Vanadzor

Vanadzor
Vanadzor
	Վանաձոր
	; Vanadzor Şehrini Gösteren eski bir Harita.
	Vanadzor
Yüzölçümü
• Toplam	32 km²
Nüfus (2009)
• Toplam	104.800
• Yoğunluk	oto/km²
Zaman dilimi	UTCUTC+4 (Greenwich Ortalama Zamanı)
	Resmî site; http://vanadzor.am/

Vanadzor ya da Karakilise (Ermenice: Վանաձոր; Rusça: Ванадзор), ülkenin kuzey kesimindeki Lori Eyaletinin başkenti olarak hizmet veren kentsel bir belediye topluluğu ve Ermenistan'ın üçüncü büyük şehridir. Başkent Erivan'ın yaklaşık 128 kilometre (80 mil) kuzeyinde yer almaktadır. 1979 yılında yapılan resmi nüfus sayımında 148,876 olan nüfusu, 2011 nüfus sayımında 86,199'a düşmüştür. Şu anda kentin nüfusu yaklaşık 76.000'dir.^[1] Vanadzor, Ermeni Apostolik Kilisesi'nin Gougark Piskoposluğu'nun merkezidir.

Etimoloji

Şehrin eski adı, burada bulunan siyah kiliseden gelir 1935 yılına kadar Karakilis (Rusça: Каракилис) olarak anılırdı. Sergey Kirov'un ölümünden sonra Karakilis adı Kirovakan olarak değiştirildi. Sovyetler Birliği dağılıncaya kadar bu adla anıldı. Daha sonra Ermeniler şehre "Vanadzor" adını verdiler.

Tarih

Bugünkü Vanadzor bölgesi, yakınlardaki Tagavoranist ve Mashtots tepelerinde bulunan mezarlara ve diğer tarihi kalıntılara dayanarak Tunç Çağı'ndan beri yerleşim yeri olmuştur. Antik çağda bölge, Ermenistan Krallığı'nın 13. vilayeti olan Gugark'ın Taşir kantonuna bağlıydı. Daha sonra bölge diğer Ermeni hanedanları olan Arşaklar ve Bagratuniler tarafından yönetildi. Bölge, 10. yüzyıldan 12. yüzyılın başlarına kadar Lori Krallığı'nın bir parçasıydı. Selçuklu Türklerinin istilası ile bölge Selçuklu İmparatorluğu'nun egemenliği altına girdi. Yerleşim, muhtemelen 13. yüzyılın başlarında Selçuklular tarafından Gharakilisa (Türkçede kara kilise anlamına gelir) olarak adlandırılmış, bu isim yakındaki bir tepede bulunan siyah taşlı Kutsal Meryem Ana Ermeni kilisesinden alınmıştır.

1801 yılında Lori bölgesinin tamamı Gürcü devletiyle birlikte Rus İmparatorluğu'nun bir parçası haline geldi. Lori, İran sınırındaki Rus savunma güçleri için stratejik açıdan önemli bir bölgeydi. 1826'da Gharakilisa yerleşimi, Rus-İran savaşı sırasında Hasan Han tarafından tamamen yok edildi. 1828'de Ruslar, 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında birliklerinin konuşlandırılması için önemli bir merkez olarak yeni bir şehir kurdu. Haçatur Abovyan'a göre, Garakilisa'nın nüfusu 1820'lerin sonunda 600'den fazla değildi ve çoğunlukla Erivan'dan gelen göçmenlerden oluşuyordu. 1849'da Rus İmparatorluğu'nun Erivan Valiliği'nin bir parçası oldu. Yeni idari statüsü altında Garakilisa; Kars, Ardahan ve Batı Ermenistan'ın Karin (Erzurum) ve Daroynk (Doğubeyazıt) şehirlerinden yüzlerce göçmen Ermeni ailenin akınına uğradı.

Kasaba, 1899 yılında Tiflis'e doğru demiryolunun açılmasıyla önemli bir yükseliş yaşadı. Kasabanın civarı, Mayıs 1918'de General Tovmas Nazarbekyan'ın Garegin Njdeh liderliğindeki sayıca az birliklerinin bölgeyi işgalci Osmanlı Ordusuna karşı başarılı bir şekilde savunduğu ve kritik Ermeni saldırısından sadece birkaç gün sonra onları geri püskürttüğü Karakilise Muharebesi'nin yapıldığı yerdi. Serdarabad Muharebesi'ndeki zafer, Ermenistan Cumhuriyeti'nin ortaya çıkmasına olanak sağladı.^[2] Spitak -Vanadzor karayolunun kuzey tarafında, yaklaşık 2 km (1 mi) şehrin batısında, bir kilisenin kalıntıları arasında, o savaşa ait planlı bir anıtın bulunduğu küçük bir tapınak vardır.

