İçeriğe atla

Ateizm

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Antiteizm ile karıştırılmamalıdır.
Uluslararası Ateist Birliği tarafından 2007 yılında kabul edilen ateizm sembolü
Makale serilerinden
Ateizm
  • Kavramlar
  • Tarih
Türleri
Ateizmin argümanları
Kişiler
İlişkili duruşlar
Agnostizm
Dinsizlik
Doğalcılık
Makale serilerinden
Dinsizlik
Dinsizlik
Ateizm
Form ve varyasyonlar
Agnostisizm
Deizm
Nonteizm
Doğalcılık
Kişiler
Kitaplar
Makale serilerinden
Tanrı
Genel kavramlar
Özel kavramlar
Belirli dinlerde
İbrahimî
Hint-İranî
Çin
Nitelikleri
Uygulamalar
İlgili maddeler

Ateizm ya da tanrıtanımazlık,[1] Tanrı'nın, tanrıların, doğaötesi inançların ya da ruhani varlıkların reddidir. Bu fikirde olanlara ateist ya da tanrıtanımaz denir.[2][3][4][5]

Kelime anlamında da belirtildiği üzere ateizm, din ile ilgili bir kavram değil, tanrı ile ilgili bir kavramdır. Dinlerin varlığı, dinlerin tanımının ne olduğu, dinlerin iyi mi yoksa kötü mü olduğu ateizmin konusu ve tartışma alanı dışındadır. Bu din karşıtlığının tartışma alanıdır. Ateizm, her tür metafiziği yok saydığı için, kendini metafizik ögeler üzerinden temellendiren dinlerin metafizik boyutlarını da yok sayar. Yani bu, özellikle dinlere karşı sergilenen bir duruş değil, genel olarak tüm metafizik inanışlara karşı bir duruştur.

Ateizm sıklıkla "dinsizlik" ile özdeşleştirilse de, Budizm gibi bazı Uzak Doğu dinlerinde de "yaratıcı" anlamında bir tanrının varlığına rastlanmaz.[6] Bu yönüyle de ateizm ile dinsizlik birebir örtüşmez. Deizm fikrine bakıldığında da, Tanrı'ya inancın olduğu ancak dinlerin kabul edilmediği görülür.[7]

Ateizm, anti-teizm yani teizm karşıtı demek değildir ve bir "tepkisellik" anlamı içermez, zira metafizik ögelerin "var olmadığını" savunmak için metafizik ögelerin "var olması" gerekmez. Ateizm, yalnızca bir "durum" ifadesidir. Sadece Tanrı veya tanrıların ve metafizik ögelerin var olmadığını söyler.

Ateizm; yaratıcı ve müdahaleci bir Tanrı'yı kabul eden teizmden,[8] yaratıcı ancak müdahaleci olmayan bir Tanrı'yı kabul eden deizmden,[9] her şeyi kapsayan içkin bir Tanrı[10] veya evrenin ya da doğanın Tanrı ile aynı olduğunu savunan panteizmden[11] ve Tanrı'nın hem evrenin kendi hem de evrenin ötesinde (aşkın) olduğunu savunan panenteizmden; ayrıca, Tanrı'nın varlığı ve yokluğu konusundaki soruları "cevaplandırılamaz" diyerek cevapsız bırakan agnostizmden; Tanrı'yı, "kesin olarak" yok saymasıyla ayrılır.[2]

Günümüzde, dünya nüfusunun %2,3'ü kendini ateist, %11,9'u dinlere inanmayan olarak tanımlamaktadır.[12] Bu oran Rusya'da %48'in üzerine çıkmakta, Japonya'da ise %64 ila %65 arasında seyretmektedir. Avrupa Birliği'nde oran, %6 ile İtalya ve %85 ile İsveç arasında değişkenlik göstermektedir.[13] 2006 yılı istatistiklerine göre ise Türkiye'de bu oran %2,5 civarındadır.[14]

Tanım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ateist, evrenin kişileştirilmiş, aşkın bir yaratıcısının varlığını reddeden kişidir; böyle bir varlığı hesaba katmadan yaşayan kişi değildir. Teist ise böyle bir yaratıcının varoluşunu savunan kişidir. Bu nedenle, her türden ateizm tartışması aynı zamanda bir teizm tartışmasıdır.[15]

Ateizmin nasıl tanımlanacağı ve sınıflandırılacağına dair fikir ayrılıkları vardır.[16] Bazıları, ateizmin sadece tanrılara inanmama olduğunu düşünürken diğerleri ateizmin tanrıcılığa karşı aktif bir ret içerdiğini savunmaktadır. Bu konuda bir diğer tartışma noktası, ateizmin kendi başına bir felsefi görüş olup olmadığıdır. Yani, ateizmin sadece bir inançsızlık mı yoksa belirli bir düşünce sisteminin bir parçası mı olduğu konusunda anlaşmazlık yaşanmaktadır. Ayrıca, bazıları ateizmin bilinçli ve açık bir reddi gerektirdiğini düşünürken diğerleri bunun gerekli olmadığını savunmaktadır. Ancak genel kanı, ateizmin teizme karşı açıkça bir reddediş olduğu yönündedir.[17][18][19]

Açık ve kapalı ateizm

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Açık ve kapalı ateizm
Zayıf/güçlü ve kapalı/açık ateizm tanımları arasındaki ilişkiyi gösteren bir diyagram. Açık güçlü/pozitif ateistler (sağdaki mor renkte) "en az bir tanrının var olduğu" ifadesinin yanlış olduğunu iddia edenler. Açık zayıf/negatif ateistler (sağdaki mavi renkte) "en az bir tanrının var olduğu" ifadesinin yanlış olduğunu doğrudan iddia etmeden, herhangi bir tanrının var olduğuna inanmayı reddedenler veya kaçınanlar. Kapalı zayıf/negatif ateistler (soldaki mavi renkte), George H. Smith gibi yazarlara göre, tanrıya inanmayan ancak bu inancı açıkça reddetmemiş olan insanları (örneğin küçük çocuklar ve bazı agnostikler) içerir.

Ateizmin tanımlanmasındaki belirsizliklerin bir kısmı, "tanrı" veya "ilahi varlık" gibi terimlerin tanımlarından kaynaklanmaktadır. Tanrı veya tanrılara ilişkin son derece farklı anlayışların çeşitliliği, ateizm teriminin kullanımı konusunda farklı fikirlere yol açmaktadır. Örneğin, eski Romalılar, Hristiyanları, pagan tanrılara tapmadıkları için "ateist" olarak suçladılar. Ancak, "teizm" kavramının ortaya çıkmasıyla bu görüş revaçtan düştü.[20][21]:21 Ateizm, reddedilen fenomenlerin çeşitliliği açısından, bir tanrının varlığından başlayarak, herhangi bir ruhani, doğaüstü veya aşkın kavramın varlığına kadar geniş bir perspektifte incelenebilir.[22] Bazı tanımlar, bir kişinin tanrıya aktif olarak karşı çıkmasını veya reddetmesini gerektirirken diğer tanımlar sadece bir kişinin tanrıya dair bir inancının olmayışını belirtir. Bu tanım, yeni doğanları ve teistik fikirlere maruz kalmamış diğer insanları da kapsar. Henüz 1772 yılında Baron d'Holbach, "Bütün çocuklar Ateist olarak doğar; onların Tanrı hakkında hiçbir fikirleri yoktur." demiştir.[23]

George H. Smith tarafından öne sürülen açık ve kapalı ateizm, ateizmi farklı şekillerde tanımlamak için kullanılan alt kümelerdir. Açık ateizm, bireyin bilinçli bir şekilde (bir doktrini reddederek) teistik bir inanca sahip olmamasını ifade ederken, kapalı ateizm herhangi bir doktrini bilmeden, teistik inancı reddetmeyi içerir.[24]:13–18 Açık ateistler, "Tanrı" kavramının varlığından haberdar olup çeşitli argümanlara dayanarak reddederken, kapalı ateistler, herhangi bir din, Tanrı veya inanç konusunda benimsenmiş bir görüşleri olmadığı için ateist olarak adlandırılırlar.

"Felsefi ateizm" konulu makalesinde Ernest Nagel, teistik inançların yokluğunun bir ateizm türü olarak ele alınıp alınmaması konusunu tartışmaya açmıştır.[25] Graham Oppy ise Tanrı kavramını anlamayan ve bu nedenle Tanrı'nın varlığını düşünmemiş olan kişileri "masumlar" olarak sınıflandırmaktadır. Bu kişiler, örneğin bir aylık bebekler, Tanrı'nın ne olduğunu anlayacak bir bilgiye sahip olmadıkları için bu soruyu hiç düşünmemişlerdir.[26]

Negatif ve pozitif ateizm

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Negatif ve pozitif ateizm (teoloji)

Antony Flew ve Michael Martin gibi filozoflar pozitif (güçlü) ateizmi negatif (zayıf) ateizmle karşılaştırmışlardır. Pozitif ateizm, açıkça tanrıyı veya tanrıları rettir. Negatif ateizm, nonteizmin diğer tüm biçimlerini kapsar. Bu sınıflandırmaya göre teist olmayan herkes ya negatif ateisttir ya da pozitif ateisttir.

