จักรวรรดิ

จักรวรรดิ (อ่านว่า จัก-กฺระ-หฺวัด, อังกฤษ: empire) ถูกนิยามว่าหมายถึง "กลุ่มชาติรัฐหรือชาติพันธุ์ที่อยู่ภายใต้การปกครองของจักรพรรดิหรืออธิปไตยของรัฐอื่น ๆ ที่ทรงอิทธิพล โดยทั่วไปมีอาณาเขตกว้างใหญ่กว่าราชอาณาจักร"

นักวิชาการได้ถกเถียงกันมานานเกี่ยวกับคำว่า “Empire” ในภาษาอังกฤษหรือ “จักรวรรดิ” ในภาษาไทย (จากคำภาษาละติน “imperium” ที่หมายถึงสายการบังคับบัญชาทางการทหารของรัฐบาลโรมันโบราณ) โดยทั่วไปมักนิยามให้เป็นรัฐที่มีอาณาจักรอื่นที่มีประชากรและวัฒนธรรมที่แตกต่างชัดเจนอยู่ภายใต้อิทธิพลอำนาจการปกครองหรืออยู่ในเครือจักรภพ เช่นประเทศในเครือจักรภพอังกฤษในปัจจุบัน นิยามอีกรูปแบบหนึ่งอาจเน้นปัจจัยทางเศรษฐกิจหรือการเมือง แต่โดยทั่วไปมักหมายถึงการครอบงำทางอำนาจการทหาร

เช่นเดียวกับรัฐทั่วไป จักรวรรดิจะมีโครงสร้างทางการเมืองของตนเอง หรืออย่างน้อยก็โดยวิธีกดขี่บังคับให้อยู่ใต้อำนาจ จักรวรรดิบนแผ่นดินใหญ่ (เช่น จักรวรรดิมองโกล หรือจักรวรรดิอาคีเมนิดเปอร์เชีย – Achaemenid Persia) มักจะขยายไปตามอาณาเขตที่ประชิดต่อเนื่องกัน ส่วนจักรวรรดิทางทะเล (เช่น จักรวรรดิเอเธนีเนียน จักรวรรดิโปรตุเกสและจักรวรรดิอังกฤษ) อาจมีอาณาเขตกระจัดกระจายหลวม ๆ แต่อยู่ในอำนาจการควบคุมทางกองทัพเรือเป็นต้น จักรวรรดิที่มีมาก่อนจักรวรรดิโรมันหลายร้อยปี ได้แก่จักรวรรดิอียิปต์ซึ่งได้ก่อตั้งจักรวรรดิเมื่อประมาณ 1000 ปีก่อน พ.ศ. โดยการรุกรานและผนวกนิวเบียและรัฐอิสระโบราณชื่อเลแวนต์ (Levant) จักรวรรดิแอคคาเดียนแห่งซาร์กอนแห่งแอคแคดมีตัวตนอยู่ในฐานะเป็นรูปแบบแรกสุดของจักรวรรดิบนแผ่นดินใหญ่ที่ห่างไกล จักรวรรดิมีความแตกต่างโดยชัดเจนจากการเป็นสหพันธรัฐซึ่งมีความผูกพันทางการปกครองแต่มีอำนาจที่เป็นอัตตาณัติ (autonomy) ที่มากพอควรที่รัฐบาลกลางล่วงละเมิดมิได้ ในอีกแง่มุมหนึ่งอาจกล่าวเปรียบเทียบจักรวรรดิทางกายภาพได้ว่าเป็นการครอบงำด้วยอิทธิพลที่มิใช่การทหารโดยตรง แต่เป็นการตกอยู่ในเขตอิทธิพลทางการเมืองและวัฒนธรรมที่เป็นไปในทางเดียวกัน มองที่อีกด้านของเหรียญเดียวกันนี้ก็อาจเห็นได้อีกมุมมองหนึ่งได้ว่าเป็นการใช้ยุทธวิธีแบ่งแยกแล้วปกครอง โดยกลุ่มชนที่ต่างเชื้อชาติและวัฒนธรรม (“ศัตรูของศัตรูของเราก็คือเพื่อนของเรา”) โดยเข้าไปแทรกแซงระหว่างกลางเพื่อประโยชน์สูงสุดของจักรวรรดิ