1920'de, yalnızca 2 yıllık bağımsızlığın ardından Ermenistan, Sovyet yönetimi altına girdi. Mimarlar Karo Halabyan, Mikayel Mazmanyan ve Gevork Kochar tarafından başlatılan Garakilisa'nın ilk şehir gelişim planı, 1929-1930 yıllarında kabul edildi. Yeni plana göre şehir Doğu ve Batı yönlerine doğru genişletildi. 1935'te Sovyetler, Bolşevik lider Sergey Kirov'un onuruna Kirovakan şehrini yeniden adlandırdı. 1939'da mimarlar N. Zargaryan ve A. Minasyan tarafından hazırlanan yeni bir şehir imar planıyla bir sanayi bölgesi ve yazlık tatil alanı oluşturuldu. Şehrin merkezi 1950'lerde yeniden geliştirildi. Sergey Kirov'un adını taşıyan merkezi şehir meydanı (şimdiki Hayk Meydanı), çevresindeki hükûmet ve idari binalarla birlikte inşa edildi.^[3]

Ermenistan bağımsızlığını kazandıktan sonra şehrin içinden geçen Vanadzor Nehri'nden dolayı Kirovakan'ın adı, Vanadzor olarak değiştirildi.

Vanadzor, Gümrü ve Spitak ile birlikte (25 km (16 mi) batı), 1988 yılındaki depremde kentte 564 kişi hayatını kaybetti ve büyük hasar gördü. Diğer iki şehrin aksine Vanadzor'daki binaların çoğu depremden zarar görmedi.

Coğrafya ve iklim

Lori Eyaleti'nin başkenti olan Vanadzor, Erivan'ın 128 km (80 mi) kuzeyinde ve Gümrü'nün 64 km (40 mi) doğusunda yer almaktadır.

Deniz seviyesinden ortalama 1.350 metre (4.430 feet) yükseklikte bulunan Vanadzor, Pambak Nehri vadisinde, Tandzut ve Vanadzor nehirlerinin Pambak Nehri'ne katıldığı noktada yer almaktadır. Şehir, 2.500 metre (8.200 fit) yüksekliğindeki Bazum ve Pambak dağları ile çevrilidir. Güney ve doğu bölgeleri yoğun ormanlarla kaplıyken, kuzey ve batı bölgeleri sadece çalı ve bitkilerle kaplıdır.

Vanazdor'da yazlar serin, kışlar ise nispeten ılık geçmektedir. Kış aylarında ortalama sıcaklık -4,2 °C (24,4 °F) iken, yaz aylarında 20 °C'ye (68 °F) kadar ulaşır. Vanadzor'un iklimi nemli karasal iklim olarak sınıflandırılır. Yağış miktarı 650 mm (25,6 inç) civarındadır.

Kentin güneybatısında yer alan Vanadzor Botanik Bahçesi, Ermenistan Cumhuriyeti'ndeki beş botanik parktan biridir.

Demografi

Nüfus

Ermeni Apostolik Kilisesi'nin Gougark Piskoposluğu

Vanadzor'un nüfusu, Erivan Valiliği'nin bir parçası haline geldiği 1849 yılından bu yana kademeli olarak artmıştır. Kirovakan-Vanadzor'un nüfusu, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra, Stalin'in gelen Ermenilere tarihi anavatanlarında daha iyi bir yaşam vaadiyle Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne açık göçe izin vermesiyle önemli ölçüde arttı. Çoğunluğu Ermeni kırımından sağ kurtulanlar olmak üzere, Avrupa'nın ve Orta Doğu'nun farklı yerlerinden gelen Ermeniler, Kirovakan'a göç edip yerleştiler. Sovyet istihbaratı ve İçişleri Bakanlığı tarafından dayatılan sert koşullar nedeniyle göçmenlerin çoğu Sibirya'daki ve başka yerlerdeki çalışma kamplarına gönderildi. Ermeni göçmenlere yönelik bu muamelenin nedeni, neredeyse hepsinin yerel halktan daha eğitimli olması, üçten fazla dil konuşması ve Stalinist hükûmet tarafından ulusal güvenliğe tehdit olarak görülen Ermeni Apostolik Kilisesi'ne açık bir şekilde bağlı olmalarıydı. Zorluklara rağmen, sonraki yıllarda daha fazla Batı Ermenisi Kirovakan'a göç etti. Ancak göçmenlerin birçoğu şehri terk ederek Kıbrıs, Lübnan, Suriye, Yunanistan, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri gibi diaspora ülkelerine geri döndü. Günümüzde Vanadzor'da yaklaşık 2.000 Batı Ermenisi yaşamaktadır ve bunların çoğu günlük yaşamlarında hala Batı Ermenice lehçesini kullanmaktadır.

