Сембер

Сембер
	Сембер
	рус. Ульяновск
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1648
Рәсми исем	Ульяновск
Кушамат/тәхәллүс	Авиационная столица России
... хөрмәтенә аталган	Владимир Ленин
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Сембер өлкәсе, Городской округ Ульяновск[d], Сембер губернасы һәм Симбирское наместничество[d]
Административ-территориаль берәмлек	Сембер өлкәсе
Сәгать поясы	UTC+04:00 һәм UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Идел һәм Зөя
Хөкүмәт башлыгы	Дмитрий Александрович Вавилин[d]
Әгъзалык	Креатив шәһәрләр челтәре[d]
Халык саны	613 334 (1 гыйнвар 2023)
Административ бүленеше	Сембернең Ленин районы, Сембернең Тимер юл районы, Сембернең Идел арты районы һәм Сембернең Зөя арты районы
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	150 метр
Кардәш шәһәр	Крефелд, Мейкон, Гомель, Уху[d] һәм Минск
Бүләкләр
Мәйдан	316,9 км²
Почта индексы	432000–432999
Рәсми веб-сайт	ulmeria.ru(рус.)
Һәйкәлләр исемлеге	Культурное наследие России/Ульяновская область/Ульяновск (часть 1)[d]
Феноменның икътисады	Сембер икътисады[d]
Җирле телефон коды	8422
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Сембер шәрәфле ватандашлары
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Сембердә җирләнгәннәр[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	Төркем:Сембер күренешләре[d]
	Сембер Викиҗыентыкта

Сембер (рус. Ульяновск, чуаш. Чĕмпĕр, эрз. Ульянонь ош), Ульян — Россиядәге шәһәр, Сембер өлкәсе администрациясе үзәге. Бу шәһәр Идел яры буенда урнашкан. Хәзерге шәһәр башлыгы — Панчин Сергей Сергей улы.

Халык саны — 613 793 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 637 288 кеше (2010).^[8]

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»^[9].

Исеме

Шәһәрнең беренче исеме, Сембер Болгар кенәзе артыннан бирелә. Шуңа күрә ул урысча да Синбирск, аннары Симбирск булып тора. 1924 елда ул Ульянов-Ленин артыннан Ульяновск дип аталган.

География

Шәhәр Идел елганың сул ягында, Мәскәүдән 890 километр көчыгыштарак урнашкан. Муниципаль берәмлек буларак Новоульяновск шәһәр округы, Чардаклы һәм Сембер районнары белән чикләнә.

Куйбышев тимер юлының Ульяновск станциясе. Шәһәр аша А151 (Сембер — Чуел — М7 автоюлы), Р178 (Саранск — Сембер — Мәләкәс — Самар), Р228 (Сембер — Сызран — Сарытау — Волгоград), Р241 (Сембер — Буа — Казан) автоюллар баралар.


Түбән Новгород ~ 482 км Вологда ~ 1042 км Петербург ~ 1639 км	Чабаксар ~ 246 км Йошкар-Ола ~ 336 км Киров ~ 629 км	Казан ~ 267 км Ижау ~ 587 км Пермь ~ 868 км
Саранск ~ 230 км Мәскәү ~ 903 км Смоленск ~ 1327 км	Роза ветров	Мәләкәс ~ 85 км Уфа ~ 578 км Чиләбе ~ 975 км
Пенза ~ 315 км Воронеж ~ 856 км Сочи ~ 1855 км	Сарытау ~ 446 км Әстерхан ~ 1272 км Махачкала ~ 1685 км	Тольятти ~ 184 км Самар ~ 242 км Ырынбур ~ 627 км

Климат

Уртача еллык температура — +5,0 °C
Уртача еллык җил тизлеге — 3,9 м/с
Уртача еллык һава дымлылыгы — 74%

Сембер климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	5,6	4,5	16,5	30	36,2	37,5	38,9	39,3	33,9	26,0	14,3	7,8	39,3
Уртача максимум, °C	−6,5	−6,3	0,6	12,0	20,2	24,5	26,3	24,3	18,1	9,6	0,4	−5,3	9,8
Уртача температура, °C	−9,8	−10,4	−3,9	6,1	13,6	18,3	20,2	18,0	12,4	5,3	−2,4	−8,4	4,9
Уртача минимум, °C	−13,3	−14,1	−7,9	1,1	7,4	12,4	14,5	12,5	7,7	1,9	−4,9	−11,4	0,5
Абсолют минимум, °C	−38	−40	−32,8	−20	−6,5	−2,2	3,8	−1	−4,9	−18,9	−29,2	−38	−40
Явым-төшем нормасы, мм	31	24	24	30	39	63	60	48	49	40	32	30	470

Тарих

Сембер крепостена Хитрово Богдан Матвей улы 1648 елда нигез салган.

