İçeriğe atla

Sur moru

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Sur moru
 
Renk koordinatları
Hex #66023C
RGB (r, g, b) (102, 2, 60)
CMYK (c, m, y, k) (45, 100, 47, 42)
HSV (h, s, v) (325°, 98%, 40[1]%)
Az miktar dibromindigo tozu ve onun kumaş üzerindeki etkisi.
Sur morunun ana bileşeni olan 6,6′-dibromoindigonun kimyasal yapısı.

Sur moru (Grekçe: πορφύρα porphúra, Latince: purpura) veya diğer adıyla kraliyet moru, imparator moru veya imparator boyası olarak olarak da bilinen, kırmızımsı, doğal bir mor boyadır. Sur moru ismindeki Sur, Lübnan'da bulunan Sur şehrinden gelir. Önceleri Mureks adıyla bilinen kaya salyangozları olan Muricidae familyasındaki yırtıcı deniz salyangozlarının çeşitli türleri (Bolinus brandaris, Hexaplex trunculus ve Stramonita haemastoma) tarafından salgılanır. Antik çağda bu boyanın çıkarılması onbinlerce salyangoz ve ciddi emek gerektiriyordu ve bu durum Sur morunu oldukça değerli bir boya hâline getirdi. Sur moru rengini veren bileşik 6,6′-dibromoindigo'dur.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Biyolojik pigmentler genellikle elde edilmesi zor olup, üretim detayları üreticiler tarafından gizli tutulurdu. Sur moru, birkaç Mureks salyangozu türünün mukusundan elde edilen bir pigmenttir. Sur morunun kumaş boyası olarak kullanılması amacıyla üretimi MÖ 1200 civarında Fenikeliler ile başlamış ve Konstantinopolis'in 1453'te düşüşüne kadar Grekler ve Romalılar tarafından sürdürülmüştür. Modern Latin alfabesinin Fenikelilerden türediği gibi, Fenikelilerin ürettiği bu mor pigment de Fenikelilerin ticari imparatorluğu aracılığıyla yayılmıştır.[2]

Sur moru, ilk olarak antik Fenikeliler tarafından M.Ö. 1570'te üretilmeye başlanan boyalardan günümüzde Lübnan'da yer alan Sayda ve Sur kentlerinde elde edildi.[3] Öyle ki "Fenike" adı koyu mor rengin vatanı anlamına gelen Grekçe Phoiníkē 'den gelmektedir.[4][5][6] Rengin en önemli özelliği kolay solmaması ve ışık aldıkça daha parlaklaşmasıydı. Çeşitli tonlarda olan Sur morunun en değerli tonu siyaha kaçan pıhtılaşmış kan tonuydu.[6][7]

Bizans İmparatoru I. Justinianus 6. yüzyıldan kalma mozaikte mor kıyafetiyle görülüyor. Basilica San Vitale, Ravenna, İtalya

Üretimi oldukça zahmetli olduğundan Sur moru pahalı bir boyaydı. Öyle ki, MÖ 4. yüzyılda yaşamış tarihçi Teopompus, Sur moru için "Kolofon'da mor boyalar ağırlığı kadar gümüş ederdi" demiştir.[8] Sur morunun pahalı olması sebebiyle mor renkli tekstil ürünleri birer statü sembolü olmuş ve kullanımı tüketim kanunlarıyla sınırlandırılmıştı. En kıdemli Romalı magistralar kenarları Sur moruyla renklendirilmiş beyaz renkli bir toga olan toga praetexta giyiyordu. Bundan daha da pahalı olan toga picta ise kenarları hem Sur moru hem de altınla süslenmiş bir togaydı ve muzaffer Romalı generaller tarafından zafer alaylarında giyiliyordu.[7]