Vanadzor'un çoğunluğunu etnik Ermeniler oluştururken, küçük topluluklar halinde Rus, Ukraynalı ve Yunan nüfus da bulunmaktadır.

Vanadzor'un 1831'den bu yana nüfus-zaman çizelgesi aşağıdaki gibidir:^[4]

Yıl	Nüfus	Not
1831	494
1873	2.017
1897	3.917
1915 ^[5]	6.671	Ağırlıklı olarak Ermeni
1926	8.640
1939	17.607
1959	49.423
1979	148.876
2001	107.394
2011	86.199

Din

Nüfusun çoğunluğu Ermeni Apostolik Kilisesi'ne mensuptur. Vanadzor, Lori eyaletinin nüfusuna hizmet veren Ermeni Apostolik Kilisesi'nin Gougark Piskoposluğu'nun merkezidir.

2016 yılı itibarıyla şehride 4 kilise ve 2 şapel bulunmaktadır:

Meryem Ana Kilisesi: 1831 yılında açılan ve Garakilisa 'kara kilisesi' olarak da bilinen kilise, şehrin korunmuş en eski kiliselerinden biridir. Kilise, 1999 yılında tamamen yenilenmiştir.^[6]
Kamakatar Şapeli: Şehrin kuzeydoğusunda yer almaktadır. Aslen Orta Çağ'dan kalma olan mevcut bina, 1841'de yeniden inşa edildi.^[7]
Kutsal Bakire Meryem'in Doğuşu Kilisesi: 1895'te açılan kilise, kentin küçük Rus Ortodoks cemaatine hizmet vermektedir.^[8]
Surp Sarkis Kilisesi: Vanadzor'da 200 yılında açılan kilise, piskoposluk binasının yakınında bulunmaktadır.
Narek Aziz Krikor Katedrali: 2000 yılında açılan katedral, Ağıtlar Kitabı'nın 1000. yıldönümü anısına Naregli Aziz Krikor'un adını taşımaktadır. Şu anda Ermeni Apostolik Kilisesi Gougark Piskoposluğunun merkezidir.
Kutsal Çocuklar Şapeli: 2006 yılında, Vanadzor'daki Tsitsernak çocuk kampında açıldı.

Vanadzor sakinlerinin çoğu geleneksel olarak, ilk kez 1946 yılında gelen protestan Batı Ermenileri tarafından kurulan Ermeni Evanjelik Kilisesi'nin üyesidir. O zamanlar herhangi bir dini faaliyet kanunen cezalandırılsa da, Evanjelik geleneğin takipçileri inançlarını uygulamaya devam ettiler ve Sibirya'ya sınır dışı edilmekten kaçınmak için bodrumlarda gizlice toplandılar. Özellikle Musa Dağ (Musa Ler) Ermenileri, polis ve mahalle nöbetçilerinin sürekli tehditlerine rağmen Evanjelik inancının ve geleneklerine bağlılığın öncüsü oldular.

Kültür

Vanadzor, M.Ö. 4. binyıldan kalma birçok kalıntıya ev sahipliği yapan yakındaki Mashtots tepesi de dahil olmak üzere çeşitli arkeolojik alanlara sahiptir. 1938 yılında açılan Lori-Pambak Arkeoloji Müzesi, Gugark bölgesinin tarihine ve etnografyasına adanmıştır. Şu anda yaklaşık 34.000 parça ve eserden oluşan bir koleksiyona sahiptir.

