Aydın Sayılı
Aydın Sayılı | |
|---|---|
| Doğum | 2 Mayıs 1913 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 15 Ekim 1993 (80 yaşında) Ankara, Türkiye |
| Defin yeri | Cebeci Asri Mezarlığı, Ankara |
| Eğitim | Harvard Üniversitesi |
| Tanınma nedeni | Osmanlı Astronomisi |
| Kariyeri | |
| Doktora danışmanı | George Sarton |
| Doktora öğrencileri | Sevim Tekeli |
Aydın Sayılı (2 Mayıs 1913, İstanbul - 15 Ekim 1993, Ankara), Türk bilim insanı.
Türkiye'de bilim tarihçiliğinin yerleşmesini sağlamış bilim insanıdır. Ordinaryüs Profesör Doktor unvanı taşır. 1942 yılında Harvard Üniversitesi’nde bilim tarihi alanında doktorasını tamamlamış olan Sayılı, dünyada bilim tarihi alanında bilinen ilk doktora derecesinin sahibidir. 2009 yılında tedavüle sürülen 5 Türk Lirası banknotlarının arka yüzünde portresi bulunur.
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]2 Mayıs 1913’te İstanbul’da dünyaya geldi. Babası Abdurrahman Bey, annesi Suat Hanım’dır. Ailesinin üçüncü çocuğu idi. Babasının İran'da görev yapması nedeniyle çocukluğunun bir kısmı İran'da geçti.[1]
İlköğrenimini İstanbul'da orta öğrenimini Ankara’da tamamladı. 1933 yılında Ankara Atatürk Lisesindeki mezuniyet sınavları sırasında sınav heyeti içinde cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk de yer alıyordu.[2] Cumhurbaşkanı, gösterdiği üstün başarı üzerine bu öğrenci ile ilgilenilmesini istemişti. Millî Eğitim Bakanı Reşit Galip Bey, kendisini bilim tarihi ile ilgilenmeye yönlendirdi. Liseyi bitirdiği yıl, Millî Eğitim Bakanlığı’nın yurtdışına öğrenci göndermek için açtığı sınavı kazandı ve Harvard Üniversitesi’nde bilim tarihi okumak üzere Amerika Birleşik Devletleri’ne gönderildi. George Sarton onun yetişmesinde çok etkili oldu.[2] 1942 yılında George Sarton’un yönettiği “İslam Dünyasında Bilim Kurumları” başlıklı tezi ile Harvard Üniversitesi'nden doktora derecesi aldı. Bu doktora, dünyada bilim tarihi alanında verilen ilk doktora derecesi olarak bilinir.
1943 yılında yurda döndüğünde Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü'nde göreve başladı. Onun göreve başlamasıyla bölüm programına tarih dersleri konuldu.[1] 1946'da felsefe kürsüsüne Bilim Tarihi Doçenti olarak atandı. 1952 yılında Bilim Tarihi Profesörü oldu. 1952-53 ve 1956-57 yıllarında ABD hükûmeti ve Fords Vakfı'ndan aldığı burslarla 10-11 ay süreli olarak ABD'de kaldı ve araştırma yaptı.[3] Çeşitli Amerikan üniversitelerinden aldığı teklifleri, Ankara'ya karşı sorumluluklarını yerine getirmek için reddetti. 1958 yılında Ordinaryüs Profesör unvanını aldı. Başyapıtı olan “İslam Dünyasında Rasathane ve Genel Rasathane Tarihi İçindeki Yeri” adlı eserini 1960'ta yayımladı.[4] 1974 yılında fakültenin Felsefe Bölümü Başkanlığına seçildi; 1983'te emekli oluncaya kadar bölüm başkanlığını sürdürdü.
Sayılı, Ankara Üniversitesi'nde hizmet verdiği uzun yıllar boyunca sadece 3 doktora öğrencisi yetiştirdi. Sevim Tekeli astronomi tarihi, Esin Kahya doğa bilimleri ve tıp tarihi, Melek Dosay ise matematik tarihi alanında doktoralarını yaptı.