1670 елның октябрендә Семберне Степан Разин гаскәрләре чолганышка алганнар, ләкин алар патша гаскәре тарафыннан җиңелгәннәр; Степан Разин үзе дә яралана.

1774 елда Сембер острогында Емельян Пугачёв ябып тотылган.

1708—1717 һәм 1728—1780 елларда — Казан губернасы составында, 1737 елдан аның Сембер провинциясе үзәге, 1780 елдан — Сембер калгайлыгы үзәге,1796 елдан — Сембер губернасы үзәге.

XIX гасырда — Идел буендагы икмәк, балык, терлек һәм урман сәүдәсе эре үзәкләреннән берсе. 1790-елларда Сембердә беренче театры ачыла, 1840-елларда театр училищесы.

1856 елда Сембер шәһәрендә 26 чиркәү, 2613 йорт һәм 677 лавка (кибет) булган. 1890-елларда тимер юл Семберне Инза белән, ә XX гасыр башында — Бөгелмә белән тоташтырыла.

1918 елның июньдә Сембер акгвардиячеләр һәм чехословаклар тарафыннан басып алына. Шул ук елның сентябрьдагы Сембер операциясе нәтиҗәсендә азат ителә.

1924 елда Владимир Ульянов-Ленин хөрмәтенә Сембергә Ульяновск исеме бирелә. 1928 елдан — Урта Идел өлкәсе (1929 елдан — крае) составында, 1936 елдан — Куйбышев өлкәсе үзәге.

1943 елдан Сембер өлкәсе үзәге булып тора.

Халык

1811^[10]	1840^[10]	1856^[10]	1897^[11]	1914^[10]	1926^[10]	1931^[10]	1939^[10]	1959^[12]	1970^[13]	1979^[14]	1989^[15]	2002^[16]	2010^[8]
~13 300	~17 700	~26 500	41 684	~55 200	~68 700	~68 900	~103 800	205 942	351 085	463 964	625 155	635 947	613 793

Милли состав

Милләт	2002^[17]	2010^[18]
руслар	74,0%	75,7%
татарлар	12,7%	12,6%
чуашлар	7,3%	7,1%
мордва	1,4%	1,3%
украиннар	1,4%	1,0%

Административ бүленеш

Шәһәр 4 районларына бүленә:

Ленин районы — шәһәрнең иң иске районы. Ул Идел һәм Зөя арасының төньягында ята вә гадәт буенча Үзәккә һәм Төньякка бүленә.

Кардәш шәһәрләр

Шәһәрдә туганнар

Владимир Ленин (1870 — 1924) — Россия империясе һәм ССРБ сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, революционер, ССРБ нигезләүчесе.
Александр Керенский (1881 — 1970) — Россия сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, Вакытлы хөкүмәте министр-рәисе.
Надия Бакыева (1912-1999), педагогия фәннәре докторы.
Шакир Измайлов (1897-1937), ТАССР хезмәт халык комиссары.
Асия Измайлова (1903-1993), җырчы.
Назыйм Мөхитов, биатлончы.
Шамил Һидиятуллин, журналист.
Илдар Бикчәнтәев, футболчы

Дин

Православие

РПЧнең Сембер митрополиясе

Сембер епархиясе

Спас-Вознесение соборы

Ислам

ҮДН карамагындагы Сембер мөфтияте

«Ләйли-Җамал» җәмигъ мәчете

Үзәк җәмигъ мәчете

РФ МДН карамагындагы СӨ МҮДН

«Ихлас» мәчете

Католиклык
Яһүд дине

Искәрмәләр

Тышкы сылтамалар

Сембер Яндекс.Панорамаларда

[_332704b01d5ff6cc-1] Словарь топонимических перифраз: названия российских городов — СПб: Алетейя, 2022. — ISBN 978-5-00165-489-6
https://wikidata.org/wiki/Track:Q127648931https://wikidata.org/wiki/Track:Q656https://wikidata.org/wiki/Track:Q18342848

[_46fe4fd53da27935-2] 2,0 ^2,1 Федеральный закон от 09.03.2016 № 69-ФЗ — 2016.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q41806474

[_c26d127160bbbb88-3] ttps://web.archive.org/web/20210521134601/http://ulmeria.ru/ru/node/20547

[_19c4b19e4c8e1a28-4] ttps://en.unesco.org/creative-cities/ulyanovsk

[_547cfc91f044729e-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 Устав муниципального образования «Город Ульяновск»
https://wikidata.org/wiki/Track:Q28408447