Vanadzor, Lori Eyaleti'nin ve kuzeydoğu Ermenistan'ın kültür merkezidir. Charles Aznavour'un adını taşıyan Vanadzor Kültür Evi, Ermenistan'daki en büyük merkezlerden biridir. Eduard Kzartmyan Müzik Okulu, 1934 yılında kurulmuş önemli bir sanat okuludur. Vanadzor Güzel Sanatlar Müzesi 1974'ten beri, yazar Stepan Zoryan'ın ev müzesi ise 1990'dan beri faaliyet göstermektedir.^[9]

Şehir , Vanadzor Bohem Oda Tiyatrosu, Vanadzor Müzikal Tiyatrosu, Hovhannes Abelyan'ın adını taşıyan Vanadzor Drama Tiyatrosu ve Vanadzor Kukla Tiyatrosu gibi birçok tiyatroya ev sahipliği yapmaktadır. Vanadzor'un diğer ünlü sanat toplulukları arasında Horevel Folke Dans Topluluğu (1958 yılında kurulmuştur), Vanadzor Oda Müziği Korosu (1989) ve Vanadzor Oda Orkestrası (1993) bulunmaktadır.

Vanadzor ayrıca Lousnelius, Lav Eli ve Vordan Karmir gibi birçok ünlü hard rock grubunun da yapımcılığını üstlendi.

Şehirde 2016 yılı itibarıyla dört halk kütüphanesinin yanı sıra dört çocuk kütüphanesi de bulunmaktadır.^[10]

Ulaşım

Vanadzor, Ermenistan'ın diğer bölgelerine demiryolu ve ulusal otoyollarla bağlanmaktadır. Erivan'a giden M-3 otoyolunu Bagrataşen'deki Gürcistan sınırına bağlayan M-6 otoyolu, Vanadzor'dan geçmektedir. Şehir ayrıca M-8 otoyolu üzerinden doğudaki Tavuş Eyaleti ile de bağlantılıdır. Vanadzor'da, şehri Gümrü üzerinden Erivan'a ve Ayrum üzerinden Tiflis'e bağlayan Güney Kafkasya Demiryolları'nın hizmet verdiği bir tren istasyonu bulunmaktadır. Nisan 2012'de, Ayrum'a giden hattın güvenli bir şekilde kullanılmasını sağlamak amacıyla Vahagnadzor'un hemen batısındaki Zamarlu geçidi üzerinde bir yedek köprü açılmıştır.^[11] Vanadzor ile Fioletovo (Dilijan'ın batısı) arasında yeni bir demiryolu bağlantısı da önerildi.^[12] Vanadzor'un 44 km (27 mi) kuzeyinde yer alan Stepanavan Havaalanı, şehre en yakın havalimanıdır.

Ekonomi

Endüstri

Vanadzor şehri, ana sanayi merkezidir. Kentin sanayisi oldukça çeşitlidir; hazır giyim imalatı, kimyasal ürünler, inşaat malzemeleri ve süt ürünleri alanında uzmanlaşmış birçok firma bulunmaktadır. Şehrin en büyük hazır giyim üreticileri 1962 yılında kurulan "Dav-Gar" hazır giyim fabrikası, 1977 yılında kurulan Darbbag Dikiş Fabrikası (1996 yılında özelleştirilmiştir), 1990 yılında kurulan "Sarton" Dikiş Fabrikası, 2000 yılında kurulan "Ruz-Dan" hazır giyim fabrikasıdır. Vanadzor'un en büyük kimya tesisleri arasında 1929 yılında kurulan "Vanadzor ChimProm", 1967 yılında kurulan polimerik malzemeler için "Gipk" işletmesi ve 1998 yılında kurulan polimerik malzemeler için "Gary Group" bulunmaktadır. 1988'de kurulan "Beton" işletmesi, 2004'te kurulan "Bionik" fabrikası ve "Karaberd" fabrikası yapı malzemeleri konusunda uzmanlaşmıştır. "DIET LLC", "K&K" fabrikası ve "Katnagorts" tesisi süt ürünleri konusunda uzmanlaşmıştır. Vanadzor'un diğer önemli sanayi tesisleri arasında 1956 yılında kurulan "Ardvin" elektromekanik fabrikası, 1996 yılında kurulan "Gems De Luxe" değerli taş işleme işletmesi ve "Jerutsogh" ısıtma ekipmanları fabrikası bulunmaktadır.