Örneğin, Michael Martin, agnostisizmin negatif ateizmi içerdiğini iddia eder. Agnostik ateizm, hem ateizmi hem de agnostisizmi kapsar.[27] Ancak, birçok agnostik, görüşlerinin ateizmden farklı olduğunu düşünmektedir. Ateistlerin argümanlarına göre, diğer kanıtlanmamış iddiaların, kanıtlanmamış dinî iddialar kadar şüpheye değer olduğu ifade edilir.[28][29] Ateizmin agnostisizmi eleştirisi, tanrının varoluşunun kanıtlanamazlığı her iki ihtimalin de eşit olasılığa tekabül etmeyeceği yönündedir.[30] Avustralyalı filozof J.J.C. Smart, "belki de matematiğin ve formal mantığın doğruları dışında herhangi bir şeyi bildiğimizi söylemekten bizi alıkoyan mantıksız genelleştirilmiş felsefi şüphecilik nedeniyle, gerçekten kendini bir ateist olarak tanımlayan bir kişi, belki de tutkuyla, kendini bir agnostik olarak tanımlayabilir." şeklinde bir iddiada bulunmaktadır.[31] Bu nedenle, Richard Dawkins gibi bazı ateist yazarlar; teist, agnostik ve ateist görüşleri, her birinin "Tanrı vardır" ifadesine atadığı olasılığa göre bir tanrısal olasılık yelpazesinde ayırt etmeyi tercih ederler.[32]

18. yüzyıldan önce, Batı dünyasında Tanrı'nın varlığı o kadar kabul görmüştü ki gerçek ateizmin bile olasılığı sorgulanmaktaydı. Buna teistik doğuştancılık denir; tüm insanların Tanrı inancıyla doğduğu düşüncesidir. Bu görüşün içinde, ateistlerin inkâr içinde olduğu çağrışımı bulunmaktadır.[33] Bazı ateistler "ateizm" teriminin gerekliliğine karşı çıkmıştır. Sam Harris, Letter to a Christian Nation adlı eserinde şöyle yazmıştır:

Aslında, "ateizm" var olmaması gereken bir terimdir. Hiç kimsenin kendisini "astrolog olmayan" veya "simyacı olmayan" olarak tanımlamasına gerek yok. Elvis'in hâlâ hayatta olduğundan ya da uzaylıların galaksiyi yalnızca çiftçileri ve sığırlarını taciz etmek için dolaştıklarından şüphe duyan insanlara söyleyecek sözümüz yok. Ateizm, makul insanların, gerekçesiz dinî inançlar karşısında çıkardığı gürültüden başka bir şey değildir.[34]

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Grekçede sıfat átheos (Grekçe: ἄθεος, Grekçe: θεός "tanrı" sözcüğünün a(n)+ ön ekiyle türetilmesiyle)[35] "tanrısız" anlamına geliyordu. İlk başta kabaca "tanrısız" veya "dinsiz" anlamına gelen bir kınama terimi olarak kullanıldı. MÖ 5. yüzyılda bu kelime, "tanrılarla ilişkiyi kesmek" veya "tanrıları inkâr etmek" anlamında daha kasıtlı ve aktif tanrısızlığı ifade etmeye başladı. Daha sonra, Grekçe: ἀσεβής (asebēs) terimi, başka tanrılara inansalar bile, yerel tanrıları reddeden veya saygısızlık edenlere karşı kullanılmaya başlandı. Klasik metinlerin modern çevirileri bazen átheos, "ateistik" olarak çevirir. Soyut bir isim olarak Grekçe: ἀθεότης (atheotēs) "ateizm" olarak geçmektedir. Cicero, Yunanca kelimeyi Latince: átheos diye çevirdi. Terim, ilk Hristiyanlar ile Helenistler arasındaki tartışmalarda sıklıkla kullanıldı ve her iki taraf da bu kelimeyi diğerini aşağılamak için kullanıyordu.[20][36][37]

"Ateizm" sözcüğü, Fransızca athée "tanrı tanımaz" sözcüğünden +ism° ekiyle türetilmiştir. Fransızca: athéisme kelimesi "atheism" olarak 1587 civarında İngilizceye girmiş, Türkçeye de Fransızcadan benzer şekilde uyarlanarak "ateizm" olarak alınmıştır.[35][37]

Karen Armstrong, "On altı ve on yedinci yüzyıllarda 'ateist' sözcüğü hâlâ polemik kapsamı içinde yer alıyordu. Gerçekten de, on dokuzuncu yüzyıl sonu ve yirminci yüzyıl başında insanların 'anarşist' veya 'komünist' diye nitelendirilmeleri gibi, düşmanlarınıza 'ateist' demeniz mümkündü."[20] demiştir. Ateizm, bireysel inanç durumunu ifade etmek için ilk defa 18. yüzyıl Avrupa'sında tek tanrılı İbrahimi dinlere inanmayışı ifade etmek için kullanılmıştır.[38] Bu sözcüğün Tanrı'ya inanmayışı ifade etmesi için 20. yüzyıla gelinmesi beklenecekti.[21]:32

Argümanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Epistemolojik argümanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

David Hume'un fikirlerine dayanan kuşkuculuk, herhangi bir şey hakkında kesinliğin mümkün olmadığını, dolayısıyla bir tanrının var olup olmadığının bilinemeyeceğini ileri sürer. Ancak Hume, böylesi gözlemlenemez metafizik kavramların "safsata ve yanılsama" olarak reddedilmesi gerektiğini savunur.[39]

Michael Martin, ateizmin rasyonel bir görüş olduğunu savunurken, bunu geniş bir epistemolojik gerekçeyle desteklemek yerine, günlük ve bilimsel mantığa uygun olan orta düzeyde gerekçelendirme prensiplerini öne sürmektedir. Martin'e göre, bu prensipler, ateizmin haklılığını desteklemek için yeterlidir.[40]

Epistemolojik veya ontolojik olarak sınıflandırılabilecek diğer ateizm argümanları, "Tanrı" gibi temel terimlerin veya "Tanrı her şeye kadirdir" gibi ifadelerin anlamsız veya anlaşılamaz olduğunu iddia eder. Teolojik nonkognitivizm ise "Tanrı vardır" ifadesinin bir önermeyi ifade etmediğini, mantıksız veya bilişsel açıdan anlamsız olduğunu savunur. Bu düşüncenin savunucuları arasında, ateizm ve agnostisizmin nasıl sınıflandırılacağı konusunda bir tartışma vardır. A. J. Ayer ve Theodore M. Drange gibi filozoflar, her iki tarafın da "Tanrı vardır" önermesini bir önerme olarak kabul ettiğini belirterek her iki kategoriyi de reddeder; nonkognitivizmi, ateizm veya agnostisizmden farklı kategoride ele alır.[41][42]

Ontolojik argümanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Lucretius, De rerum natura adlı eserinde her şeyin sonsuzluk içinde hareket eden atomlardan oluştuğunu belirtmiştir.

Ateizm sık sık; materyalizm, natüralizm, fizikalizm, kuşkuculuk, nihilizm veya hümanizmle karıştırılır. Ancak, tüm ateistler bu görüşlere sahip değildir. Bazıları materyalist, natüralist, fizikselci, kuşkucu, nihilist veya hümanist olabilir, ancak aynı zamanda bu görüşlere katılmayan ateistler de bulunmaktadır.[43]

Her şeyin tek bir tözden kaynaklandığı görüşü olan ontolojik monizme eğilimli birçok ateist vardır. Felsefi materyalizm, maddenin var olan tek töz olduğu görüşüdür. Materyalistler, evrenin temelde maddeden oluştuğuna inanır. Dolayısıyla bu görüş, maddi olmayan bir ilahi varlığın varlığına olanak tanımaz.[43] Fizikalizme göre ise yalnızca fiziksel varlıklar vardır.[43][44] Materyalizme veya fizikalizme karşı çıkan felsefeler arasında idealizm, düalizm ve diğer monizm biçimleri bulunur.[45][46][47] Natüralizm ise var olan her şeyin temelde doğa olduğu ve doğaüstü olayların bulunmadığı görüşünü tanımlamak için de kullanılır.[43] Natüralist görüşe göre bilim, dünyayı fizik kanunlarıyla ve doğa olaylarıyla açıklayabilir. Graham Oppy, bir PhilPapers anketine atıfta bulunarak, akademisyen felsefecilerin %56,5'inin fizikalizm yönünde eğilim gösterdiğini, %49,8'inin ise natüralizme eğilim gösterdiğini belirtmektedir.[48]

Graham Oppy'ye göre, doğrudan ateizm argümanları, teizmin kendi mantığı içinde hatalı olduğunu göstermeyi hedeflerken, dolaylı argümanlar, teizme aykırı başka bir şey için yapılan doğrudan argümanlara dayanır. Örneğin Oppy, natüralizm ile teizmin "her ikisinin de doğru olamayacağını", "natüralizmin doğru olduğunu, rasyonel olarak gerekliliğini veya ahlaken gerekliliğini savunan doğrudan argümanların, kendiliğinden, ateizm lehine argümanlar" olduğunu iddia eder.[49]:53 Fiona Ellis, John McDowell, James Griffin ve David Wiggins'in "genişletilmiş natüralizm"ini tanımlarken, insan deneyiminde değer gibi bazı şeylerin bu terimlerle açıklanamayacağını iddia eder ve bunun teizme kapı araladığını savunur.[50] Christopher C. Knight ise teistik natüralizmi ileri sürer.[51] Ancak, Oppy, güçlü bir natüralizmin ateizmi desteklediğini, en etkili doğrudan teizme karşı argümanların, kötülük problemi ve var olması durumunda Tanrı'nın çelişkili doğasıyla ilgili argümanlar olduğunu savunur.[49]:55–60

