Osnivanje Rima
Osnivanje Rima obrađuju mnoge legende, koje u poslednje vreme dopunjuju i naučne istorijske rekonstrukcije. Prema tradicionalnom datumu, koji je u 1. veku st. e. izračunao rimski filolog i polihistor Marko Terencije Varon, grad Rim osnovan je 21. aprila 753. godine stare ere .
Kada se Italija oko 700. godine st. e. pojavila na istorijskoj pozornici, ona je već bila naseljena raznim narodima različitih kultura i jezika, koje se danas skupno nazivaju "italski narodi". Većina stanovnika poluostrva živela je u selima ili malim gradovima, bavila se zemljoradnjom ili stočarstvom (Italija znači "zemlja teladi") i govorila italskim dijalektima koji su pripadali indoevropskoj porodici jezika. Osački i umbrijski su bili srodni italski dijalekti, kojim su govorili stanovnici Apenina. Druga dva italska dijalekta, latinski i venetski, takođe su bili međusobno blisko povezani, a govorili su ih Latini u Laciju (dolina u zapadnom delu srednje Italije), odnosno narod severoistočne Italije (blizu današnje Venecije). Japigi i Mesapi naseljavali su jugoistočnu obalu. Njihov je jezik nalikovao govoru Ilira na istočnoj obali Jadranskog mora. Tokom 5. veka st. e. dolinu reke Pad u severnoj Italiji (Cisalpijska Galija) zauzela su galska plemena koja su govorila keltskim jezikom i koji su se iz kontinentalne Evrope doselili preko Alpa. Prvi visoko civilizovan narod Italije bili su Etrurci, koji su ujedno bili i jedini stanovnici poluostrva čiji jezik nije bio indoevropski. Do 700. godine st. e. nekoliko grčkih kolonija bilo je osnovano duž južne obale Italije. I Grci i Feničani razvili su aktivnu trgovinu sa italskim narodima.
Moderna istorijska analiza sve više napreduje u pokušaju da objasni kako je do ranog razvoja Rima došlo u ovom multikulturnom okruženju i pod uticajem viših civilizacija Etruraca na severu i Grka na jugu. Rimska religija duguje mnogo verovanjima i običajima Etruraca. Rimljani su alfabet primili od Etruraca i zatim ga prilagodili, a Etrurci su ga sa svoje strane bili primili i sebi prilagodili iz grčkih kolonija u Italiji. Viši činovnici rimske republike nosili su znamenja koja potiču od Etruraca: kurulno sedište, toga s purpurnim rubom (toga praetexta) i svežnjevi pruća (fasces). Gladijatorske borbe i vojni trijumf takođe su preuzeti od Etruraca. Rim je ležao oko 22 km od obale, na reci Tibru, na granici Lacija i Etrurije. Pošto je to mesto bilo pogodno za prelazak reke i pošto je ležalo na kopnenom putu od Apenina ka moru, predstavljalo je dodirnu tačku tri različita naroda: Latina, Etruraca i Sabinjana. Mada po jeziku i kulturi latinsko, rimsko je stanovništvo moralo od najstarijeg vremena biti donekle šaroliko, što bi pomoglo da se objasni otvorenost rimskog društva u istorijsko doba.
Period kraljevstva (753–509. st. e.) i rane republike (509–280. st. e.) jesu najsiromašnije dokumentovani periodi rimske istorije, jer su prikazi rimske istorije napisani tek mnogo kasnije. Grčki istoričari nisu obraćali ozbiljniju pažnju na Rim sve do rata s Pirom (280–275. st. e.), kada je Rim završavao svoje osvajanje Italije i borio se protiv grčkog grada Tarenta u južnoj Italiji. Prvi rimski istoričar, senator Kvint Fabije Piktor, živeo je i pisao još kasnije, tokom drugog punskog rata (218–201. st. e.). Stoga pisanje istorije u Rimu nastaje tek pošto je Rim završio svoje osvajanje Italije, pošto je izrastao u veliku silu antičkog sveta i pošto se upustio u divovsku borbu s Kartaginom oko kontrole zapadnog Mediterana. Istorija Fabija Piktora, koja je počinjala mitskim trojanskim poreklom grada i prikazivala događaje do Fabijevog vremena, utvrdila je oblik potonjih istorijskih dela u Rimu. Tokom poslednjih dvesta godina stare ere još 16 drugih Rimljana je pisalo slična dela. Sva se ta dela sada kolektivno zovu "rimska analistička tradicija", jer su mnoga od njih pokušavala da daju analistički prikaz događaja tokom perioda republike.
