Rapalski ugovor
Rapalski sporazum je međudržavni sporazum između Kraljevine Italije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kojim je rešeno tzv. jadransko pitanje - utvrđivanje posleratnih granica na istočnoj jadranskoj obali između dviju kraljevina. Potpisan je 12. novembra 1920. godine u gradu Rapalu pored Đenove.
Historijske činjenice pre potpisivanja Ugovora:
- Raspadom Austro-Ugarske vojska Kraljevine Italije, u skladu s Londonskim ugovorom iz 1915., okupira skoro čitavu Julijsku multietničku regiju (bivše Austrijsko primorje kome pripaja i dio Krasa: železnički i cestovni prometni pravac od Šapjane do Postojne, koje su pripadale Kranjskoj - Carniola) zaustavivši se na granici teritorija Fiume (Corpus separatum Rijeke, v.Rijeka, Povijest) čije pripadanje nije bilo definisano Londonskim sporazumom;
- D'Annunzio sa svojim paramilitarnim legionarima 1918. osvaja Rijeku i proglašava pripojenje Italiji, a nakon odbijanja tog čina od strane Italije, Arditi osvajaju područje Sušaka, Bakra i Kraljevice (dio Hrvatskog primorja koje je ranije pripadalo banovini Hrvatskoj i Slavoniji) te ostrvo Krk (pripadao Austrijskom primorju) i proglasio Talijansku upravu Kvarnera (Regenza italiana del Quarnero);
- Rijeka i Sušak su paraleno i pod vojnom upravom savezničkih snaga Atante (Italije, Francuske, V. Britanije i SAD) sve do Rapalskog ugovora;
- U memorandumu od 17. II. 1919. Italija proglašava svoje pretenzije i na Rijeku (mimo Londonskog ugovora);
- Notom od 24. IV. 1019. predsednik SAD Vilson negira Londonski sporazum iz 1915. i zastupa ideju smoopredeljenja naroda AU (realizirano jedino na području Koruške);
- Nakon toga 24. X. 1919. Kraljevina SHS proklamira aneksiju Sušaka.
- Od 18. II. 1919. do 21. II. 1920. održava se, s prekidima, Pariška mirovna konferencija;
- Početkom 1920. Francuska i V. Britanija vrše snažan pritisak na jugosl. mirovnu delegaciju na čelu s A. Trumbićem da popusti zahtevima Italije koja pod vodstvom premijera Đovanija Đolitija preti napuštanjem Konferencije, a intervencija W. Wilsona (nota od 10. II. 1920.) sprečila je daljnje navaljivanje, te je, na kraju, tal-jugoslav. spor upućen na direktne bilateralne pregovore;
Pregovori se vode u tri navrata, 11. V. 1920. u Palanzzi, 5-16. Vii 1920. u Spa da bi bili okončani 8-12. XI. 1920. u Rapalu. Pregovori su vođeni uz veliku premoć Italije koja je uživala podršku Francuske i V. Britanije. Predstavnici Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (A. Trumbić, M. Vesnić i K. Stojanović) su također bili spremni na kompromis, jer je državu privredno iscrpljivala nemogućnost korištenja okupiranih jadranskih luka, a nakon Vilsonovog poraza na izborima izgubljena je i američka podrška.
Rapalskim ugovorom pod Italijom ostaje okupirani teritorij Julije i Italija dobiva usku etničku enklavu Zadar (od velikog područja Dalmacije od Tribnja na sjeveru do rta Ploče sa Šibenikom i Zadrom i širokim zaleđem u slivu reka Čikole, Krke i Butušnice koje je Italija trebala dobiti prema Londonskom sporazumu 1915.) i otoke Lastovo, Palagruža i Sušac, dok je otok Krk i sjeveroistočni dio Istre (Kastavština), koji su prema Londonskom sporazumu trebao pripasti Italiji, potpao pod Kraljevinu SHS, a okupirani dio Hrvatskog primorja je vraćen s time da se status Sušaka (v.) definisao tek 1924. Rimskim ugovorom;.
Rijeka je jedina na čitavom ovom području dobila pravo na svoju autonomiju kao Slobodna Država Rijeka, usled čega je riječki duce, Gabrijele Danuncijo, kao objavio rat Italiji i ubrzo pobegao iz Rijeke nakon prvog pucnja savezničke mornarice. Za 4 godine i to pravo na autonomiju Rijeke ove dve države ukidaju.
Aneksijom većeg dijela Julijske pokrajine Italiji započinje XX. stoljetna tragedija naroda ove multietničke regije koji do danas nisu realizirali svoje pravo na samoopredjeljenje i postali žrtva kolonijalnih i iredentističkih težnji okolnih drava: Italije, Slovenije i Hrvatske. Tako, nakon raspada Austro-Ugarske, 50% stanoništva Julije, oko 440.000 Hrvata i Slovenaca -172.784 Hrvata (s otokom Krkom) i 276.398 Slovenaca (prema posljednjem popisu stanovništva u Austro-Ugarskoj iz 1910. godine), će vrlo brzo biti izloženi talijanizaciji, zatvaranju slavenskih prosvetnih i kulturnih ustanova i fašističkom teroru, a isto tako nakon aneksije Julije SRH i SRSl 1945. do velikog etničkog čišćenja, egzodus preko 350.000 stanovnika.