İberya Krallığı

İberya Krallığı
ქართლის სამეფო
kartlis samepo
İberya Krallığı ქართლის სამეფო; kartlis samepo
MÖ 302-MS 580
	Bayrak
	Kolhis ve İberya
Başkent	Armazi; Mtsheta; Tiflis
Yaygın dil(ler)	Eski Gürcüce
Hükûmet	Krallık
Tarihçe
• Kuruluşu
• Kuruluşu	MÖ 302
• III. Mirian'ın hükümdarlığı sırasında İberya'nın Hristiyanlaşması	317
• Dağılışı	MS 580
Öncüller	Ardıllar
	Ahameniş İmparatorluğu
	Kolhis
İberya Prensliği
Günümüzdeki durumu	GEO Rusya; Ermenistan; Azerbaycan; Türkiye

Greko-Romen Coğrafya'da İberya, (Grekçe: Ἰβηρία; İberia, Latince: Hiberia) Gürcü Kartli Krallığı (Gürcüce: ქართლი) için bir egzonim (yabancı isim) idi. Doğu ve Güney Gürcistan’da M.Ö. 4. yüzyıl - M.S. 6. yüzyıl tarihleri arasında 882 yıl var olmuş Gürcü krallığıdır.

Etimoloji

"İberya" isminin kökeni belirsizdir. İberya isminin etimolojisi üzerine Giorgi Melikişvili'ye ait bir teoriye göre Kartveli dillerinde Gürcü anlamına gelen Sver (ya da Svir) kelimesi ile bağlantılı olan ve Gürcistan anlamına gelen Çağdaş Ermenice Virkʿ (Ermenice: Վիրք ve İvirkʿ [Իվիրք] ve İverkʿ [Իվերք]) kelimesinden türediği düşünülmektedir.^[1] "S" harfi ilk örnekteki kelimenin kökü "Ver" (ya da "Vir) için bir ön ektir. Buna müteakiben İvane Cavahişvili'nin teorisine göre Sver kelimesinin bir varyasyonu olan "Sber" etnik tanımlaması "Hber" ("Hver") kelimesinden ve Ermenice varyasyonları Veria ve Viria'dan türemiştir.^[1]

Bir başka teoriye göre Kolhis ve İberya'yı birbirinden ayıran Lihi Dağlarına ithafen Kolhca "dağın diğer yakasındaki ülke" anlamına gelen "İmer" kelimesinden türemiştir. Bu ayrıca modern İmereti kelimesinin kökenidir.^[2]

Tarih

Erken Tarihi

Doğu Gürcistan’da devletin kurulması, Batı Gürcistan’la kıyaslandığında görece geç gerçekleşti. MÖ 6. yüzyılda güneyden en eski Kartveli - Meshi boyları Doğu Gürcistan'a geldiler ve buraya yerleştiler. Onların kurduğu kent, Mtsheta ya da Meshta (Meshiler) adını taşıyordu. 11. yüzyıl tarihçisi Leonti Mroveli, bu devletin kuruluşu üzerine şunları anlatıyor: Büyük İskender, İran’a karşı açtığı sefer sırasında, Kartli’yi de ele geçirdi. Ona karşı girişilen savaşta Mtsheta yöneticisi Samara ve kardeşi de öldü. Savaşı kazanan İskender, Kartli yöneticisi olarak en sert komutanlarından Azo’yu atadı. Mtsheta yöneticisinin ailesinden, kardeşinin üç yaşındaki oğlu Parnavaz, annesi tarafından Kafkas Dağlarında saklandığı için kurtuldu. Yıllar geçti ve Parnavaz büyüdü. Çok iyi savaşçı ve avcı olarak yetişti, ünü Azo’ya kadar ulaştı. Parvanaz’ın annesi Azo’dan çekindiği için oğlunu sürekli uyarıyordu. Kim olduğunu öğrenmesi, Azo’nun Parnavaz’ı ölüme mahkûm etmesi için yeterliydi. Azo, Parnavaz’ı yanına çağırdı. Bundan dolayı korkuya kapılan annesi, Parnavaz’a ülke dışına çıkmasını önerdi. Parnavaz annesinin önerisini kabul etti, ama beklenmedik bir olay her şeyi değiştirdi. Bir akşam avlanmaya çıkan Parnavaz bir geyiği yaraladı. Yaralı geyik kaçtı ve avcı da onu izledi. Peşinden biraz gittikten sonra geyik bir kayanın dibinde yere devrildi, avcı geyiğin başına dikildi. Bu sırada şiddetli bir yağmur başladı. Parnavaz kayadaki mağaraya sığındı Mağaraya girer girmez bir mucizeyle karşılaştı. Mağara ağzına kadar altın ve gümüşle doluydu.