MS 4. yüzyıla gelindiğinde tüketim kanunları öylesine sıkılaştırılmıştı ki, artık sadece Roma imparatorunun Sur moru kullanmaya hakkı vardı.[7] Sonuç olarak, "mor" kimi zaman mecâz-ı mürsel ile makamdan bahsetmek için kullanıldı (örneğin, "morları kuşandı" ifadesi "imparator oldu" anlamına geliyordu). Sur morunun üretimi, Roma İmparatorluğu'ndan sonra gelen Bizans İmparatorluğu'nda sıkı bir şekilde kontrol edilmekteydi ve imparatorluk sarayı tarafından finanse ediliyordu. Aynı zamanda saray tarafından Sur moru sadece imparatorluk ipeklerinin renklendirilmesinde kullanılacak şekilde kısıtlanmıştı.[9] Daha sonraları (9. yüzyıl), hüküm sürmekte olan bir imparatorun çocuğu olduğu zaman çocuğuna porfirogennetos, yani "mor içinde doğan" denmeye başlanmıştır.[10]

Deniz salyangozlarından üretimi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Mor boyanın kaynağı kabuklu deniz canlısı dikenli boya mureksi Bolinus brandaris'e ait iki kabuk

Boya maddesi, Doğu Akdeniz'de ve Fas'ın Atlantik kıyısı açıklarında bulunan, orta büyüklükteki yırtıcı deniz salyangozu türlerinden birinin hipobrankiyal bezinde üretilen mukus salgısıdır. Bunlar, birer deniz karındanbacaklısı olan dikenli boya mureksi Bolinus brandaris (önceleri Murex brandaris olarak biliniyordu Linnaeus, 1758), Hexaplex trunculus, kaya kabuklu Stramonita haemastoma[11][12] ve yaygınlığı daha az olan Bolinus cornutus gibi diğer türlerdir. Boya, alglerde ve diğer bazı deniz canlılarında sık görülen ancak kara hayvanlarının biyolojisinde çok daha nadir bulunan bir bileşik sınıfı olan bir organik brom bileşiğidir (yani bir organobrom bileşiği). Bu boya, genellikle deniz salyangozundan elde edilen boyalardan daha ucuz malzemeler kullanılarak üretilen ve sonuç olarak daha ucuz olan imitasyon morun tersidir.[13]

Doğada salyangozlar, avcı davranışlarının bir parçası olarak avlarını uyuşturmak ve yumurta kümelerinde antimikrobiyal bir tabaka oluşturmak için salgıyı kullanır.[14] Salyangoz, aynı zamanda bu maddeyi, avcılar tarafından saldırıya uğradığında veya insanlar tarafından fiziksel olarak rahatsız edildiğinde (örneğin, şişlendiğinde) salgılar. Bu nedenle boya, ya salyangozları "sağarak" (daha fazla emek gerektirse de yenilenebilir bir süreçtir) ya da salyangozları toplamak ve tahrip edici bir şekilde ezmek suretiyle elde edilebilir. David Jacoby, "Murex brandaris türü on iki bin salyangozunun sadece tek bir giysinin kenarını boyamak için yeterli olacak 1.4 g kadardan fazla saf boya üretmediğini" belirtmiştir.[15] Yumuşakçanın kabuğunun altında bulunan hipobrankiyal bezin (salgı üreten bez) çıkarılmasını içeren salyangoz hasat süreciyle boya elde edilir ki bu da biyoloji konusunda ileri düzey bilgi gerektirmektedir. Mureks bazlı boyama, salyangozların bulunduğu yerin yakınında gerçekleştirilmelidir çünkü malzemenin tazeliği, boyanın üzerinde önemli bir etkiye sahiptir; renkler uzun süreli bir biyokimyasal, enzimatik ve fotokimyasal tepkimelerle üretilir ve muhtemelen birkaç gün süren indirgenme ve oksidasyon süreçleriyle oluşur.[13]