Üniversitedeki görevinin yanı sıra 1947'de Türk Tarih Kurumu tam üyeliğine seçilerek bu kurumda çalışmalar yürüten Sayılı, Orta Çağ Türk Tarih Kol Başkanı olarak yıllarca hizmet etti.
1961'de Uluslararası Bilim Tarihi Akademisi’nin tam üyesi oldu ve 1962’den itibaren 3 yıl boyunca bu kurumda as-başkanlık yaptı.
%27n%C4%B1n_mezar%C4%B1,_Cebeci_Asri_Mezarl%C4%B1%C4%9F%C4%B1,_2022_Mart.jpg)
Üniversitedeki görevinden emekli olduktan sonra 1984 yılında Atatürk Kültür Merkezi ve Atatürk Araştırma Merkezi adlı iki yeni kurum kurulmuş, bu kurumlar Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu ile birleştirilmişti. Böylece meydana gelmiş Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu adlı kurumun dört biriminden birisi olan Atatürk Kültür Merkezi'ne başkan olarak atandı. Atatürk Kültür Merkezi adına "Erdem" adlı derginin çıkarılmasında büyük emek harcadı.[1] 1993 yılında bu görevden emekli oldu. Henüz emekliliğinin ilk ayında iken 15 Ekim 1993 günü sokakta kalp krizi geçirerek hayatını yitirdi. Ankara Cebeci Asri Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Ödülleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Sayılı, Nicolaus Copernicus üzerine çalışmaları nedeniyle 1973 yılında Polonya hükûmeti tarafından Copernicus Madalyası ile ödüllendirildi.[4] 1977’de Tübitak Hizmet Ödülü, 1981’de İstanbul Üniversitesi Üstün Hizmet Ödülü’ne değer görüldü. 1980’de UNESCO Uluslararası Yazar Editör Komitesi’ne seçilen Sayılı, yaşamboyu verdiği hizmetlerden ötürü 1990’da UNESCO Ödülü’nü aldı[4]
Çalışmaları Hakkında
[değiştir | kaynağı değiştir]Sayılı, çalışmalarıyla Türklerin, İslam Dünyasının, Mısırlıların, Mezopotamyalıların ve diğer çeşitli medeniyetlerin bilime ve batı medeniyetinin oluşumuna yaptığı katkıyı ortaya koymuş bir bilim insanıdır.
Bilimsel çalışmaları sırasında Türkçeye ilgi göstermiş, emek vermiştir. Aydın Sayılı, karşılıkları hiç bulunmamış yabancı sözcüklere ve anlam karışıklıklarına yol açabilen terimlere Türkçe yeni karşılıklar bulup, bunların açıklamalarını yapmıştır. Editörü olduğu “Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe” isimli yayındaki aynı adlı makalesinde Türkçenin gelişimini açıklayan Sayılı, matematik, fizik, felsefe gibi değişik bilgi dallarını ilgilendiren bu çalışmasında, eş anlamlı, yakın anlamlı Türkçe sözcükler türetmiştir.
Sayılı, İslam Dünyasındaki gözlemevlerine ilişkin eseri ile belli başlı gözlemevlerini; bu kurumlarda hizmet vermiş belli başlı astronomları; kullanılan aletler ve söz konusu dönemdeki astronomi çalışmalarını tanıttı. Kahire'de varolduğu kabul edilen el-Mukasem adlı gözlemevinin aslında var olmadığını kanıtladı. Şam'daki Kasiyun Gözlemevi'nin yerini belirledi. İslam'ın dini ibadetleri yerine getirmede astronomiye olan ihtiyacından ötürü gözlemevinin İslam dünyasında ortaya çıkmış bir kurum olduğunu ve Batı dünyasındaki ilk gözlemevlerinin İslam dünyasındaki gözlemevlerini örnek alarak oluşturulduğunu ortaya koydu.