Mantıksal argümanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı ateistler, çeşitli tanrı anlayışlarının, örneğin Hıristiyanlığın kişileştirilmiş tanrısı gibi, mantıksal olarak çelişkili niteliklere sahip olduğunu düşünmektedir. Bu tür ateistler, tanrının varlığını reddetmek için, tanrının mükemmellik, yaratıcılık, değişmezlik, her şeyi bilme, her şeye gücü yetme, her yerde eş zamanlı olma, üstünlük, aşkınlık, teklik, fizik dışı olma, adalet ve merhamet sahibi olma gibi bazı özellikleri arasındaki çelişkileri ileri süren dedüktif argümanlar sunarlar.[52]

Teodiseci ateistler, deneyimledikleri hâliyle dünyanın, teologlar tarafından Tanrı'ya ve tanrılara yaygın olarak atfedilen niteliklerle uzlaştırılamayacağına inanırlar. Onlar, her şeyi bilen, her şeye gücü yeten, sonsuz güçlü ve her şeye kadir bir Tanrı'nın; kötülüğün ve ıstırabın olduğu ve ilahi sevginin birçok insandan mahrum edildiği bir dünyayla uyumlu olmadığını savunurlar.[53]

Kötülük problemini mantıksal bir kanıt olarak ilk defa formülleştirenin Epikür olduğu kabul edilir.[54] Epikür'ün formülasyonu, David Hume'un Doğal Din Üstüne Söyleşiler adlı eserinde daha net bir ifadeye büründürülerek yinelenir: "Epikür'ün eski soruları henüz cevaplanmamıştır. O [Tanrı], kötülüğü önlemek istiyor da önleyemiyor mu? Öyleyse o güçsüzdür. Önleyebiliyor, ama önlemek mi istemiyor? Öyleyse o kötü niyetlidir. Hem önleyebiliyor hem de önlemek mi istiyor? Öyleyse kötülük nereden geliyor?"[54][55] Budist felsefede de benzer argümanlar ileri sürülmüştür.[56] Vasubandhu (4/5. yüzyıl), Tanrı'ya karşı birçok Budist argümanı özetlemiştir.[57]

Dine karşı indirgeyici yaklaşımlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Filozof Ludwig Feuerbach ve psikanalist Sigmund Freud'a göre, tanrı ve diğer dinî inançlar insan icadı olup, çeşitli psikolojik ve duygusal ihtiyaçları karşılamak için yaratılmıştır.[58][59] Feuerbach'ın çalışmalarından etkilenen Karl Marx ve Friedrich Engels, Tanrı'ya ve dine inanmanın, iktidardakiler tarafından işçi sınıfını ezmek için kullanılan toplumsal işlevler olduğunu savundu.[60] Mikhail Bakunin'e göre, "tanrı düşüncesi insan aklından ve adaletinden vazgeçilmesini içerir, insan özürlüğünün en kesin inkârıdır ve teoride ve pratikte zorunlu olarak insanın köleliğine götürür."[61]:78 Bakunin, Voltaire'in "Eğer bir tanrı var olmasaydı, bir tane bulunması gerekirdi."[62] sözünü "Eğer gerçekten tanrı olsaydı, onu ortadan kaldırmak gerekirdi."[61]:80 biçimde tersine çevirerek Tanrı'ya ve dine yönelik yaklaşımını ortaya koymuştur.

Ateizm ve ahlak

[değiştir | kaynağı değiştir]

Laik ahlak

[değiştir | kaynağı değiştir]

Joseph Baker ve Buster Smith, ateizmin ortak temalarından birinin, çoğu ateistin "genellikle ateizmi dinden daha ahlaki görmesi" olduğunu ileri sürmüştür.[63] Ancak, bir tanrının varlığına inanmamanın ya göreceli ahlaka yol açtığı ya da insanı ahlaki ya da etik temelden yoksun bıraktığı[64] ya da hayatı anlamsız ve sefil bir hâle getirdiği şeklindeki eleştiriler, ateizme yönelik en yaygın eleştirilerdendir.[24]:275 Blaise Pascal bu görüşü Düşünceler adlı eserinde savunmuştur.[65] Ayrıca, ateistilerin bir sıkıntı anında çabucak Tanrı'ya inandıkları, "düşen uçakta ateist olmaz" veya "siperlerde ateist olmaz" gibi iddialar söylenegelmiştir.[66] Ancak tam tersi örnekler olmakla birlikte, kelimenin tam anlamıyla "siperlerdeki ateistler" mevcuttur.[67] Buna ek olarak, bir tanrı tarafından verilmesi gereken ilke ve kuralları gerektirmeyen normatif etik sistemler vardır. Bunlardan bazıları erdem etiğini, deontolojik etiği ve yararcılık gibi sonuççu etiği içerir.

Platon'un Euthyphro ikilemine göre, tanrıların doğru ile yanlışı belirlemedeki rolü ya gereksizdir ya da keyfi niteliktedir. Ahlakın Tanrı'dan türetilmesi gerektiği ve bilge bir yaratıcı olmaksızın var olamayacağı şeklindeki argüman, politik tartışmaların belirgin bir özelliği olmuş, ancak felsefi tartışmalarda pek fazla yer bulmamıştır.[24]:275[68][69] "Öldürmeyeceksin" gibi ahlaki prensipler, ilahi bir yasa koyucu ve yargıcı gerektiren ilahi yasalar olarak görülmüştür. Buna karşın, birçok ateist, ahlakı kanuncu bir yaklaşımla ele almanın yanlış bir analoji olduğunu ve ahlakın, hukukun yaptığı gibi, bir yasa koyucuya bağlı olmadığını savunmaktadır.[70]

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ateizmin tarihi

Ateizmin kökeni ilk dinlerin ve onların ortaya koyduğu tanrı düşüncesinin ortaya çıkışına kadar uzanır. Antik Çağ'da materyalizminin temsilcileri Anaksimandros, Anaksogoras, Demokritos ve Epikuros ateizmin en ünlü temsilcisidir. Orta Çağ'a gelindiğinde Kilise'nin dayattığı gericilikten ötürü hiç kimse dinlerle çelişen düşüncelerini açıkça ortaya koyamamıştır. 18. yüzyıl Aydınlanma çağında Baron d'Holbach ve Denis Diderot gibi dine karşı tepkileri koyan düşünürler olduysa da, ateizm en parlak dönemini 19-20. yüzyılda Ludwig Feuerbach, Karl Marx, Friedrich Engels, Vladimir Lenin ve diğer bütün diyalektik materyalist filozoflar ile geçirmiştir.

Erken dönem Hint inancı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hinduizmin teist bir inanç olmasına karşın ateist bir ekole erken dönemlerde rastlanmaktadır. MÖ 6. yüzyılda Hindistan'da ortaya çıkmış, gayet maddeci ve teizme karşı bir ekol olan Carvaka, büyük bir ihtimalle Hindistan tarihinin en ateist ekolünü oluşturmuştur. Hint felsefesinin bu bölümü, heterodoks olarak Hinduizm'in diğer altı ortodoks ekolü ile beraber dikkate alınmamıştır. Ama Hinduizmin maddeci hareketi açısından kayda değer bir ekoldür.[71]

Hindistan'da Tanrı'nın kabul edilmeyişi Jainizm ve Budizm'de de görülmektedir.[72]

Antik Yunan

[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik Yunan felsefesinin önemli isimlerinden Sokrates

Batı dünyası ateizminin Sokrates öncesi dönemden kök alan kendi öz geçmişi vardır.[73] Fakat bu, Aydınlanma dönemine kadar farklı bir tarzda ortaya çıkmadı. MÖ 5. yüzyılda yaşamış olan Diagoras, mistizmi ve inancı güçlü bir şekilde irdelediği bilinen ilk ateisttir.[74] Critias'ın görüşü, dinin insanlar tarafından yaratıldığı ve insanları korkutarak onlara belirli kurallar dayatan bir sistem olduğudur.[75] Demokritos gibi maddeciler ise evreni ruhani ve mistik kavramlar olmadan saf maddeci yöntemlerle açıklamaya çalışmışlardır. Sokrates öncesi dönemde ateist görüşlere sahip olan diğer filozoflar arasında muhtemelen Prodikos ve Protagoras da vardı. MÖ 3. yüzyılda yaşamış olan Teodorus[76] ve Straton[77] da Tanrı'nın var olduğuna inanmayan filozoflardı.

Sokrates, mevcut tanrıları sorgulamaya ilham verdiği gerekçesi ile suçlanmıştır.[78] O, ruhlara inanan bir insan olarak tam manasıyla ateist olamayacağını ifade etse de[79] idama mahkûm olmaktan kurtulamamıştır.