การเปรียบเทียบอีกแบบหนึ่งได้แก่แนวคิด “มหาอำนาจ” และ “อภิมหาอำนาจ” ซึ่งได้ปรากฏตัวอย่างที่เป็นที่ประจักษ์มาแล้วคือจักรวรรดิบริติชที่นับเป็นอภิมหาอำนาจได้ ในช่วงที่รุ่งเรืองจักรวรรดิอังกฤษใหญ่ที่สุดในประวัติศาสตร์ของโลกโดยมีอาณาเขตครอบคลุมพื้นที่มากกว่าหนึ่งในสี่ของพื้นที่ที่เป็นแผ่นดินของโลก มีอำนาจครอบงำทางการเมือง เศรษฐกิจ การเงินและวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีในช่วงเวลานั้นไปเกือบทั้งโลก

รายชื่อจักรวรรดิ

จักรวรรดิโบราณ

จักรวรรดิยุคแรก

จักรวรรดิอาคีเมนิดแห่งเปอร์เซียขณะแผ่อาณาเขตกว้างขวางที่สุด จักรวรรดิโมริยะแห่งอินเดียขณะมีอาณาเขตไพศาลที่สุดในรัชกาลพระเจ้าอโศกมหาราช

• จักรวรรดิเอลาไมท์ (Elamite Empire) (ประมาณ 2160 ปี ก่อน พ.ศ. – พ.ศ. 4)
• จักรวรรดิแอกแคด (Akkadian Empire) (ประมาณ 1800 ปี ก่อน พ.ศ. – 1600 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิมิโนอัน (minoan Empire) (1457 ปีก่อน พ.ศ. – 957 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิเออร์ที่ 3 (Ur III Empire) (ประมาณ 1560 ปีก่อน พ.ศ. – 1457 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิบาบิโลน (Babylonian Empire) (ประมาณ 1360 ปีก่อน พ.ศ. – 1060 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิอียิปต์ (Egyptian Empire) (1010 ปีก่อน พ.ศ. – 530 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิฮิทไทท์ (Hittite Empire) (ประมาณ 920 ปีก่อน พ.ศ. – 640 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิฟินิเชีย (Phoenicia Empire) 660 ปีก่อน พ.ศ. – 260 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิอิสเรไรท์ (Israelite Empire) (510 ปีก่อน พ.ศ. - 380 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิอัสซีเรีย (Assyrian Empire) (ประมาณ 360 ปีก่อน พ.ศ. – 69 ปีก่อน พ.ศ.)
• จักรวรรดิอคีเมนียะห์ (Achaemenid Empire) - จักรวรรดิเปอร์เซีย ประมาณ 7 ปีก่อน พ.ศ. – พ.ศ. 213)
• จักรวรรดิมคธ (Magadhan Empire) (พ.ศ. 43 – พ.ศ. 243/404?)
• จักรวรรดิมาเกโดนีอา (Macedonian Empire) (ประมาณ พ.ศ. 205 – พ.ศ. 234)
• จักรวรรดิโมริยะ (Maurya Empire) (พ.ศ. 222 – พ.ศ. 358)
• จักรวรรดิเซลูซิด (Seleucid Empire) (พ.ศ. 220 – พ.ศ. 483)
• จักรวรรดิสาตวาหนะ (Satavahana Empire)
• จักรวรรดิฉิน (Empire of Qin) (พ.ศ. 322 – พ.ศ. 337)
• จักรวรรดิฮั่น (Han Empire)
• จักรวรรดิพาร์เทียน (Parthian Empire) (ประมาณ 343 ปีก่อน พ.ศ. – พ.ศ. 767)
• จักรวรรดิโรมัน (พ.ศ. 516 – พ.ศ. 863)

สมัยคลาสสิก

จักรวรรดิโรมันในรัชกาลจักรพรรดิทราจัน เป็นขณะที่จักรวรรดิกว้างขวางที่สุด จักรวรรดิฮั่นของจีนใน 87 ปีก่อน ค.ศ.