Parnavaz bu hazineyi annesi ve iki kız kardeşiyle birlikte ancak beş gecede taşıyabildi. Parnavaz bütün bu serveti ülkesini özgürleştirmek için kullanmaya karar verdi. Egrisi yöneticisi Kuci ile ilişki kurdu ve Azo’ya karşı ayaklanma başlatmayı önerdi. Kuci, Parnavaz’ın bu teklifini memnuniyetle kabul etti. Parnavaz Kuzey Kafkasyalılardan da yardım aldı ve bu birleşik bir kuvvetle Azo’ya karşı mücadele başlattı. Mücadele Parnavaz’ın zaferiyle sona erdi. Azo savaş sırasında öldü.

9. yüzyıl Gürcü kaynağı “Moktsevay Kartlisay”a (Kartli’nin Din Değiştirmesi) göre Azo Makedonyalı değildir. O Arian-Kartli kralının oğludur. Arian-Kartli ise, İran krallığı sınırları içinde bulunan Kartveli topraklarının adıdır.

Gürcüce kaynaklar, Büyük İskender’in Kartli’yi ele geçirdiği konusunda yanılıyor. Büyük İskender Kartli’ye sefer yapmamıştır. Ama öte yandan, Gürcüce kaynaklar, Doğu Kartveli ve Güney Kartveli siyasal birlikleri arasında egemenliği ele geçirmek için bir savaşın sürdüğü konusunda doğru bilgiler aktarmaktadır. Bu mücadele Doğu Kartveli birliğinin zaferiyle son bulmuş ve bu birliğin lideri Parnavaz kral olmuştur.

Parnavaz kral olduktan sonra reformlar yaptı. Bütün ülkeyi sekiz prensliğe (saeristavo) ayırdı. Prensliklerin başında prensler (eristavi) bulunuyordu. Prensler krala bağlıydılar ve prenslikleri onun emirleri doğrultusunda yönetiyorlardı. Parnavaz, Egrisi’nin başına Kuci’yi getirdi ve onun kız kardeşiyle evlendi. Kral, ülkenin en önemli ve merkezi bölgesi olarak İç Kartli’yi ayrı tuttu. Parnavaz İç Kartli’nin yönetimini “spaspeti” (komutan) ya da “mtavarsardali”ye (başkomutan) verdi, prensleri onun emrine verdi. Parnavaz yeni bir unvan aldı: Armazi. Armazi heykelini, krallığın başkenti Mtsheta’nın karşısındaki tepeye diktirdi. Kral buraya bir de kale yaptırdı.

Leonti Mroveli’ye göre, Parnavaz Gürcü yazısını (alfabesini) da geliştirmiştir.

Parnavaz yirmi yedi yaşında kral oldu ve altmış beş yaşına kadar hüküm sürdü. Parnavaz’ın hüküm sürdüğü dönemin kesin tarihlerini saptamak zor. Onun MÖ 3. yüzyılın başlarında kral olduğu sanılmaktadır.^[3]

Kral Parnavaz Ve Nesli

İktidar mücadelesinde muzaffer olan I. Parnavaz (MÖ 302-237) ilk İberya Kralı oldu. Daha sonraki Gürcü kroniklerinin aktardıklarına göre bir istilayı geri püskürttükten sonra (yerel olarak Egrisi olarak bilinen) Batı Gürcistan devleti Kolhis'in önemli bir bölümü de dahil olmak üzere komşu bölgeleri zapt etti ve görünüşe göre yeni kurulan devletin Selevkoslar tarafından tanınmasını sağladı. Parnavaz'ın ayrıca büyük bir kale (Armazistsihe) ve tanrı Armazi için bir tapınak kurduğu söylenir ve ülkeyi birkaç bölgeye (saeristavo) ayırarak yeni bir idare sistemi yaratmıştır.

Onun varisleri aralarında en önemli olanı Daryal (İberya Kapıları olarak bilinir) dahil Kafkasya'nın dağlık geçitlerinin kontrollerini kazanmayı başardılar.

