitertep doğa qıldıru, ülem-kitem bulğanda da mulla çaqıru, berençe kötü çıqqan köndä möselman dine ähelenä sädaqa birü (on, yarma h.b.) ğädätkä kergän.
1990 yıllardan başlap xalıqnıñ üz etnik yözen saqlarğa omtılışı köçäyä. 1990 da Ğlazov şähärendä bisermännärneñ matdi häm mädäni üzençälegen, borınğıdan kilgän ğöref-ğädätlären saqlaw häm üsterüne, xalıq sanı isäben alğanda ayırım etnik törkem bularaq terkälüne küzdä totqan milli üzäk - «Bisermän xalqı cämğiäte» oyıştırıla.
1992 yıl iyünendä Udmurtiä Respublikası Yuğarı Sovet Prezidiumı «Bisermän xalqınıñ tarixi isemen qaytaru turında» qarar qabul itä. Bisermännär Rossiä xalıqları isemlegenä kertelä.
Ädäbiät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Белицер В.Н. К вопросу о происхождении бесермян // Труды Института этнографии. 1947. Т. 1; Тепляшина Т.И. Язык бесермян. М., 1970.