คริสตสหัสวรรษที่ 1

• จักรวรรดิกุษาณะ (Kushan Empire)
• จักรวรรดิซาสซาเนีย (Sassanian Empire) (พ.ศ. 767 – พ.ศ. 1194)
• จักรวรรดิพาลไมรีน (Palmyrene Empire) (พ.ศ. 803 – พ.ศ. 815)
• จักรวรรดิเทโอทิหัวคาโน (Teotihuacano Empire) (พ.ศ. 843 – พ.ศ. 1543)
• จักรวรรดิโรมันตะวันตก (พ.ศ. 863 – พ.ศ. 1019)
• จักรวรรดิไบแซนไทน์ (Byzantine Empire) (พ.ศ. 863 – พ.ศ. 1996)
• จักรวรรดิคุปตะ (Gupta Empire) (พ.ศ. 863 – พ.ศ. 1093)
• จักรวรรดิสุย (Sui Empire)
• จักรวรรดิถัง (Tang Empire)
• จักรวรรดิเทียฮัวนาโก (Tiahuanaco Empire) (พ.ศ. 1043 – พ.ศ. 1543)
• จักรวรรดิอัคซูไมท์ (Aksumite Empire) (พ.ศ. 943 – พ.ศ. 1243)
• จักรวรรดิแฟรงค์ (Frankish Empire) (ประมาณ พ.ศ. 1052 – พ.ศ. 1386)
• จักรวรรดิศรีวิชัย (Srivijaya Empire) (พ.ศ. 1202 - ราวพุทธศตวรรษที่ 18)
• จักรวรรดิธิเบต (Tibetan Empire) ( ประมาณ พ.ศ. 1143 – ประมาณ พ.ศ. 1543)
• จักรวรรดิอาหรับ (Arab Empire) (ประมาณพ.ศ. 1173 – พ.ศ. 1801)
• จักรวรรดิบัลแกเรีย (Bulgarian Empire) (พ.ศ. 1224 – พ.ศ. 1561 และ พ.ศ. 1728 – พ.ศ. 1939)
• จักรวรรดิจาลุกยะ (Chalukya Empire) (พ.ศ. 1050 – พ.ศ. 1650)
• จักรวรรดิราษฏรกูฏ (Rashtrakuta Empire) (พ.ศ. 1278 – พ.ศ. 1525)
• จักรวรรดิปาละ (Pala Empire)
• จักรวรรดิเหลียว (Liao Empire)
• จักรวรรดิซ่ง (Song Empire)
• จักรวรรดิโจฬะ (Chola Empire) (พ.ศ. 1345 – พ.ศ. 1745)
• จักรวรรดิเวนิส (Venetian Empire) (พ.ศ. 1345 – พ.ศ. 2340)
• จักรวรรดิขอม (Kom Empire) (พ.ศ. 1345 – พ.ศ. 2005)
• จักรวรรดิเกรทโมราเวีย (Great Moravian Empire) (พ.ศ. 1376 – ประมาณ พ.ศ. 1445)
• จักรวรรดินอร์มัน (Norman Empire) (พ.ศ. 1454 – ประมาณ พ.ศ. 1645)
• จักรวรรดิกานา (Ghana Empire) (ประมาณ พ.ศ. 1445 – พ.ศ. 1783)
• จักรวรรดิตูอิตองงา (Tu'i Tonga Empire) (พ.ศ. 1493 – พ.ศ. 2418?)
• จักรวรรดิกาซานาวิด (Ghaznavid Empire) (พ.ศ. 1506 – พ.ศ. 1730)
• จักรวรรดิโกคูรยอ (Goguryeo Empire) (พ.ศ. 506 – พ.ศ. 1211)
• อาณาจักรพัลแฮ (Balhae Empire) (พ.ศ. 1241 – พ.ศ. 1469)
• จักรวรรดิเวียดนาม (Vietnamese Empire) (พ.ศ. ? – พ.ศ. 2488)
• จักรวรรดิโรมันอันศักดิ์สิทธิ์ (พ.ศ. 1505 – พ.ศ. 2349)
• จักรวรรดิฮังการี (Hungarian Empire) (พ.ศ. 1543 – พ.ศ. 2461)