Bu refah zamanını takip eden dönem İberya'yı kendi bölgelerine yapılan sayısız istilalara karşı topraklarını korumak zorunda bırakan aralıksız savaş dönemiydi. İberya'nın Ermenistan Krallığı'ndan fethettiği bazı güney bölgeleri MÖ 2. yüzyılda yeniden Ermenistanla birleşti ve Kolhis toprakları ayrı prenslikler oluşturmak için ayrıldı. MÖ 2. yüzyılın sonunda Parnavaziani Hanedanından Kral Parnacomi kendi yönetimindeki asiller tarafından tahttan devrildi ve taç İberya prensesiyle evli olan MÖ 93 yılında İberya tahtına çıkan Artaşesiani Hanedanı (MÖ 90-MS 30) kurucusu Ermeni Prens Artahias'a verildi.

Romayla İttifak

Ermenistan ve Pontus ile olan bu yakın ilişkiler iki devletle de savaş halinde olan Roma Generali Pompey'in İberya üzerine bir sefer (MÖ 65) düzenlemesi ile sonuçlandı. Ancak Roma İberya üzerinde kalıcı bir hakimiyet kuramadı. Kısa süre sonra İberya, Roma'ya olan bağımlılığından kurtuldu. Roma ve İberya arasında müttefik bir ilişki kuruldu. MS 1.-2. yüzyıllarda, İberya daha da güçlendi. Kafkasya ve Orta Doğu'da Roma ile sıklıkla rekabet etti. Kafkasya geçitleri üzerinde kontrolün kurulması ve Güney Kafkasya'daki göçebe kabilelerin dış seferlerde kullanılması İberya'nın güçlenmesini kolaylaştırdı. İberya, daha önce Ermenistan tarafından işgal edilen toprakları tamamen geri almayı başardı ve 1. yüzyılın 30'lu ve 50'li yıllarında Kral I. Parsman ve oğlu Rhadamistus'un hükümdarlığı sırasında kısaca tüm Ermenistan'ı fethetti. Pompey'in Kafkasya seferinden doksan dokuz yıl sonra Romalılar yeniden İberya üzerine harekete geçerek (MS 36) Kral II. Parnavaz'ı Albanya üzerine yaptıkları sefere katılmaya zorladılar.

Diğer bir Gürcü krallığı olan Kolhis Roma eyaleti olarak yönetilmekteyken İberya kendi isteğiyle Roma korumasını kabul etti. Mtsheta'da keşfedilen bir taş yazıtta 1. yüzyıl İberya Kralı I. Mitridate (58-106) için "Sezarların dostu" ve "Roma dostu İberyalıların Kralı" olarak bahsedilmektedir. İmparator Vespasian MS 75 yılında Arzami'nin antik Mtsheta bölgesini İberya kralları için güçlendirdi.

Gelecek iki yüzyıl boyunca bölgedeki Roma etkisi sürdü ancak Kral II. Parsman (116-132) döneminde İberya eski gücününün bir kısmını yeniden kazandı. Roma İmparatoru Hadrian'ın Parsman'ı yatıştırmaya çalıştığı söylenmesine rağmen iki lider arasındaki ilişkiler gergindi. Ancak Hadrian'ın varisi Antoninus Pius döneminde ilişkiler geliştirildi. Parsman Roma'ya davet edildi. Cassius Dio'un aktardığına göre onun adına bir heykel dikildi ve kurban verildi. Bu dönem Roma'nın daha önce İberya'yı bir vasal devlet olarak görmesinin tersine müttefik olarak tanıması ile birlikte iki devlet arasındaki politik statüde büyük bir değişiklik yaptı. İmparatorluğun Partlarla olan çatışmalarında da bu politik durum devam etti. Doğal olarak, İberya Krallığı'nın güçlenmesi ve Roma'ya siyasi yakınlığı Partları tedirgin etti. Bu nedenle Part kralı III. Vologases, İberya Krallığı'na iki kez saldırı düzenledi. Parsman onu iki kez yenmeyi başardı. Kısa süre sonra Parsman Kveli Partlara karşı sefere çıktı. III. Vologases'i yendi ve başkenti Tizpon'u aldı. Vologases büyük bir hediye ve kalıcı barış vadederek ülkesini kurtardı. Kral Parsman'ın saltanatında İberya Krallığı o dönemin en güçlü devletlerinden biri haline geldi.