Vanadzor'da başta tüf, bazalt ve kil olmak üzere inşaat malzemeleri üreten birçok küçük tesis de faaliyet göstermektedir. Ayrıca şehir, 1961 yılında açılan Vanadzor Termik Santrali'ne ev sahipliği yapmaktadır.

Turizm

Vanadzor, ılıman iklimi, temiz havası ve maden kaynakları nedeniyle kuzey Ermenistan'da bir tatil merkezidir. Şehirde ve yakın kırsalda birçok otel ve spa tesisi inşa edilmiştir.

Şehir, Ermenistan'ın diğer büyük şehirleriyle demiryolu ve otoyol ile bağlantılıdır.

Vanadzor Armenia Health Resort & Hotel, su arıtma prosedürleri (maden suyu "Lori") ve çamur / turba tedavisi ile en önemli tatil köyleri arasındadır.

Eğitim

Vanadzor, şehir nüfusuna ve Lori ve Tavuş illeri sakinlerine hizmet veren birçok eğitim kurumuna ev sahipliği yapmaktadır. Aşağıdaki eğitim kurumları şu anda şehirde faaliyet göstermektedir:

Hovhannes Tumanyan'ın adını taşıyan Vanadzor Devlet Üniversitesi, 1965 yılında beş fakülteyle açıldı:
- Filoloji Fakültesi,
- Tarih ve Coğrafya Fakültesi,
- Pedagoji Fakültesi,
- Biyoloji ve Kimya Fakültesi,
- Fizik ve Matematik Fakültesi.
Petros Melkonyan'ın adını taşıyan Ermenistan Ulusal Politeknik Üniversitesi'nin Vanadzor kampüsü, 1959'dan beri faaliyet gösteriyor ve 2 fakülte dahil:
- Teknoloji ve Sektörel İktisat Fakültesi,
- Doğa Bilimleri ve İletişim Sistemleri Fakültesi.
Ermeni Ulusal Tarım Üniversitesi'nin Vanadzor kampüsü, 2004'ten beri faaliyet göstermektedir.^[13]
Mkhitar Gosh Ermeni-Rus Uluslararası Üniversitesi, 1995 yılında açıldı.

29 Ekim 2016'da, tüm bölgedeki iş ve teknoloji ortamını tanıtmak amacıyla şehirde Vanadzor Teknoloji Merkezi açıldı.^[14] 2009 yılı itibarıyla kentte 6 teknik ortaokul, 30 halk eğitim okulu ve 20 kreş faaliyet göstermektedir.

Spor

Futbol

Vanadzor'da en popüler spor futboldur. 1936'da kurulan ve 2006'da feshedilen Lori Vanadzor, şehrin en eski futbol kulübüdür. Ermenistan'ın bağımsızlığından sonra kulüp, maddi sıkıntılar sebebiyle 2006 yılında feshedildi ve bu süreçte şehri yerel müsabakalarda temsil etti.

Kentin en büyük spor salonu 5.000 seyirci kapasiteli Lori Stadyumu'dur. Esas olarak futbol maçlarında kullanılır. Stadyumun UEFA'nın gerekliliklerini karşılayacak şekilde yeniden geliştirilmesi planlanmaktadır.^[15]

2017 yılında, Vanadzor'un yerli bir iş adamı olan Tovmas Grigoryan tarafından Lori adında yeni bir futbol kulübü kuruldu. Kulüp, profesyonel futbola ilk çıkışını 2017-18 Ermenistan Birinci Ligi müsabakasıyla yaptı.

Diğer sporlar

Futsal, şehrin popüler takım sporları arasında yer alıyor. VSU futsal takımı Ermenistan Futsal Premier Ligi'nde oynuyor. Vanadzor Ermenistan Spor Arenası, takımın ana mekanıdır.

Vanadzor'da hentbol ve voleybol da popülerdir. Kentte yüzme, atletizm, halter, satranç, artistik jimnastik, masa tenisi ve badminton okulları dahil pek çok spor okulu belediyenin denetiminde faaliyet göstermektedir.

Lori Eyaleti'nde kış sporları da yapılmaktadır. Vanadzor yakınlarındaki bir kayak merkezi, genellikle Aralık ile Mart ayları arasında uzanan karlı mevsim boyunca faaliyet göstermektedir.