[_0a08d9b7fe46bf74-6] ttp://www.wuhu.gov.cn/English/SisterRelationship/8644711.html

[_505ead605cb2e85e-7] ttp://english.ah.gov.cn/AboutAnhui/InternationalExchanges/SisterProvincesandCities/4004821.html

[gks.ru-8] 8,0 ^8,1 архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-01-03

[9] Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»

[autogenerated1-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 ^10,5 ^10,6 http://www.mojgorod.ru/uljanov_obl/uljanovsk/index.html

[11] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1358

[12] 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны

[13] 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны

[14] 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны

[15] 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны

[16] 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны

[17] 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2014-02-14

[18] 2010 ел сан алу базасы, archived from the original on 2018-03-27, retrieved 2014-02-14

[B1-19] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 бу торак пунктта яшәүче татарлар саны ясалма рәвештә киметелгән булырга мөмкин

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[1]

к б ү Русиянең 50 иң зур шәһәре
1 000 000-нан артык кеше	Мәскәү • Санкт-Петербург • Новосибирск • Екатеринбург • Казан • Нижгар • Чиләбе • Самар • Омск • Ростов-на-Дону • Уфа • Красноярск • Воронеж • Пермь • Волгоград
500 000 — 1 000 000 кеше	Краснодар • Сарытау • Төмән • Тольятти • Ижау • Барнавыл • Сембер • Владивосток • Ярыслау • Өркет • Махачкала • Хабарау • Новокузнецк • Ырынбур • Кемерово • Рәзән • Тум • Әстерхан • Пенза • Яр Чаллы • Липецк • Тула
250 000 — 500 000 кеше	Киров • Чабаксар • Калининград • Брянск • Курск • Иваново • Магнитогорски • Улан-Удэ • Тверь • Ставрополь • Акмәсҗит* • Акъяр* • Түбән Тагил • Смоленск • Белгород
Шәһәрләрнең халык саны 2010 халык исәбе буенча китерелгән. * Кырым шәһәрләренең халык саның 2012 елгы мәгълүматлары буенча китерелгән.

к б ү Татарлар саны буенча Русия торак пунктлары
> 100 мең кеше	Казан • Уфа^[1] • Яр Чаллы • Мәскәү • Түбән Кама
> 50 мең кеше	Әлмәт • Стәрлетамак^[1] • Сембер • Ижау • Чиләбе
> 25 мең кеше	Екатиринбур • Октябрьски^[1] • Ырынбур • Нефтекама^[1] • Самар • Яшел Үзән • Пирем • Азнакай • Салават^[1] • Туймазы^[1] • Петербург • Төмән • Әстерхан • Алабуга • Бөгелмә • Тольятти • Лениногорски
> 10 мең кеше	Түбән Варта • Зәй • Чистай • Магнитогорски • Омск • Дүртөйле^[1] • Норлат • Арча • Соргыт • Тубыл • Баулы Саранск • Мәләкәс • Буа • Сарытау • Бәләбәй^[1] • Кукмара • Нижгар • Нефтеюганск • Чишмә^[1] • Пенза • Җәлил • Менделеевск • Әгерҗе • Зылатаус • Мамадыш
> 5 мең кеше	Йошкар-Ола • Волгоград • Новосибирск • Ишембай^[1] • Красноярск • Мәләвез^[1] • Актаныш • Урта Әләзән • Орски • Сызран • Сарапул • Минзәлә • Күзнәй • Яңавыл^[1] • Тум • Первоуральск • Күмертау^[1] • Учалы^[1] • Агыйдел • Байлар Сабасы • Чакмагыш^[1] • Ноябрьск • Прокопьевск • Түбән Мактама • Волжск • Балтач • Копейск • Бөре^[1] • Можга • Сарман • Мөслим • Бүздәк • Кама Аланы • Кемерово • Раевский^[1] • Түбән Тагил • Нократ Аланы • Урыссу • Дзержинск • Толбазы^[1] • Бакалы^[1] • Чаткы • Белорет • Актүбә • Биектау • Өркет • Троицк • Иске Кулаткы • Шыгырдан • Когалым • Приютово^[1] • Балык Бистәсе • Шәмәрдән • Яңа Уренгой • Ростов-на-Дону • Благовещен^[1] • Васильево • Югары Пышма • Богырыслан
Моны да карагыз: Татарлар саны буенча Балтыйк буе илләре, Украина, Казакъстан торак пунктлары ↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 ^1,18 ^1,19 ^1,20 бу торак пунктта яшәүче татарлар саны ясалма рәвештә киметелгән булырга мөмкин