Mitraizm ve Zerdüştlük Hristiyanlık çağının ilk yüzyıllarından beri İberya'da yaygın olan inançlardı. Bori, Armazi ve Zguderi'de yapılan zengin gömülerin kazıları, üzerinde ya ateş sunağında duran ya da sağ ön ayağı sunağın üzerine doğru kalkmış bir atı tasvir eden gümüş içki kupalarını ortaya çıkardı.^[4] Senkretik karakteri ile ayırt edilen ve dolayısıyla Gürcü mitolojisindeki yerel kültleri, özellikle de Güneş kültünü tamamlayan Mitraizm kültü, zamanla eski Gürcü inançlarıyla birleşmeye başladı. Hatta Mitraizm'in pagan Gürcistan'da Aziz Giorgi'nin öncüsü olduğu düşünülümektedir.^[5] İran inançları ve yaşam biçimi adım adım Gürcü sarayı ve elitlerini derinden etkiledi; Aramice'ye dayanan Armazi yazımı ve "dili" (Bknz. Tsereteli) resmi olarak saray dili kabul edildi. (Kolhis'de Klasik/Helenistik döneme ait Aramice bazı yazıtlar bilinmektedir.^[6]) Sarayın organizasyonu İran modeli esas alınarak düzenlenmiş, elitlerin kıyafetleri İran kıyafetlerinden etkilenmiştir, İberya elitleri ayrıca İran isimlerini kullandılar.^[7] Ve Kral I. Parnavaz tarafından MÖ 3. yüzyılda (Orta Çağ Gürcü kroniklerinde Zerdüştlük ile bağlantılı olan) Armazi kültü resmi inançtı.^[8]

İberya Ve Roma-Sasani Çatışması

224'te I. Ardaşir tarafından Sasani İmparatorluğu'nun kurulması İberya Krallığı'nın kaderini değiştirdi. ^[9]^[10] Zayıf Part Hanedanı'nın güçlü ve merkezi bir devlet ile yer değiştirmesi İberya'nın politikasını Roma'dan daha fazla etkiledi. İberya I. Şapur (241-272) dönemi boyunca Sasanilere haraç ödemek zorunda kaldı. İberya'nın Roma'ya karşı Pers seferlerine katılması ile iki devlet arasındaki ilişkiler ilk başlarda dostça gözükmekteydi ve İberya Kralı III. Amazasp (260-265) Sasani sarayınca askerî güçle bağlı vasal bir yönetici olarak değil yüksek saygı duyulan bir lider olarak görülmekteydi. Ama İberya'da 260'lar ve 290'larda resmi din kabul edilen Zerdüştlüğün yayılışı Sasanilerin saldırgan eğilimlerinin bir kanıtıydı.

Ancak Nusaybin Barış Antlaşması (298) ile birlikte Roma İberya'nın kontrolünü bir vasal devlet olarak yeniden elde etti ve bütün Kafkasya'yı kontrol altına aldı. III. Mirian Hosroviani Hanedanı'nın ilk İberya kralı olarak tanındı.

Ortodoksluğun Kabulü ve Sasani Dönemi

Roma hakimiyeti dini konularda önemli rol oynadı, Kapadokyalı Azize Nino'nun 303 yılından itibaren yaptığı vaazlar ile Ortodoksluk Doğu Gürcü devleti İberya'da yayıldı. Kral III. Mirian ve yönetici asiller Doğu Ortodoksluğunu benimsediler ve 317 yılında Ortodoksluk devlet dini kabul edildi.

Ortak din, Gürcistan ve Roma (Daha sonra Bizans) arasında güçlü bir bağ oluşturucak ve devletin kültürü ve toplum üzerinde büyük değişiklik yaratıcaktı. Doğu Ortodoksluğunun kabulü ile aynı yüzyıl içinde Antik Gürcü sanatı ve arkeolojisindeki İran etkisi kademeli olarak azalmaya başladı.^[11]

Ancak İmparator Julianus'un 363'te Persler üzerine yaptığı başarısız sefer sonrası ölmesinden sonra Roma, İberya'nın kontrolünü Sasanilere terk etti ve Akilisene Barışı'nın (387) bir sonucu olarak Kral I. Bakur (363-365) Sasani vasalı oldu.^[12] Ancak daha sonraki bir Kartli Kralı IV. Vahtang (406-409) ülkenin otonomisini korudu ve Sasanilere haraç ödemeyi kesti.^[12] İran galip geldi ve Sasani kralları vasallarını gözetim altında tutmak için vali (pitiahae/bidiahae) atamaya başladılar.^[12] Sonunda Aşağı Kartli'de (Kvemo Kartli) geniş bir bölgeyi kontrol altına alan bir valilik (Kartli pitiahate) kurdular.^[12] Kartli (İberya) Krallığı'nın bir bölgesi olarak kalmasına rağmen valiler bölgeyi Pers etkisinin bir merkezi haline dönüştürdü.^[12] Sasani yöneticileri Gürcülerin Hristiyanlığını şiddetli bir teste tabi tuttu. Zerdüşt'ün öğretilerinin yayılmasını desteklediler ve Zerdüştlük Doğu Gürcistan'da 5. yüzyılın ortalarında Ortodoks Hristiyanlıkla birlikte ikinci resmi din oldu.^[13]