Kardeş şehirler

Vanadzor'un kardeş şehirleri şunlardır:

Bagneux, Fransa (1967)
Pasadena, ABD (1992)
Zhuzhou, Çin (2004)
Podolsk, Rusya (2004)
Kislovodsk, Rusya (2005)
Batum, Gürcistan (2006)
Maardu, Estonya (2007)

Kaynakça

^ "Permanent Population Figures of the Republic of Armenia as of 1 January 2023" (PDF). Statistical Committee of the Republic of Armenia. 1 Ocak 2023. 14 Haziran 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2023.
^ Hovhanessian, Richard G. (1997) The Armenian People from Ancient to Modern Times. New York. St. Martin's Press, 299
^ ՎԱՆԱՁՈՐ-ԿԻՐՈՎԱԿԱՆ-ՂԱՐԱՔԻԼԻՍԱ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան [Republic of Armenia settlements dictionary] (PDF) (Ermenice). Erivan: Cadastre Committee of the Republic of Armenia. 2008. s. 187. 11 Mart 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ Кавказский календарь на 1916 год [Caucasian calendar for 1916]. 71st (Rusça). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1916. s. 22. 5 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "The Armenian Church - Mother See of Holy Etchmiadzin". www.armenianchurch.org. 12 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.
^ "Kamkatar chapel". 3 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2016.
^ "www.gov.am:Religious organizations in Armenia (in Armenian)" (PDF). 20 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.
^ "Թանգարաներ". 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.
^ "Գրադարաններ". 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.
^ President Serzh Sargsyan conducted a working visit to Lori and Tavush Marzes 12 Ağustos 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. president.am
^ Vanadzor (station) 'construction prospects' ru.wikipedia.org
^ "Armenian National Agrarian University, Vanadzor branch". 30 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.
^ "About us – Vanadzor Technology Center". 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.
^ "News". www.ffa.am. 17 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

Dış bağlantılar

[Jan2023-1] "Permanent Population Figures of the Republic of Armenia as of 1 January 2023" (PDF). Statistical Committee of the Republic of Armenia. 1 Ocak 2023. 14 Haziran 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2023.

[2] Hovhanessian, Richard G. (1997) The Armenian People from Ancient to Modern Times. New York. St. Martin's Press, 299

[3] ՎԱՆԱՁՈՐ-ԿԻՐՈՎԱԿԱՆ-ՂԱՐԱՔԻԼԻՍԱ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[:0-4] Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան [Republic of Armenia settlements dictionary] (PDF) (Ermenice). Erivan: Cadastre Committee of the Republic of Armenia. 2008. s. 187. 11 Mart 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[:1-5] Кавказский календарь на 1916 год [Caucasian calendar for 1916]. 71st (Rusça). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1916. s. 22. 5 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[6] "The Armenian Church - Mother See of Holy Etchmiadzin". www.armenianchurch.org. 12 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

[7] "Kamkatar chapel". 3 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2016.

[8] "www.gov.am:Religious organizations in Armenia (in Armenian)" (PDF). 20 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

[9] "Թանգարաներ". 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

[10] "Գրադարաններ". 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

[11] President Serzh Sargsyan conducted a working visit to Lori and Tavush Marzes 12 Ağustos 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. president.am

[12] Vanadzor (station) 'construction prospects' ru.wikipedia.org

[13] "Armenian National Agrarian University, Vanadzor branch". 30 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

[14] "About us – Vanadzor Technology Center". 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

[15] "News". www.ffa.am. 17 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

g t d Ermenistan'daki şehirler
1 000 000 + şehirler	Erivan (başkent)
100 000 + şehirler	Gümrü · Vanadzor
20 000 + şehirler	Abovyan · Ararat · Armavir · Artaşat · Aştarak · Çarentsavan · Eçmiyazin · Gavar · Goris · Hrazdan · İcevan · Kapan · Masis · Sevan
10 000 + şehirler	Alaverdi · Artik · Dilican · Martuni · Metzamor · Nor-Haçn · Sisian · Spitak · Stepanavan · Vardenis · Vedi · Yeğvard
10 000 - şehirler	Agarak · Ahtala · Aparan · Ayrum · Berd · Byureğavan · Cermuk · Çambarak · Dastakert · Kacaran · Maralik · Meğri · Noyemberyan · Şamluğ · Talin · Taşir · Tsağkadzor · Tumanyan · Vayk · Yeğegnadzor