คริสต์ศตวรรษที่ 11-15

สมัยหลังคลาสสิก

การขยายตัวของรอชิดีน จักรวรรดิมองโกลในคริสต์ศตวรรษที่ 13

• จักรวรรดิฮอยซาลา (Hoysala Empire) (พ.ศ. 1569 – พ.ศ. 1886)
• จักรวรรดิเซลจุค (Seljuk Empire) (ประมาณ พ.ศ. 1580 – พ.ศ. 1737)
• จักรวรรดิคองโก (Kongo Empire) (ประมาณ พ.ศ. 1643 – ประมาณ พ.ศ. 2427)
• จักรวรรดิเอธิโอเปีย (Ethiopian Empire) (ประมาณ พ.ศ. 1680 – พ.ศ. 2518)
• จักรวรรดิอาณานิคมเดนมาร์ก (Danish colonial empire) (พ.ศ. 1750 – พ.ศ. 2496)
• จักรวรรดิลาติน (Latin Empire) (พ.ศ. 1747 – พ.ศ. 1804)
• จักรวรรดิมองโกล (Mongol Empire) (พ.ศ. 1749 – พ.ศ. 2045)
• จักรวรรดิอบิสซีเนีย (Abyssinian Empire) (พ.ศ. 1813 – พ.ศ. 2517)
• จักรวรรดิออตโตมัน (Ottoman Empire) (พ.ศ. 1824 – พ.ศ. 2466)
• จักรวรรดิมัชปาหิต (Majapahit Empire) (พ.ศ. 1836 – ประมาณ พ.ศ. 2043)
• จักรวรรดิมาลี (Mali Empire) (พ.ศ. 1778 – พ.ศ. 2188)
• จักรวรรดิหยวน (Yuan Empire) (พ.ศ. 1814 – พ.ศ. 1911)
• จักรวรรดิเซอร์เบีย (Serbian Empire) (พ.ศ. 1888 – พ.ศ. 1914)
• จักรวรรดิวิชัยนคร (Vijayanagar Empire) (ประมาณ พ.ศ. 1879 – พ.ศ. 2193)
• จักรวรรดิหมิง (Ming Empire) (พ.ศ. 1911 – พ.ศ. 2187)
• จักรวรรดิแอซเท็ก (Aztec Empire) (พ.ศ. 1918 – พ.ศ. 2064)
• โกลเดนฮอร์ด (Golden Horde) (พ.ศ. 1921 – พ.ศ. 2045)
• จักรวรรดิซองไฮ (Songhai Empire) (พ.ศ. 1950 – พ.ศ. 2050)
• จักรวรรดิทิมูริด (Timurid Empire) (พ.ศ. 1944 – พ.ศ. 2048)
• จักรวรรดิอินคา (Incan Empire) (พ.ศ. 1981 – พ.ศ. 2076)
• จักรวรรดิโปรตุเกส (Portuguese Empire) (พ.ศ. 1958 – พ.ศ. 2542)
• จักรวรรดิสเปน (Spanish Empire) (พ.ศ. 2035 – พ.ศ. 2518)