Euhemerus'a göre tanrılar sadece kutsallaştırılmış hükümdarlar, fetihçiler ve geçmişin kurucularıdır.[80] Onların dinleri ve mezhepleri, yok olmuş krallıkların devam eden politik yapılarıdır.[81]

Yine bir maddeci olan Epikuros, ölümden sonraki hayatın varlığı ve bireysel kutsiyetler içeren pek çok dinsel doktrinde fikir yürütmüştür. Ona göre ruh tamamen maddesel ve ölümlüdür. Epikurosçuluk, tanrıların yokluğunu iddia etmese de var olmaları hâlinde insanlıkla alakasız olacaklarını ifade eder.[82]

Filozof Epikuros

Romalı şair Lukretyus da tanrıların olması hâlinde bunların insanlıkla alakasız olacaklarını ve doğal yaşama kesinlikle müdahil olmayacaklarını söylemiştir. Bu yüzden insanlığın doğaüstü varlıklardan korkmamaları gerektiğini belirtir. Kozmos, atom, ruh, ölümlülük ve din gibi konulardaki Epikurosçu görüşlerini De rerum natura (Varlıkların Doğası Üzerine)[83] adlı eserinde dile getirerek Epikuros'un felsefesini Roma'ya tanıtmıştır.[84]

"Ateist"in anlamı Antik Yunan boyunca değişiklik göstermiştir. Erken dönem Hristiyanları, kendi tanrılarına inanmadıkları için paganlar tarafından ateist olarak yaftalanmıştır[85] hatta Roma İmparatorluğu döneminde, Roma tanrılarını reddettikleri için idam edilmişlerdir. Hristiyanlığın Roma tarafından kabul edildiği 381 yılından sonra ise yeni egemen dine aykırı olanlar suç işlemiş sayılmıştır.[86]

Erken Orta Çağ'dan Rönesans'a

[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken Orta Çağ'da İslam dünyası "Altın Çağ"ını yaşadı. Bilim ve felsefede ilerlenirken, Arap ve Fars toprakları Ebû Îsâ el-Verrâk (889-994), İbnü'r Râvendî (827-911), Râzî (865-925) ve Ebu'l Âlâ el-Maarrî (973-1058) gibi akılcıları üretti. El-Maarrî, dinin "eskilerin icat ettiği bir masal" olduğunu savunur:[87] "İnsanlar dünyada ikiye ayrılırlar: Birincisi, dini olmayan akıllı insanlar; ikincisi ise aklı olmayan dindarlar." demektedir.[88]

Ateizm, Orta Çağ Avrupa'sında çok nadir görülen bir görüştü. O dönemde metafizik, din ve teoloji egemen olan akımlardı.[86] Ama bu dönemde dahi heterodoks anlayıştan farklı olarak şekillenen, doğa, yücelik, Tanrı'nın erdemi gibi konularda farklı görüşler vardı. Johannes Scotus Eriugena, David of Dinant, Amalric of Bena ve Brethren of the Free Spirit gibi gruplar, Hristiyanlığa panteist bir bakış açısı katıyordu.

Erken modern dönemden günümüze

[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu'nda, Silahdar Tarihi ve Paul Ricaut gibi kaynaklardan edinilen bilgiye göre, İslam âlimi Lârî Mehmed Efendi Allah inancına karşı çıkıyordu. Ricaut onun, "Ya kesinlikle Allah diye bir şey yoktur veya bizim ulemanın bizi illa ikna etmek istedikleri gibi, kudret ve hikmet sahibi değildir. Çünkü eğer gerçekten mevcut olsaydı -ki zaten dünyada böyle bir şey yoktur- benim gibi, ondan horlukla bahseden ve varlığının en büyük düşmanı olan birini asla hayatta bırakmazdı." sözünü alıntılar. Düşüncelerini yaymaya çalıştığı için tutuklandı. Onu yargılayan mahkeme 2 Şubat 1665 Cuma günü, İstanbul kaymakamı vezir İbrahim Paşa'nın sarayında toplandı. Lârî Mehmed Efendi fikirlerinden vazgeçmeyerek daha da ısrarlı davranınca idamına hükmedildi. Dönem hakkında bilgi veren Ricaut'ya göre Osmanlı yüksek bürokrasisinde "sırrı, yani ulûhiyyeti inkâr ettiklerini gizleyenler" çoktur. Bizzat İstanbul'un içinde, özellikle kadılar, ulema, kâtipler ve bir kısım mühtediler arasında ateizm oldukça yaygındır.[89][90]

Batı'da Rönesans ve Reform dönemleri, dinî coşku içerisinde bir dirilmeye tanık olmuştur. Yeni dinî kurallar, popüler dinî düşkünlükler ve yükselen sade Protestan kurallarını benimseyen Kalvinizm gibi mezheplerin oluşması bunun ispatıdır.

Rahip Jean Meslier

Hristiyanlığı sorgulamanın yaygınlaşmasının arttığı dönem 17. ve 18. yüzyıllar oldu. Bu konuda Fransa ve İngiltere başı çeken iki ülke oldu. 17. yüzyılın sonlarına doğru pek çok deist Hristiyanlıkla dalga geçerken ateizme tepeden bakıyordu. Batı'da teist ve deist düşüncelerden arınarak açıkça ateist olan ilk kişi, bilindiği kadarıyla, 1674'te konuya ilişkin üç yazı kaleme alan Alman veya Danimarkalı din eleştirmeni Matthias Knutzen'dir (1646-?).[91] Onu açıkça ateist iki yazar takip etti: Polonyalı eski bir Cizvit filozof, Kazimierz Łyszczyński (1634-1689) ve 1720'lerde Fransız bir rahip Jean Meslier (1664-1729).[92] Türkçeye ilk kez 1924'te Doktor Abdullah Cevdet tarafından çevrilen[93] ve 1928'de Mustafa Kemal Atatürk'ün emriyle Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları arasında yayımlanan Sağduyu[94] adlı kitabın yazarı olan Meslier, Baron d’Holbach (1723-1789) ve Jacques-André Naigeon (1738-1810) gibi ateist düşünürleri etkilemiştir.[95] Baron d'Holbach, ateizmi açık sözlülükle savunmuş ve takma adlarla pek çok eser kaleme almıştır. Sağduyu'nun gerçekte onun tarafından yazıldığı fakat 19. yüzyılın başında yayıncıların kitabı Meslier'ye atfettiği iddia edilir.[96] Tanrı kavramının kaynağının, insanın duyduğu acıda, korkuda ve tedirginlikte olduğunu ve bu kavramın insanlara çocukluklarında öğretildiğini savunan Baron d'Holbach'a göre, "Doğadan edindiğimiz her bilgi, tanrıları öldürmektedir. Tıpkı bilmediklerimizin tanrıların doğumuna sebep oluşu gibi."[97]

Filozof Baron d’Holbach

Fransız İhtilali, ateizmi kapalı salon sohbetlerinden halkın içerisine taşımıştır. Devrim, pek çok din adamını ve özellikle de ruhban sınıfını Fransa'dan kovmuştur.

I. Napolyon döneminde, Fransız halkının sekülerleşmesi kurumlaştırıldığı gibi devrimin İtalya'nın kuzeyine ihracı da gerçekleşti. 19. yüzyılda pek çok ateist ve din karşıtı felsefeye sahip düşünür, bütün güçlerini siyasi ve toplumsal devrime adadılar. Onların bu çabaları 1848 Devrimleri'ni kolaylaştırdı ve yükselen uluslararası sosyalist harekete öncülük etti.

19. yüzyılın ikinci yarısında pek çok ünlü Alman filozof tanrısal olguları reddetti. Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Karl Marx, Friedrich Engels ve Friedrich Nietzsche bunların başlıcalarıydı.[98]

20. yüzyılda ateizm kendini daha çok pratik ateizm olarak sahneledi. Bu dönemde ateizm; varoluşçuluk, nesnelcilik, seküler hümanizm, nihilizm, pozitivizm, Marksizm, feminizm[99] ve genellikle bilimsel ve ulusalcı hareketlerde yer edindi.

20. yüzyılda ateizm, Marx ve Engels'in çalışmalarıyla kendine politik arenada da yer buldu.

1966'da Time dergisinin "Tanrı Öldü mü?"[100] sorusu, dünyanın yarıya yakınının "dinsiz" bir yönetim altında bulunduğunu ortaya çıkardı. Ertesi yıl, Arnavutluk'un sosyalist lideri Enver Hoca, ülkesinin tüm dinî kurumlara kapatıldığını söyleyerek resmî düzeyde ilk ateist devleti ilan etmiş oldu.[101]

Ayrımcılık ve şiddet

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ateistlere karşı ayrımcılık

Yerel tanrıları kabul etmemek veya eleştirmek, tarih boyunca toplumlar ve otoriteler tarafından kabul edilmeyen ve zaman zaman cezalandırılan bir davranış olmuştur. Örneğin MÖ 4-5. yüzyıllarda yaşamış Platon -bugün anladığımız anlamdaki- ateizmin toplumu tehdit ettiğini ve cezalandırılması gerektiğini ileri sürmüştür.[102] Platon'un diyaloglarından sonuncusu olan Yasalar'da belirtildiği üzere, Platon'un ideal şehri Magnesia'da, ateizm ciddi cezalara tabi tutulmuştur. Site yasalarının elli sekizincisi, devlet görevlilerini, herhangi bir dinsizlik eylemini mahkemeye havale etmeden önce eylemi işleyen kişiye vermeleri gereken nasihatler konusunda eğitir. Dinsizlikten hüküm giyenler, beş yıllık hücre hapsi için ıslahevine yollanır; tahliye sonrası dinsizlikleri yeniden nüksederse ölüm cezasına çarptırılırlar. Ateizm anlamındaki azgın dinsizliklerinin üstüne, doğaüstü güçlere sövüp sayarak tüy diken insanlara verilmesi gereken ceza ise ömür boyu hapistir.[103][104][105]

