ทวารบาล

ทวารบาลที่วัดฮินดูในศรีลังกา

ยักษ์ที่พระบรมมหาราชวัง

ทวารบาล [ทะ-วา-ระ-บาน] หมายถึง ผู้รักษาประตูหรือทางเข้าออก มักเป็นรูปนักรบหรือยักษ์ที่ดูน่ากลัว โดยมากมักถืออาวุธ โดยมีการสร้างรูปปั้นทวารบาลอันเป็นส่วนหนึ่งขององค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมทั้งในวัฒนธรรมฮินดู พุทธและเชน

ต้นกำเนิดและรูปแบบ

รูปแบบทวารบาลในองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมมีต้นกำเนิดมาจากแนวคิดเรื่องเทพารักษ์ อย่างเช่น ยักษ์และรูปนักรบ อย่างอจละในแต่ละท้องที่

รูปปั้นทวารบาลมักตั้งอยู่ด้านนอกของศาสนสถานของศาสนาพุทธหรือฮินดู รวมถึงพระราชวัง เพื่อปกป้องความศักดิ์สิทธิ์ ทวารบาลมักมีอาวุธ มีรูปร่างหน้าตาคล้ายปีศาจ แต่หากเป็นประตูของวัดพุทธในศรีลังกามักจะมีรูปร่างหน้าตาเป็นมนุษย์ ทวารบาลรูปสัตว์เป็นรูปแบบที่พบมากในศิลปะอินเดีย ในสมัยอินเดียโบราณพบรูป สิงห์ ช้างบนโตรณะทางเข้าสถูปอันเป็นความหมายมงคล พบรูปนาคในตำแหน่งกรอบประตูทางเข้าศาสนสถาน และยังพบสัตว์พาหนะของทวารบาล เช่น มกรและเต่า อย่างรูปคงคาเหยียบมกรในเทวสถานที่เทวครห

ทวารบาลในศิลปะเขมร พบหลายรูปแบบ ทั้งที่เป็นทวารบาลรูปบุคคล เช่น นนทิเกศวรที่ใบหน้าแสดงความเมตตา และมหากาลที่มีใบหน้าดุร้าย รูปสัตว์เช่น สิงห์ หรือสัตว์และอมนุษย์ที่เกี่ยวข้องกับภาคอวตารหรือบริเวณของพระวิษณุ เช่น วานรและนรสิงห์ รูปสัตว์ในคติบางอย่างเช่น มกร นาค อันมีความหมายด้านความอุดมสมบูรณ์

ศิลปะจีนมีการใช้รูปคน สัตว์ และสิ่งของในความหมายเชิงสัญลักษณ์ การทำรูปทวารบาลของจีนนอกจากจะทำในพระราชวังหรือวัดแล้วยังให้ความสำคัญกับการสร้างสุสานและผู้วายชนม์ รูปแบบที่ปรากฏบนบานประตูมักเขียนเป็นรูปนักรบ เรียกว่า มิงชิ้น สัตว์ทวารบาลของจีน เช่น สิงห์ มังกร และช้าง เป็นต้น

ในศิลปะไทยปรากฎโดยทั่วไปตามบานประตูวิหารและอุโบสถ มีลักษณะแตกต่างกันไป เช่น รูปเทวดา ยักษ์ ชาวต่างชาติ สัตว์หิมพานต์ เป็นต้น ส่วนใหญ่มักพบทวารบาลแบบไทยยืนบนแท่นและถือพระขรรค์ มีการสร้างทวารบาลแบบจีนที่เรียกว่า เซี่ยวกาง ซึ่งตามประวัติว่าเป็นขุนนางฝ่ายทหารของพระเจ้าหลีซีบิ๋นหรือพระเจ้าถังไท่จงสมัยราชวงศ์ถัง