"Gorgasali" (Kurt Başlıklı) unvanlı İberya Kralı I. Vahtang'ın döneminde krallık yeniden canlandı. Formalitede Perslerin bir vasalıydı, Kafkas Dağlılarına boyun eğdirerek kuzey sınırının güvenliğini sağladı, Batı Gürcistan ve Güney-batı Gürcistan'ı İberya Krallığı ile birleştirdi. Mtsheta'da otosefal (bağımsız) bir patrikhane kurdu ve Tiflis'i başkenti yaptı. 482'de Perslere karşı bir genel ayaklanmayı yönetti ve 20 yıl sürecek bir bağımsızlık savaşı başlattı. Bizans'tan destek alamadı ve sonunda 512'de bir savaş sırasında hain bir kölesi tarafından okla vurularak öldürüldü.

Krallığın Yıkılışı

Bizans ve Sasaniler arasında Kafkasya'nın kontrolü için süren savaş ve Gürcülerin Kral Gurgen önderliğindeki bir sonraki başarısız ayaklanması (523) ülke için çeşitli sonuçları beraberinde getirdi. Bundan sonra krallık Persler tarafından etkili bir biçimde yönetilmekteydi ve İberya Kralı sembolik yönetim hakkına sahipti. Kral III. Bakur'un ölümünün ardından 580'de IV. Hürmüz İberya monarşini kaldırdı ve İberya bir marzpan (vali) tarafından yönetilen bir Pers bölgesi haline dönüştü. Gürcü asiller 582'de Bizans İmparatoru Mauricius'a İberya Krallığı'nı yeniden canlandırmak için baskı uyguladı ancak 591'de Bizans ve Persler kendi aralarında Tiflis'in Pers kontrolünde ve Mtsheta'nın Roma kontrolünde kalması şeklinde İberya'yı bölmek için anlaştı.

7. yüzyılın başlarında Bizans ve Persler arasındaki antlaşma çöktü. İberya Prensi I. Stepanoz bütün İberya'yı birleştirmek amacıyla Perslerden gelen kuvvetlere katıldı. Ancak İmparator Heraklius'un 627 ve 628 yılındaki saldırısı Gürcüler ve Persleri yenilgiye uğrattı ve Batı ve Doğu Gürcistan'da Kafkasya'nın Araplar tarafından istilasına dek Bizans hakimiyetini garanti altına aldı.

Arap dönemi ve Krallığın Yeniden Kuruluşu

Araplar yaklaşık 645 yılında İberya'ya ulaştılar ve Eristavi (Prens) II. Stepanoz'u Bizans'a bağlılığını bozmak ve Halifeliğin otoritesini tanımaya zorladılar. İberya böylece vasal bir devlet oldu ve yaklaşık 653 yılında bir Arap emir Tiflis'e atandı. 9. yüzyılın başlarında yeni Bagrationi Hanedanı'ndan Eristavi I. Aşot Arap yönetiminin güçsüzlüğünden yararlanarak Tao-Klarceti'de (Bizans Kuropalati unvanı ile) kendisini İberya Prensi ilan etti. Bir varis IV. Adarnase 888'de İberya Kralı olarak taç giydi. Ve onun torunu III. Bagrat bütün Gürcü devletlerini birleştirerek Gürcistan Krallığı'nı kurdu.

Doğu ve Batı İberler

İber Yarımadası'nın eski sakinleri ile olan isim benzerliği - Batı İberleri - onlar ve Kafkas İberya'sı (Doğu İberleri) arasında etnogenetik bir bağ olduğu fikrini doğurdu.