Bundan birkaç yüzyıl öncesine kadar pek çok ülkede hükümdarların otoritelerini tanrıdan aldığına inanılıyordu ve tanrı fikrine meydan okumak, otoriteye karşı gelmek olarak görülüyordu. Günümüzde ateistler özellikle muhafazakâr toplumlarda baskı, ayrımcılık ve hatta şiddetle karşılaşabilirler. Gelişmiş Batılı devletlerde dahi ateistler çeşitli ayrımcılıklara tabi kalmaktadırlar. Örneğin 1999 yılında Amerika'da yapılan bir Gallup kamuoyu yoklamasında katılımcılara diğer her yönden donanımlı ve kalifiye olsa dahi, belirli bir gruba mensup adaylara oy verip vermeyecekleri soruldu. Katılımcılardan %5'i kadın bir adaya, %6'sı bir Katolik'e, %8'i bir Yahudi'ye, %8'i bir siyahiye, %21'i bir Mormon'a, %21'i bir eşcinsele oy vermeyeceğini söylerken, katılımcıların %51'i bir ateiste oy vermeyeceğini belirtti.[106]

Bazı Müslüman ülkelerde İslam dinin tanrısını kabul etmemenin cezası ölümdür.[107] Bu uygulama birçok İslam ülkesinde ateistlerin ifade özgürlüğünü engellemekte ve ateistlerin can güvenliğini tehdit etmektedir. Cezayir'de ateist ve agnostiklerin Müslüman kadınlarla evlenmeleri yasaktır[108] ve eğer bir koca dinini terk ederse evliliği geçersiz kılınır.[109] Ateist ve agnostikler mirastan pay alamazlar.[110] İran'da üniversiteye girebilmek ve bazı diğer kanuni haklardan yararlanabilmek için vatandaşlar devlet tarafından tanınan (İslam, Hristiyanlık, Zerdüştlük vb.) dinlerden birine mensup olduklarını beyan etmek zorundadırlar.[111]

Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ateizm demografisi
2010 verilerine göre ülkelerdeki dinsizlik oranı.[112]

Dünyadaki toplam ateist nüfusu ve bunun dağılımını tam olarak tespit etmek oldukça zordur. İnanç anketlerinde ateizme farklı anlamlar yükleyenler olduğu gibi bunu diğer din dışı felsefi görüşlerle karıştıranlar da oldukça fazladır.[113] Ama 2005 yılında, Britanica Ansiklopedisi'nin yapmış olduğu araştırma bu konuda kabul edilebilir bir sonuç ortaya koyuyor. Buna göre, herhangi bir dine bağlı olmayan insanlar %11,9, ateist olanlar ise %2,3 dolaylarında.[12] Kimi düşünürler Budizm gibi Tanrı kavramından yoksun felsefe üyelerinin de ateist sayılması gerektiği görüşünde. Onlar da eklenirse oran %2,3'ü katbekat aşıyor.

Avrupa'nın çeşitli ülkelerinde, "Herhangi bir ruh, Tanrı veya yaşam gücü olduğuna inanmıyorum." diyenlerin oranları.[114]

Kasım-Aralık 2006 tarihinde Financial Times'ta yayımlanan bir anket, ABD ve beş Avrupa ülkesindeki oranları gösteriyor. Bu ankete göre Amerikalılar, Tanrı ya da yaratıcı bir güç konusunda Avrupalılardan daha inançlı (%73). Avrupa'da ise en inançlılar %62 ile İtalyanlar. En az inananlar ise (beş Avrupa ülkesi arasında) %27 ile Fransızlar. Fransa'da kendini ateist olarak tanımlayan insanların oranı %32. Buna eşit oranda agnostik sayısı mevcut.[115]

Bir AB araştırmasına göre ise AB nüfusunun %18'i herhangi bir Tanrı'ya inanmıyor. %27'si ruhani varlıkları onaylıyor. %52'si ise en az bir Tanrı'ya inanıyor. Bu oran, okulu 15 yaş civarında bırakanlar arasında %65'e çıkıyor.[116]

1998 tarihli Nature dergisinde yayımlanan bir araştırmaya göre ABD Ulusal Bilim Akademisi üyelerinin inançlılık oranı, %85'i inanan ABD halkına göre %7,0 ile o zamana kadarki en düşük seviyeye düşmüş durumdaydı.[117] Massachusetts Teknoloji Enstitüsünden Frank Sulloway ve California Devlet Üniversitesi'nden Michael Shermer'ın eğitim düzeyi ile inanç arasındaki dağılımı konu alan araştırmasında eğitim düzeyinin artmasına paralel olarak inanan insan oranının da azalmakta olduğu tespit edildi.[118]