Dünya genelinde Muricidae familyasına ait birçok başka tür, örneğin tropikal Doğu Pasifik'teki Plicopurpura pansa[16] ve Batı Atlantik'in Karayip Bölgesi'nde bulunan Plicopurpura patula'dan benzer bir madde üretebilir (bu madde güneşe maruz kaldığında kalıcı bir mor boya haline gelir) ve bu özellik tarihsel olarak da kimi zaman bu salyangozların bulunduğu bölgelerdeki yerliler tarafından kullanılmıştır (Epitoniidae familyasındaki bazı başka avcı karındanbacaklılar da benzer bir madde üretme eğilimindedir ancak bu ticari olarak incelenmemiş veya kullanılmamıştır). Kuzey Atlantik'te yaşayan Nucella lapillus da kırmızı-mor ve menekşe renkli boyalar üretmek için kullanılabilir.[17]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "web.Forret.com Color Conversion Tool set to colour #66023C (Tyrian purple):". 18 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2017. 
  2. ^ Kassinger, Ruth G. (6 Şubat 2003). Dyes: From Sea Snails to SyntheticsÜcretsiz kayıt gerekli. 21st century. ISBN 0-7613-2112-8. 
  3. ^ McGovern, P. E. and Michel, R. H.; Royal Purple dye: tracing the chemical origins of the industry, Anal.
  4. ^ Cunliffe, Barry.
  5. ^ "Phoenician" 19 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  6. ^ a b "Pigments | Causes of Color". www.webexhibits.org. 5 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2016. 
  7. ^ a b c St Clair K (2016). The Secret Lives of Colour. Londra: John Murray. ss. 162-164. ISBN 9781473630819. OCLC 936144129. 
  8. ^ Theopompus, cited by Athenaeus (12:526) around 200 BC.Athenaeus (1941). The Deipnosophists. Gulick, Charles Barton tarafından çevrildi. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 
  9. ^ Jacoby D (1997). "Silk in Western Byzantium before the Fourth Crusade". Trade, Commodities, and Shipping in the Medieval Mediterranean. pp. 455 ff and notes [17]–[19]. 
  10. ^ "Porphyrogennetos". The Oxford Dictionary of Byzantium. New York and Oxford, UK: Oxford University Press. 1991. s. 1701. ISBN 0-195-04652-8. 
  11. ^ Ziderman, I.I. (1986). "Purple dye made from shellfish in antiquity". Review of Progress in Coloration. 16: 46-52. doi:10.1111/j.1478-4408.1986.tb03743.x. 
  12. ^ Radwin, G. E.; D'Attilio, A. (1986). Murex shells of the world. An illustrated guide to the Muricidae. Stanford, CA: Stanford University Press. s. 93.  284 pp incl 192 figs. & 32 pls.
  13. ^ a b Sukenik, Naama; Iluz, David; Amar, Zohar; Varvak, Alexander; Shamir, Orit; Ben-Yosef, Erez (28 Ocak 2021). "Early evidence of royal purple dyed textile from Timna Valley (Israel)". PLOS ONE (İngilizce). 16 (1): e0245897. Bibcode:2021PLoSO..1645897S. doi:10.1371/journal.pone.0245897 Özgürce erişilebilir. ISSN 1932-6203. PMC 7842898 $2. PMID 33507987. 
  14. ^ Benkendorff K (March 1999). Bioactive molluscan resources and their conservation: Biological and chemical studies on the egg masses of marine molluscs (Tez). University of Wollongong. 30 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2008. 
  15. ^ Jacoby D (2004). "Silk economics and cross-cultural artistic interaction: Byzantium, the Muslim world, and the Christian west". Dumbarton Oaks Papers. 58: 210, 197-240. doi:10.2307/3591386. JSTOR 3591386. 
  16. ^ Gould AA (1853). "Descriptions of shells from the Gulf of California and the Pacific coasts of Mexico and California". Boston Journal of Natural History. 6: 374-408. 21 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2024.  ; see pp. 406–407. Note: Gould called this species Purpura pansa ; it was later renamed Plicopurpura pansa.
  17. ^ Biggam CP (March 2006). "Whelks and purple dye in Anglo-Saxon England" (PDF). The Archaeo+Malacology Group Newsletter. Glasgow, Scotland, UK: Department of English Language, University of Glasgow (9). 19 Şubat 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2024. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sur_moru&oldid=33134534" sayfasından alınmıştır