Bu fikir kökenlerinin başlangıç yeri sorununa yaklaşım açısından farklı olsalar da çeşitli antik ve Orta Çağ yazarları tarafından savunulmuştur. Teorinin Orta Çağ Gürcistan'ında popüler olduğu gözükmektedir. Önde gelen Gürcü dini yazar Giorgi Hagiorite belirli Gürcü asillerinin İber yarımadasına yolculuk etmek ve onun deyimiyle Batı Gürcülerini ziyaret etmek istediklerini yazmaktadır.

Galeri

Uplistsihe, Roma dönemi Zafer Takı
Armazi Kalesi'ne ait surların kalıntıları
Cvari Manastırı, Hristiyanlığın devlet dini kabul edilmesinden önce Zadeni'nin heykeli muhtemelen burada bulunuyordu.^[14]
Zedazeni'den görünümüyle Svetitshoveli Katedrali
Pompeius'un Mtsheta'da yaptırdığı köprü
Armazishevi'den bileklik
İber kraliyet mülkü
Dzalisi'den bir mozaik
Armazistsihe (Armazi Kalesi)'de bulunan taht ayağı
Samtavro Mezarlığı'dan eserler
Zguduri'den Bronz Griffon heykeli (MS 1. - 4. yüzyıl)

Kaynakça

^ ^a ^b (Ermenice) Yeremyan, Suren T. «Իբերիա» (Iberia). Soviet Armenian Encyclopedia. vol. iv. Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1978, p. 306.
^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2020.
^ "Kartli Krallığı". 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2013.
^ Machabeli, pls. 37, 51-54, 65-66
^ Makalatia, pp. 184-93
^ Braund, pp. 126-27)
^ Braund, pp. 212-15
^ Apakidze, pp. 397-401
^ Spaeth 2013, s. 133.
^ Hitchins 2001, ss. 464-470.
^ "GEORGIA iii. Iranian elements in Georgian art and archeology". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2015.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Alexander Mikaberidze. Historical Dictionary of Georgia 17 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Rowman & Littlefield, 6 feb. 2015 978-1442241466 p 528
^ Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation. ISBN 0253209153. 13 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2015.
^ ენამ შემოინახა ტოპონიმი–"ზედაზენი", ანუ "ზედა ზადენი", რაც გულისხმობს "ქვედა ზადენის" არსებობასაც. ერთი მოსაზრებით, სწორედ ჯვრის მთას ერქვა "ქვედა ზადენი" და იდგა ზადენის კერპი;

Konuyla ilgili yayınlar

Spaeth, Barbette Stanley (2013). The Cambridge Companion to Ancient Mediterranean Religions. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521113962.
Roger Rosen, Jeffrey Jay Foxx. Georgia: A sovereign country of the Caucasus
Thomson, Robert W. Rewriting Caucasian History (1996) ISBN 0-19-826373-2
Braund, David. Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC-AD 562 (New York: Oxford University Press, 1994) ISBN 0-19-814473-3
Lang, David Marshall. The Georgians (London: Thames & Hudson, 1966)
Toumanoff, Cyril. Studies in Christian Caucasian History. Washington D.C.: Georgetown University Press, 1963
Edward Gibbon, Volume II, Chapter XLII, discusses Iberia as one of the areas in the "Barbaric world"

[SAE-1] (Ermenice) Yeremyan, Suren T. «Իբերիա» (Iberia). Soviet Armenian Encyclopedia. vol. iv. Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1978, p. 306.

[2] "Arşivlenmiş kopya". 20 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2020.

[3] "Kartli Krallığı". 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2013.

[4] Machabeli, pls. 37, 51-54, 65-66

[5] Makalatia, pp. 184-93

[6] Braund, pp. 126-27)

[7] Braund, pp. 212-15

[8] Apakidze, pp. 397-401

[FOOTNOTESpaeth2013133-9] Spaeth 2013, s. 133.

[FOOTNOTEHitchins2001464-470-10] Hitchins 2001, ss. 464-470.

[11] "GEORGIA iii. Iranian elements in Georgian art and archeology". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2015.

[books.google.nl-12] Alexander Mikaberidze. Historical Dictionary of Georgia 17 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Rowman & Littlefield, 6 feb. 2015 978-1442241466 p 528

[13] Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation. ISBN 0253209153. 13 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2015.

[14] ენამ შემოინახა ტოპონიმი–"ზედაზენი", ანუ "ზედა ზადენი", რაც გულისხმობს "ქვედა ზადენის" არსებობასაც. ერთი მოსაზრებით, სწორედ ჯვრის მთას ერქვა "ქვედა ზადენი" და იდგა ზადენის კერპი;

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]