2006 yılında Avustralya'daki nüfus sayımlarında sorulan "Kişinin Dini Nedir?" sorusuna Avustralya halkı %18,7 oranında "Hiçbir Din" cevabını verdi. Soru isteğe bağlı olarak soruldu ve nüfusun %11.2'si bu soruyu cevaplamadı.[119] Aynı yıl Yeni Zelanda'da yapılan nüfus sayımında da "Dininiz Nedir?" diye bir soru soruldu. Halkın %34,7'si "Hiçbir Din" derken %12,2'si ya soruyu yanıtlamadı ya da soruya itiraz etti.[120]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Akarsu, Bedia (1998). Felsefe Terimleri Sözlüğü (7 bas.). İnkılâp Kitabevi. s. 169. ISBN 975-10-0023-8. Tanrıtanımazlık [Alm. Atheismus] [Fr. atheisme] [İng. atheism] [Yun. atheos] [es. t. İlhat]: Tanrının varoluşunu yadsıyan öğreti. // Bu öğretiye felsefe açısından şu anlayışlar temel olabilir: a. Gerçeğin özü özdekse, evrende Tanrının yeri yoktur (özdekçilik). b. Tanrı olursa insanın özgürlüğü ortadan kalkar (idealizm). c. Yalın kuşkuculuk. 
  2. ^ a b Nielsen, Kai E. (29 Mart 2024). "Atheism". Encyclopædia Britannica (İngilizce). 1 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. 
  3. ^ Cevizci, Ahmet (Şubat 1999). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları. s. 82. Tanrı'nın ya da tanrıların varolmadığı inancına dayanan felsefe akımı. Evreni yarattığı, evrenin yasalarını koyduğu, evrene bir şekilde müdahele ettigi kabul edilen doğaüstü bir varlık türüne veya Yaratıcıya inanmama. 
  4. ^ Frolov, İvan (1991). Felsefe Sözlüğü. Cem Yayınevi. s. 458. Tanrıtanımazlık (Ruhlar, tanrılar, ölümden sonra yaşam vb.) doğaüstüne inanı geri çeviren bir görüşler sistemi; din'in tümden olumsuzlanması. 
  5. ^ McCormick, Matt. "Atheism". İnternet Felsefe Ansiklopedisi. 21 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. The term “atheist” describes a person who does not believe that God or a divine being exists. 
  6. ^ Kedar, Nath Tiwari (1997). Comparative Religion. Motilal Banarsidass. pp. 50. ISBN 81-208-0293-4.
  7. ^ "Deizm." Güncel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Kasım 2008.
  8. ^ "theism." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  9. ^ "deism." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  10. ^ Encyclopedia of Philosophy ed. Paul Edwards. New York: Macmillan and Free Press. 1967. ss. 34. 
  11. ^ The New Oxford Dictionary Of English. Oxford: Clarendon Press. 1998. ss. 1341. ISBN 0-19-861263-X. 
  12. ^ a b "Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005". Encyclopædia Britannica. 2005. http://search.eb.com/eb/article-9432620 30 Ocak 2012 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi. Retrieved on 2007-04-15. “2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion). 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so.”
  13. ^ "Atheism: Contemporary Rates and Patterns" 22 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Cambridge Companion to Atheism, ed. by Michael Martin, Cambridge University Press: Cambridge, 2005.
  14. ^ Dentsu İletişim Enstitüsü 電通総研・日本リサーチセンター編「世界60カ国価値観データブック 16 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Japonca)
  15. ^ Poidevin, Robin Le (2003). Ateizm - İnanma, İnanmama Üzerine Bir Tartışma. Ayrıntı Yayınları. s. 21. ISBN 975-539-253-X. Ateist, evrenin kişileştirilmiş, aşkın bir yaratıcısının varlığını reddeden kişidir; basitçe böyle bir varlığı hesaba katmadan yaşayan kişi değildir. Teist ise böyle bir yaratıcının varoluşunu savunan kişidir. Dolayısıyla, her türden ateizm tartışması aynı zamanda bir teizm tartışmasıdır. 
  16. ^ Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). Atheism. Encyclopædia Britannica (İngilizce) (11 bas.). Cambridge University Press. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. The term as generally used, however, is highly ambiguous. Its meaning varies (a) according to the various definitions of deity, and especially (b) according as it is (i.) deliberately adopted by a thinker as a description of his own theological standpoint, or (ii.) applied by one set of thinkers to their opponents. As to (a), it is obvious that atheism from the standpoint of the Christian is a very different conception as compared with atheism as understood by a Deist, a Positivist, a follower of Euhemerus or Herbert Spencer, or a Buddhist. 
  17. ^ Draper, Paul. "Atheism and Agnosticism" (İngilizce). Stanford Felsefe Ansiklopedisi. 11 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. Departing even more radically from the norm in philosophy, a few philosophers and quite a few non-philosophers claim that "atheism" shouldn't be defined as a proposition at all, even if theism is a proposition. Instead, "atheism" should be defined as a psychological state: the state of not believing in the existence of God. 
  18. ^ McCormick, Matt. "Atheism" (İngilizce). İnternet Felsefe Ansiklopedisi. 21 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. It has come to be widely accepted that to be an atheist is to affirm the non-existence of God. 
  19. ^ Anthony, Michael. "Where's The Evidence" (İngilizce). Philosophy Now. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. While the word 'atheism' has been used in something like this sense (see for example Antony Flew's article 'The Presumption of Atheism'), it is a highly non-standard use. 
  20. ^ a b c Armstrong, Karen (1998). Tanrının Tarihi. Ayraç Yayınevi. s. 362. Aynı biçimde pagan Roma imparatorluğu Yahudi ve Hıristiyanları 'ateist' saymıştı çünkü onların tanrısallık düşüncesi kendilerinin tanrısallık düşüncesinden farklıydı. On altı ve on yedinci yüzyıllarda 'ateist' sözcüğü hâlâ polemik kapsamı içinde yer alıyordu. Gerçekten de, on dokuzuncu yüzyıl sonu ve yirminci yüzyıl başında insanların 'anarşist' veya 'komünist' diye nitelendirilmeleri gibi, düşmanlarınıza 'ateist' demeniz mümkündü. 
  21. ^ a b Martin, Michael, (Ed.) (2006). The Cambridge Companion to Atheism (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84270-9. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. 
  22. ^ "Atheism as rejection of religious beliefs". Encyclopædia Britannica (15 bas.). 2011. 1 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. Atheism, however, casts a wider net and rejects all belief in “spiritual beings,” and to the extent that belief in spiritual beings is definitive of what it means for a system to be religious, atheism rejects religion. So atheism is not only a rejection of the central conceptions of Judaism, Christianity, and Islam; it is, as well, a rejection of the religious beliefs of such African religions as that of the Dinka and the Nuer, of the anthropomorphic gods of classical Greece and Rome, and of the transcendental conceptions of Hinduism and Buddhism. Generally atheism is a denial of God or of the gods, and if religion is defined in terms of belief in spiritual beings, then atheism is the rejection of all religious belief. 
  23. ^ d'Holbach, P.H.T. (1772). "30.". Good Sense. 23 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. All children are born Atheists; they have no idea of God. 
  24. ^ a b c Smith, George H. (1979). Atheism: The Case Against God (İngilizce). New York: Prometheus. ISBN 0-87975-124-X. 5 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2024. 
  25. ^ Nagel, Ernest (1959). "Philosophical Concepts of Atheism". Basic Beliefs: The Religious Philosophies of Mankind. Sheridan House. I must begin by stating what sense I am attaching to the word 'atheism,' and how I am construing the theme of this paper. I shall understand by 'atheism' a critique and a denial of the major claims of all varieties of theism. ... atheism is not to be identified with sheer unbelief, or with disbelief in some particular creed of a religious group. Thus, a child who has received no religious instruction and has never heard about God is not an atheist – for he is not denying any theistic claims. Similarly in the case of an adult who, if he has withdrawn from the faith of his father without reflection or because of frank indifference to any theological issue, is also not an atheist – for such an adult is not challenging theism and not professing any views on the subject. ... I propose to examine some philosophic concepts of atheism. 
  26. ^ Oppy, Graham (2018). Atheism and Agnosticism (İngilizce). Cambridge University Press. s. 4. doi:10.1017/9781108555340. ISBN 978-1-108-55534-0. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. Agnostics are distinguished from innocents, who also neither believe that there are gods nor believe that there are no gods, by the fact that they have given consideration to the question of whether there are gods. Innocents are those who have never considered the question of whether there are gods. Typically, innocents have never considered the question of whether there are gods because they are not able to consider that question. How could that be? Well, in order to consider the question of whether there are gods, one must understand what it would mean for something to be a god. That is, one needs to have the concept of a god. Those who lack the concept of a god are not able to entertain the thought that there are gods. Consider, for example, one-month-old babies. It is very plausible that one-month-old babies lack the concept of a god. So it is very plausible that one-month-old babies are innocents. Other plausible cases of innocents include chimpanzees, human beings who have suffered severe traumatic brain injuries, and human beings with advanced dementia. 
  27. ^ Barker, Dan (2008). Godless: How an Evangelical Preacher Became One of America's Leading Atheists (İngilizce). New York: Ulysses Press. s. 96. ISBN 978-1-56975-677-5. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. People are invariably surprised to hear me say I am both an atheist and an agnostic, as if this somehow weakens my certainty. I usually reply with a question like, "Well, are you a Republican or an American?" The two words serve different concepts and are not mutually exclusive. Agnosticism addresses knowledge; atheism addresses belief. The agnostic says, "I don't have a knowledge that God exists." The atheist says, "I don't have a belief that God exists." You can say both things at the same time. Some agnostics are atheistic and some are theistic. 
  28. ^ "Why I'm Not an Atheist: The Case for Agnosticism". HuffPost. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. 
  29. ^ Kenny, Anthony (2006). "Why I Am Not an Atheist". What I Believe (İngilizce). Continuum. ISBN 978-0-8264-8971-5. The true default position is neither theism nor atheism, but agnosticism ... a claim to knowledge needs to be substantiated; ignorance need only be confessed. 