Sayılı, "İslam Dünyasında Hastaneler" başlıklı çalışmasıyla İslam dünyasındaki ilk yedi hastaneyi bilim dünyasına tanıttı. "Hayatta En Hakiki Mürşit İilimdir" adlı eseriyle bilim, bilimsel yöntem, bilim ve teknoloji arasındaki farklar gibi konulara tarihten örnekler vererek değindi. Atatürk'e ait "Hayatta en hakiki mürşit ilimdir" vecizesinin ölümsüzlüğünü kanıtlamaya çalıştı. Pek çok eserinde Batı ile Osmanlı arasındaki bilimsel ilişkileri ele aldı; İslam dünyasındaki bilimsel gerilemenin nedenlerini tartıştı. "Mısır ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi, Matematik" adlı eserinde söz konusu uygarlıkların bu konulardaki bilgilerini Klasik Yunan'daki bilgilerle karşılaştırdı. Son çalışmalarında İslam dünyasında Türklerin bilimsel faaliyetinin yeri ve önemi konusuna yoğunlaştı. Ebu Reyhan el Beyruni adlı bilim insanının Türk olduğunu ortaya koydu. Kopernik'în çalışmaları hakkında bir kitap yayımladı. Aristo ve el-Karafi'nin gökkuşağı konusundaki çalışmalarını karşılaştırmalı olarak inceledi. İbn-i Sina ve Newton'un hareket konusundaki açıklamalarının paralelliğini gösterdi. Farabi'nin boşluk hakkında görüşlerinin Batı'ya etkilerini inceledi.
Sayılı, tarih ve edebiyatla da yakından ilgilendi. Bu alanda çalışmalarına örnek olarak 14. yüzyılda kaleme alınmış ve içinde medreseler, dünyevi bilimlerle ilgili bilgiler yer alan Gülşehri'nin Leylek ve Bülbül adlı şiirini Türkçede ilk defa yayınlaması gösterilebilir. Ayrıca 16. yüzyılda yaşamış el-Mensuri'nin İstanbul Gözlemevi hakkındaki şiirleri üzerine bir makale yazmıştır. Osmanlı Sultanı III. Murat zamanında inşa edilmiş ve aynı padişah döneminde yıkılmış olan İstanbul Gözlemevi'nde hiçbir bilimsel çalışma gerçekleştirilmemiş olduğu görüşü kabul görmekte idi ancak Sayılı, bu makalesinde el-Mansuri'nin İstanbul Gözlemevinde 16 gözlemcinin yaşadığı, bir de kütüphanesinin bulunduğuna dair bilgileri ortaya çıkarmıştır.
Türk Lirası üzerindeki portresi
[değiştir | kaynağı değiştir]1 Ocak 2009'dan itibaren dolaşıma girmiş olan ₺5 banknotlarının arka yüzünde, Aydın Sayılı'nın bir portresi yer almaktadır. Portre, İslam Tarihi Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi tarafından sağlandı.[5] Portrenin sol tarafındaki alanda DNA ve atom sembolleri, güneş sistemi ve el figürleri bulunmaktadır. ₺5 ön yüzünde Atatürk resmi vardır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c "Esin Kahya, Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı'nın Ardından, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisİ, 1995, Sayı:6" (PDF). 17 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Eylül 2010.
- ^ a b "Biyografi.net sitesi Aydın Sayılı maddesi". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2010.
- ^ "Ekmeleddin İhsanoğlu, Aydin Sayili at Work:His Scientific Biography". 14 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2011.
- ^ a b c Aydın Sayılı Özgeçmişi, TC. Merkez Bankası web sitesi, Türk Lirası ₺ 14 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.₺ Tanıtımı Kampanya Sayfası
- ^ Hülya Semiz, Türk lirası 'aydın'landı İletim Gazetesi, Mart 2009, Sayı 101
| Akademik görevi | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: Yeni makam |
Atatürk Kültür Merkezi Başkanı 17 Ekim 1983 - 16 Eylül 1993 |
Sonra gelen: Sadık Tural |
- 1913 doğumlular
- 1993 yılında ölenler
- Türk ordinaryüs profesörler
- Türk bilim tarihçileri
- UNESCO Türkiye Millî Komisyonu Yönetim Kurulu Üyeleri
- Cebeci Asri Mezarlığı'na defnedilenler
- Harvard Üniversitesinde öğrenim görenler
- 20. yüzyıl Türk tarihçileri
- Ankara Üniversitesi öğretim üyeleri
- TÜBİTAK Hizmet Ödülü Alanlar
- Banknotlarda tasvir edilen insanlar