คริสต์ศตวรรษที่ 16-ปฏิวัติอุตสาหกรรม

• จักรวรรดิซาฟาวิด (Safavid Empire) (พ.ศ. 2045 – พ.ศ. 2265)
• จักรวรรดิโมกุล (Mughal Empire) (พ.ศ. 2069 – พ.ศ. 2400)
• จักรวรรดิสวีเดน (Swedish Empire) (พ.ศ. 2104 – พ.ศ. 2421)
• จักรวรรดิอังกฤษ (British Empire) (ประมาณ พ.ศ. 2126 – )
• จักรวรรดิฝรั่งเศส (French Empire) (ประมาณ พ.ศ. 2148 – )
• จักรวรรดิดัตช์ (Dutch Empire) (พ.ศ. 2163 – )
• จักรวรรดิชิง (Qing Empire) (พ.ศ. 2187 – พ.ศ. 2455)
• จักรวรรดิมราฐา (Maratha Empire) (พ.ศ. 2217– พ.ศ. 2304)
• จักรวรรดิซูลู (Zulu Empire) (ประมาณช่วงศตวรรษ พ.ศ. 2244 – พ.ศ. 2343)
• จักรวรรดิรัสเซีย (Russian Empire) (พ.ศ. 2264 – พ.ศ. 2460)

ยุคปฏิวัติอุตสาหกรรม-ปัจจุบัน

สมัยใหม่

ดินแดนของออตโตมันที่ได้มาระหว่าง ค.ศ. 1481 ถึง 1683 จักรวรรดิสเปน-โปรตุเกสแห่งสหภาพไอบีเรียเป็นจักรวรรดิทั่วโลกแรก

จักรวรรดิรัสเซียใน ค.ศ. 1866 ใน ค.ศ. 1920 จักรวรรดิอังกฤษเป็นจักรวรรดิที่ใหญ่ที่สุดในประวัติศาสตร์

วิวัฒนาการของจักรวรรดิฝรั่งเศสนับแต่ปลายคริสต์ศตวรรษที่ 18 ถึงคริสต์ศตวรรษที่ 20 จักรวรรดิญี่ปุ่นซึ่งมีอาณาเขตกว้างใหญ่ที่สุดใน ค.ศ. 1942

• จักรวรรดิออสเตรีย (Austrian Empire) (พ.ศ. 2347 – พ.ศ. 2410)
• จักรวรรดิเม็กซิโก (Mexican Empire) (พ.ศ. 2365 – พ.ศ. 2366 และ พ.ศ. 2407 – พ.ศ. 2410)
• จักรวรรดิบราซิล (Brazilian Empire) (พ.ศ. 2365 – พ.ศ. 2432)
• จักรวรรดิอิตาลี (Italian Empire) (พ.ศ. 2404 – พ.ศ. 2488)
• จักรวรรดิออสเตรีย-ฮังการี (Austro-Hungarian Empire) (พ.ศ. 2410 – พ.ศ. 2461)
• จักรวรรดิเยอรมัน (German Empire) (พ.ศ. 2414 – พ.ศ. 2461)
• จักรวรรดิญี่ปุ่น (Empire of Japan) (พ.ศ. 2414 – พ.ศ. 2488)
• จักรวรรดิอาณานิคมเบลเยียม (Belgian Empire) (พ.ศ. 2428 – พ.ศ. 2486)
• จักรวรรดิเกาหลี (Korean Empire) (พ.ศ. 2440 – พ.ศ. 2453)
• จักรวรรดิอเมริกัน (American Empire) (พ.ศ. 2441 – พ.ศ. 2551)
• จักรวรรดิสหภาพโซเวียต (Soviet Union) (พ.ศ. 2460 – พ.ศ. 2534)
• จักรวรรดิไรช์ที่สาม (Third Reich) (พ.ศ. 2482 – พ.ศ. 2488)
• จักรวรรดิแอฟริกากลาง (Central African Empire) (พ.ศ. 2520 – พ.ศ. 2522)

ดูเพิ่ม

• จักรวรรดินิยม
• จักรวรรดิอาณานิคม
• รายชื่อจักรวรรดิเรียงตามพื้นที่
• ลัทธิอาณานิคม