  30. ^ Baggini, Julian (2019). Ateizm. Dost Kitabevi Yayınları. s. 47. ISBN 978-975-298-615-2. bu türden kanıtların yokluğu inancın askıya alınması için gerekçe değildir. Bunun nedeni, kesin kanıtın olmadığı yerde hâlâ çok güçlü kanıtların ya da diğer seçeneklerden çok daha üstün bir açıklamanın bulunabileceğidir. 
  31. ^ Smart, J.C.C. (9 Mart 2004). "Atheism and Agnosticism" (İngilizce). Stanford Felsefe Ansiklopedisi. Sometimes a person who is really an atheist may describe herself, even passionately, as an agnostic because of unreasonable generalised philosophical scepticism which would preclude us from saying that we know anything whatever except perhaps the truths of mathematics and formal logic. 
  32. ^ Dawkins, Richard (2020). Tanrı Yanılgısı. Kuzey Yayınları. s. 56. ISBN 978-9944-315-11-1. O halde gelin bir olasılıklar tayfı görüşünü ciddiye alalım ve Tanrının varlığı hakkındaki insani yargıları bu tayfın üzerine, zıt iki kesinliğin aşırı uçları arasına yerleştirelim. 
  33. ^ Cudworth, Ralph (1678). The True Intellectual System of the Universe (İngilizce). Richard Royston. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. 
  34. ^ Harris, Sam (19 Eylül 2006). "The Goodness of God". Letter to a Christian Nation (İngilizce). Knopf. s. 17. ISBN 978-0-307-27877-7. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. In fact, "atheism" is a term that should not even exist. No one ever needs to identify himself as a "non-astrologer" or a "non-alchemist". We do not have words for people who doubt that Elvis is still alive or that aliens have traversed the galaxy only to molest ranchers and their cattle. Atheism is nothing more than the noises reasonable people make in the presence of unjustified religious beliefs. 
  35. ^ a b "ateizm". Nişanyan Sözlük. 31 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2024. 
  36. ^ Drachmann, A.B. (11 Mart 2009) [1922]. Atheism in Pagan Antiquity (İngilizce). Chicago: Ares Publishers. s. 6. ISBN 978-0-89005-201-3. 31 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2024. Atheism and atheist are words formed from Greek roots and with Greek derivative endings. Nevertheless, they are not Greek; their formation is not consonant with Greek usage. In Greek they said átheos and atheotēs; to these the English words ungodly and ungodliness correspond rather closely. In exactly the same way as ungodly, átheos was used as an expression of severe censure and moral condemnation; this use is an old one, and the oldest that can be traced. Not till later do we find it employed to denote a certain philosophical creed. 
  37. ^ a b "atheism (n.)". Online Etymology Dictionary (İngilizce). 31 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2024. 
  38. ^ "Atheism". 1911 Encyclopædia Britannica (İngilizce). 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. 
  39. ^ Hume, David (2017). İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Soruşturma. İş Bankası Kültür Yayınları. s. 165. ISBN 978-605-295-177-4. Sözgelimi ilahiyat ya da okul metafiziği hakkında bir kitabı elimize alsak, soruyorum: Nicelik ya da sayıyla alakalı soyut bir muhakeme içeriyor mu? Hayır. Olgusal durum ve var oluş hakkında deneysel bir muhakeme içeriyor mu? Hayır. O halde yakın gitsin, zira içinde safsata ve yanılsamadan başka bir şey yok demektir. 
  40. ^ Martin, Michael (1992). Atheism: A Philosophical Justification (İngilizce). Temple University Press. s. 26. ISBN 9780877229438. It is far better, in my view, to develop certain middle-level principles of justification that are in accord with our ordinary and scientific rational practice and to argue for atheism in terms of these than to justify atheism in terms of some larger and more controversial theory. 
  41. ^ Drange, Theodore M. (1998). "Atheism, Agnosticism, Noncognitivism". Secular Web Library (İngilizce). 5 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2024. 
  42. ^ Ayer, A. J. (1946). Language, Truth and Logic (İngilizce). Dover. ss. 115-116. 
  43. ^ a b c d Oppy, Graham (2019). Atheism: The Basics (İngilizce) (1. bas.). Routledge. ss. 14-15. ISBN 978-1138506916. 
  44. ^ Stoljar, Daniel. "Physicalism". Stanford Felsefe Ansiklopedisi (İngilizce). Stanford Üniversitesi. 3 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2024. 
  45. ^ Stubenberg. "Neutral Monism". Stanford Felsefe Ansiklopedisi (İngilizce). Stanford Üniversitesi. 15 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2024. 
  46. ^ Zdybicka, Zofia J. (2005). Maryniarczyk, Andrzej (Ed.). Atheism (PDF). Universal Encyclopedia of Philosophy (İngilizce). 1. Polish Thomas Aquinas Association. s. 19. 5 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Mart 2024. 
  47. ^ Witmer, D. Gene. "Physicalism and Metaphysical Naturalism". Oxford Bibliographies (İngilizce). Oxford University Press. 2 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  48. ^ Bourget, David; Chalmers, David. "The PhilPapers Surveys". PhilPapers (İngilizce). The PhilPapers Foundation. 23 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2024. 
  49. ^ a b Oppy, Graham (2013). "Chapter 4: Arguments For Atheism". Stephen Bullivant; Michael Ruse (Ed.). The Oxford Handbook of Atheism (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 9780199644650. 
  50. ^ Ellis, Fiona (2016). "Theistic naturalism". The Philosophers' Magazine (İngilizce). 1. Quarter (72). s. 45. doi:10.5840/tpm20167224. ISSN 1354-814X. 30 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2021. 
  51. ^ Knight, Christopher C. (2009). "Theistic Naturalism and "Special" Divine Providence". Journal of Religion and Science. 44 (3). Wylie online library. s. abstract. doi:10.1111/j.1467-9744.2009.01014.x. 30 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2021. 
  52. ^ "Logical Arguments". The Secular Web Library (İngilizce). Internet Infidels. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2024. 
  53. ^ Drange, Theodore M. (1996). "The Arguments From Evil and Nonbelief". Secular Web Library (İngilizce). Internet Infidels. 1 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2024. 
  54. ^ a b Yaran, Cafer Sadık (1997). Kötülük ve Teodise. Vadi Yayınları. ss. 11-12. ISBN 975-7726-70-2. 
  55. ^ Hume, David (1995). Din Üstüne. Tunçay, Mete tarafından çevrildi (3. bas.). İmge Kitabevi Yayınları. s. 209. 
  56. ^ V. A. Gunasekara. "The Buddhist Attitude to God". 2 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha. 
  57. ^ Sangpo, Gelong Lodro; Dhammajoti, Bhikkhu K. L. (1 Ocak 2012). Abhidharmakosa-Bhasya of Vasubandhu (İngilizce). 1. Motilal Banarsidass. s. 677. ISBN 978-81-208-3608-2. 4 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2024. Besides, do you say that God finds joy [prīyate] in seeing the creatures [prajā] which he has created in the prey of all the distress of existence, including the tortures of the hells [naraka]? Homage to this kind of God! The profane stanza expresses it well: 'One calls him Rudra because he burns [nirdahati], because he is sharp [tīkṣṇa], fierce [ugra], redoubtable [pratāpavant], an eater of flesh, blood and marrow [māmsaśoṇitamajjād].' 
  58. ^ Şentürk, Habil (Haziran 2004). "Freud'un Psikoloji Ve Din Anlayışına Eleştirel Bir Yaklaşım". Dini Araştırmalar. 7 (19). ss. 224-225. 4 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2024. Çocukluk dönemindeki bu baba imajı ergenlik ve yetişkinlik döneminde tamamen ortadan kalkar. Bu defa kişi hayatın birtakım tehlike ve sıkıntıları karşısında sığınacak bir yer aramaya koyulur, bunun üzerine hayalinde uydurduğu bir tanrı baba imajına inanır ve ona sığınır. Böylece kişide bir din inancı, anlayışı ve hayat tarzı oluşur. Öyleyse Freud'a göre, insanlar kendi hayallerinde uydurdukları bir tanrıya inanmak suretiyle bir yanılgı veya yanılsama içindedirler. Temeli böyle bir yanılgıya dayanan bir din inancı ve yaşayışı da bir yanılgı ve bir nevrozdur. 
  59. ^ Akdemir, Ferhat (Haziran 2003). "Feuerbach'ın Antropolojik Ateizmi ve Teistik Açıdan Değerlendirilmesi". Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 14 (14-15). s. 346. 4 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2024. İnsanın neden daima hayal gücünün yardımı ile bir Tanrı ve bir tanrısal alan yarattığının cevabını da Feuerbach şu şekilde veriyor: Tanrı inancını ortaya çıkaran şey, insanın arzu ve talepleri, istek ve ihtiyaçları, sahip olduğu kudret ve güçleridir. Din, temelde Feuerbach’a göre, insanın kendisini koruma iç güdüsünün ve insani egoizmin bir ürünüdür. Bu insani egoizmin ve kendini koruma iç güdüsünün kendisini en açık olarak ortaya çıkardığı duygu biçimi ise, bağımlılık duygusudur. 
  60. ^ Aydeniz, Hüsnü (30 Aralık 2010). "Engels'in Materyalizmi ve Din Eleştirisi". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 33. s. 69. Engels, düşünce gelişimini ifade ederken, Feuerbach’ın da çok önemli bir yere sahip olduğunu belirtmektedir. Özellikle Hıristiyanlığın Özü adlı kitabın hem kendisi hem de Marx üzerinde önemli bir tesir bıraktığı üzerinde durmakta ve Feuerbach’ın bu kitapta ortaya koyduğu “Yansıtma Teorisi”nden etkilendiklerini belirtmektedir. 
  61. ^ a b Bakunin, Mihail (1998). Tanrı ve Devlet. Çaybaşı, Remzi tarafından çevrildi. Belge Yayınları. 
  62. ^ Voltaire (1769). Epitre à l'auteur du nouveau livre : Des trois imposteurs (Fransızca). Bibliothèque nationale de France, département Littérature et art, YE-35008. s. 2. Si Dieu n'existait pas, il faudrait l'inventer. 
  63. ^ Baker, Joseph O.; Smith, Buster G. (2015). American Secularism: Cultural Contours of Nonreligious Belief Systems. NYU Press. s. 100. ISBN 9781479896875. 
  64. ^ Gleeson, David (10 Ağustos 2006). "Common Misconceptions About Atheists and Atheism". 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2013. 
  65. ^ Pascal, Blaise (2017). "II. Fasıl". Düşünceler. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 23. ISBN 978-605-295-144-6. 5 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2024. Birinci Bölüm: Tanrı'nın yokluğunda insanın sefilliği. 
  66. ^ Pressley, Sue Anne (8 Eylül 1996). "Atheist Group Moves Ahead Without O'Hair". The Washington Post. 8 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2014. 
  67. ^ Lowder, Jeffery Jay (1997). "Atheism and Society". 22 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2011. 
  68. ^ Dostoyevski (2007). "On birinci kitap: İvan Fyodorovich Kardeş, IV". Karamazov Kardeşler. Taluy, Nihal Yalaza tarafından çevrildi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ISBN 978-9944-88-098-5.  Eserde şu ünlü argüman vardır: "Tanrısız, ölmezlik olmadan, mümkün mü? Bu durumda her şeye izin verilmiş, her şey yapılabilir demektir." (s. 784) "Tanrı yoksa, yeryüzünün de, evrenin de başı insan demektir. Mükemmel! Yalnız Tanrısız erdemli olabilir mi insan? Mesele! Hep onu düşünüyorum. Böyle olunca kimi sever insan? Kime şükredip övgülerini yollar?" (s. 789)
  69. ^ Kant (2022). Saf Aklın Eleştirisi. Pektaş, Naci tarafından çevrildi. Gece Kitağlığı. s. 452. ISBN 978-625-430-303-6.  Kant'a göre, Tanrı, ruh ve özgürlük önyargısı pratik bir endişeydi, çünkü, "sonsuz mutluluk dışında, özünde ahlakiyet bile, maneviyata tam münasip dağıtıldığı sürece bir sistem oluşturur. Bu ama sadece, hakim bir asli fail ve idare edicinin altında anlaşılabilen dünyada mümkündür. Böyle bir dünyayı, gelecekte görmemiz gereken bu türde bir dünyadaki yaşam ile birlikte varsaymaya veya manevi yasaları boş hayaller olarak görmeye akıl sıkışmıştır, çünkü aynı akılla onları bağlayan söz konusu olanın zaruri başarısı, birincisi şart olmaksızın vuku bulmaması gerekirdi."
  70. ^ Baggini 2003, s. 38
  71. ^ Sarvepalli Radhakrishnan and Charles A. Moore. A Sourcebook in Indian Philosophy. (Princeton University Press: 1957, Twelfth Princeton Paperback printing 1989) pp. 227–249. ISBN 0-691-01958-4.
  72. ^ Joshi, L.R. (1966). "A New Interpretation of Indian Atheism". Philosophy East and West 16 (3/4): 189–206.
  73. ^ Baggini 2003, ss. 73–74. "Atheism had its origins in Ancient Greece but did not emerge as an overt and avowed belief system until late in the Enlightenment."
  74. ^ Solmsen, Friedrich (1942). Plato's Theology. Cornell University Press. p 25.
  75. ^ "religion, study of". (2007). In Encyclopædia Britannica. Retrieved on April 2, 2007.
  76. ^ Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, ii
  77. ^ Cicero, Lucullus, 121. in Reale, G., A History of Ancient Philosophy. SUNY Press. (1985).
  78. ^ "Atheism". The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. Columbia University Press. 2005. Archived from the original on 2006-11-04. https://web.archive.org/web/20061104032305/http://www.bartleby.com/65/at/atheism.html. Retrieved on 2007-04-12.
  79. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2009. 
  80. ^ Fragments of Euhemerus' work in Ennius' Latin translation have been preserved in Patristic writings (e.g. by Lactantius and Eusebius of Caesarea), which all rely on earlier fragments in Diodorus 5,41–46 & 6.1. Testimonies, especially in the context of polemical criticism, are found e.g. in Callimachus, Hymn to Zeus 8.
  81. ^ Plutarch, Moralia—Isis and Osiris 23
  82. ^ BBC. "Ethics and Religion—Atheism". bbc.co.uk. http://www.bbc.co.uk/religion/religions/atheism/ 29 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved on 2007-04-12.
  83. ^ On the Nature of Things by Lucretius at Project Gutenberg Book I, "Substance is Eternal". Translated by W.E. Leonard. 1997. Retrieved on 2007-04-12.
  84. ^ Julius Caesar (100–44 BCE), who leaned considerably toward Epicureanism, also rejected the idea of an afterlife, which e.g. lead to his plea against the death sentence during the trial against Catiline, where he spoke out against the Stoicist Cato (cf. Sallust, The War With Catiline, Caesar's speech: 51.29 & Cato's reply: 52.13).
  85. ^ "Atheism" in the 1913 Catholic Encyclopedia.
  86. ^ a b Maycock, A. L. and Ronald Knox (2003). Inquisition from Its Establishment to the Great Schism: An Introductory Study. ISBN 0-7661-7290-2.
  87. ^ Reynold Alleyne Nicholson, 1962, A Literary History of the Arabs, sayfa 318. Routledge
  88. ^ "Freethought Traditions in the Islamic World". 14 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2012. 
  89. ^ Ahmet Yaşar Ocak - Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler
  90. ^ Rıza Zelyut (1995). Osmanlıda karşı düşünce: düşünceleri nedeniyle idam edilenler. Yön Yayıncılık. 
  91. ^ Winfried Schröder, içinde: Matthias Knutzen: Schriften und Materialien (2010), s. 8. Ayrıca bkz. Rececca Moore, The Heritage of Western Humanism, Scepticism and Freethought (2011), Knutzen’i "çağdaş bir ateist bakış açısının ilk savunucusu" olarak tanımlar.
  92. ^ Michel Onfray on Jean Meslier on William Paterson University accessed at January 19, 2008
  93. ^ http://archive.org/details/rahibmelyeninvas00mesl 28 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archive.org
  94. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2016. 
  95. ^ d'Holbach, P. H. T. (1770). The system of nature. http://www.fullbooks.com/The-System-of-Nature-Vol-2.html 24 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved on 2007-10-31.
  96. ^ Aktaran Doğa ve Bilim dergisi, Haziran 1983, yıl 3, Sayı 15, s. 65-66.
  97. ^ "The Law of Reason, s. 40". 26 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2018. 
  98. ^ Ray, Matthew Alun (2003). "Subjectivity and Irreligion: Atheism and Agnosticism in Kant, Schopenhauer, and Nietzsche". Ashgate Publishing, Ltd.. http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=BKz2FcDrFy0C&oi=fnd&pg=PA1&dq=nietzsche+schopenhauer+marx+feuerbach&ots=Uj5_B0kDbS&sig=1lXbokGVRbwxqAIbmcOwL033N88 21 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved on 2007-04-12.
  99. ^ Overall, Christine. "Feminism and Atheism", in Martin 2007, pp. 233–246.
  100. ^ TIME Magazine cover online. 8 Apr 1966. Retrieved 2007-04-17.
  101. ^ Majeska, George P. (1976). "Religion and Atheism in the U.S.S.R. and Eastern Europe, Review." The Slavic and East European Journal. 20(2). pp. 204–206.
  102. ^ Gey, Steven G. (2007). "Atheism and the Freedom of Religion". alıntı Martin, Michael. The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press. s. 250–253, 260–2. ISBN 978-0-521-84270-9.
  103. ^ Kenny, Anthony (2004). Ancient Philosophy. New York: Oxford University Press. s. 294. In the last of Plato’s dialogues, The Laws, religion is prominent, and the whole of the tenth book is devoted to it. In the ideal city of Magnesia atheism is prohibited under severe penalties. The fifty-eighth of the city’s laws instructs officials to bring before a court any act of impiety that is brought to their notice. Those convicted of impiety should be sent to a penitentiary for five years’ solitary confinement; anyone who relapses after release is to be punished by death. Aggravated impiety, which is atheism accompanied by fraudulent claims to supernatural powers, is to be punished by life imprisonment (907e–909c). 
  104. ^ Kenny, Anthony (2011). Antik Felsefe. 1. Küre Yayınları. s. 329. 
  105. ^ Platon (1998). Yasalar. Kabalcı Yayınevi. s. 416-418. ISBN 975-997-097-X. ATİNALI: Peki öyleyse bu girişten sonra yasaların amacını açıklayan bir konuşma gelebilir: bütün dinsizlere kendi alışkanlıkla­rını bırakıp dindarlara katılmaları için bir uyarı. Buna boyun eğ­meyenler için dinsizlik yasası şöyle olsun: Biri sözleriyle ya da hareketleriyle bir dinsizlik suçu işlerse, tanık olan kişi onu yöneti­cilere bildirerek yardımcı olsun; bu bilginin ulaştığı ilk yönetici­ler de onu yasa uyarınca bu davalar için kurulmuş mahkemeye çıkarsınlar. Bir görevli olayı öğrendiği halde gerekeni yapmazsa yasaların hakkını savunmak isteyen onu dinsizlikten mahkeme­ye versin. Biri suçlu bulunursa mahkeme her birinin her dinsiz hareketini ayrı ayrı cezalandırsın… Tanrıların varlığına inanıp ilgisiz olduklarını düşünenler de aynı şekilde ikiye ayrılmalı, kandırılabildiklerini düşünenler de ayrıca gene ikiye ayrılacaktır. Bunlar bu şekilde düzenlendikten sonra, kötü bir yaratılışları ve karakterleri olmadığı halde aptallıkları yüzünden böyle olanları yargıç yasa uyarınca beş yıldan az olmamak üzere ıslahevine koyacaktır; bu süre içinde Gece Konseyi üyeleri dışında hiçbir yurttaş onlarla ilişki kurmayacak, Konsey üyeleri de öğüt vermek ve ruhsal kurtuluşlarını sağlamak üzere onlarla görüşeceklerdir. Hapis süresi bittikten sonra aklını başına toplamış görünürse, aklı başında insanların arasına dönecek, akıllanmamışsa ve böyle bir davada bir daha suçlu bulunursa, ölümle cezalandırılacaktır. 
  106. ^ Dawkins, Richard (2007). Tanrı yanılgısı = The God delusion. Kuzey Yayınları. s. 12. ISBN 978-9944-315-11-1. OCLC 162508728. 
  107. ^ Buhârî, Cihâd, 149
  108. ^ "Cezayir Aile Kanunu (I. II. 31.)". 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2011. 
  109. ^ "Cezayir Aile Kanunu (I. III. 33.)". 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2011. 
  110. ^ "Cezayir Aile Kanunu (III. I. 138.)". 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2011. 
  111. ^ Discrimination against religious minorities in IRAN pdf 31 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Fédération Internationale des Ligues des Droits de l'Homme and the Ligue de Défense des Droits de l’Homme en Iran. Ağustos 2003. Erişim: 14 Ekim 2011
  112. ^ "Religious Composition by Country, 2010-2050". Pew Research Center's Religion & Public Life Project (İngilizce). 2 Nisan 2015. 4 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020. 
  113. ^ "Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, Section on accuracy of non-Religious Demographic Data". http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html#Nonreligious 7 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved on 2008-03-28.
  114. ^ "Eurobarometer (2005)" (PDF). 21 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ekim 2007. 
  115. ^ "Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll". Financial Times/Harris Interactive. 2006-12-20. http://www.harrisinteractive.com/news/allnewsbydate.asp?NewsID=1131 23 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved on 2007-01-17.
  116. ^ (PDF) Social values, Science and Technology. Directorate General Research, European Union. 2005. pp. pp 7–11. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf 13 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  117. ^ Larson, Edward J.; Larry Witham (1998). "Correspondence: Leading scientists still reject God". Nature 394 (6691): 313. doi:10.1038/28478. Available at StephenJayGould.org, Stephen Jay Gould archive. Retrieved on 2006-12-17
  118. ^ Shermer, Michael (1999). How We Believe: Science, Skepticism, and the Search for God. New York: William H Freeman. pp. pp76–79. ISBN 0-7167-3561-X.
  119. ^ Australian Bureau of Statistics, Census of Population and Housing, 2006, Census Table 20680-Religious Affiliation (broad groups) by Sex - Australia
  120. ^ Statistics New Zealand, QuickStats About Culture and Identity, Religious affiliation

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Ateizm
hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ateizm&oldid=34275832" sayfasından alınmıştır