Mada nijedno od ovih dela nije u potpunosti sačuvano, prvih deset knjiga istorije Tita Livija, jednog od najvećih rimskih istoričara, postoje i danas. One pokrivaju rimsku istoriju od najranijeg doba do 293. godine st. e. (sačuvane su i knjige od 21. do 45, koje pokrivaju događaje od 218. do 167. st. e.). S obzirom da je Livije pisao tokom Avgustove vladavine (27. st. e. – 14. n. e.), bio je oko 200 godina udaljen od Fabija Piktora, koji je opet i sam živeo mnogo vremena posle događaja koje je prikazivala njegova istorija. Stoga su pišući o ranom Rimu antički pisci bili suočeni s velikim teškoćama u pokušaju da ustanove istinu. Na raspolaganju su imali spisak godišnjih magistrata, koji je počinjao od osnivanja republike (konzulski fasti), i taj je spisak davao hronološki okvir njihovim delima. Skicu glavnih događaja pružali su im religijski zapisi i tekstovi nekih zakona i ugovora, npr Zakona dvanaest tablica. Antički su istoričari ovaj oskudan materijal osvežili pričama kako domaćeg tako i grčkog folklora. Stoga su vremenom istorijske činjenice o ranom Rimu često prolazile kroz patriotske reinterpretacije, uključujući preterivanje, potiskivanje sramotnih činjenica i jednostavno izmišljanje.
Izgleda da su rimske istorije pisane tokom 2. veka st. e. predstavljale relativno kratke sažetke događaja. Ali, tokom 1. veka st. e. na rimske je pisce sve više uticalo grčko retorsko obrazovanje, što je rezultiralo time da su njihove istorije postale znatno duže; u njih su sada uključivani fiktivni govori i dugi prikazi izmišljenih bitaka i političkih sukoba, koji, međutim, ne daju tačnu sliku istorije ranog Rima, već odslikavaju vojnu i političku situaciju i sporove u poznoj republici. Livijeva istorija ranog Rima, na primer, predstavlja mešavinu nekih činjenica i mnogo fikcije. Pošto je često veoma teško razdvojiti činjenicu od fikcije u njegovom delu i pošto to zahteva mnogo ličnog rasuđivanja, među modernim ispitivačima postoji, a i dalje će postojati, neslaganje o mnogim aspektima rane rimske istorije.
- Vidi glavni članak: Romul i Rem
Mada grčki istoričari nisu o Rimu ozbiljnije pisali sve do rata s Pirom, bili su mnogo pre toga svesni postajanja Rima. U skladu sa svojim običajem da poreklo stranih naroda na koje su nailazili objasne tako što će te narode povezati sa lutanjima nekog od svojih mitskih heroja, kao što su Jason i Argonauti, Herakle ili Odisej, grčki su pisci počev od 5. veka st. e. izmislili najmanje 25 različitih mitova o osnivanju Rima. U jednom od najranijih (Helanik s Lezbosa), koji je postao široko prihvaćen, trojanski junak Eneja i nekoliko Trojanaca pobegli su iz Troje nakon njenog osvajanja od strane Grka. Pošto su neko vreme lutali po Mediteranu, naselili su se u srednjoj Italiji, gde su se srodili sa starosedeocima i postali Latini.
Iako je veza između Rima i Troje neistorijska, potonji su Rimljani bili tako polaskani ovim slavnim mitskim poreklom da su ga spremno prihvatili i inkorporisali u vlastitu predaju o počecima Rima. Rimski su istoričari znali da je republika osnovana oko 500. godine st. e., jer je godišnja lista njihovih magistrata išla unazad samo do tog vremena. Pre tog vremena, smatrali su oni, Rimom je uzastopno vladalo sedam kraljeva. Koristeći grčke genealoške metode, procenili su da bi sedam kraljeva vladalo oko 250 godina, što bi značilo da kraljevski period u Rimu počinje polovinom 8. veka. Antički se istoričari u početku nisu slagali oko tačne godine osnivanja Rima – navodile su se razne godine u rasponu od 814. god. st. e. do 728. god. st. e. Do kraja republike postalo je opšteprihvaćeno da je Rim osnovan 753. godine st. e. (i to 21. aprila 753), te da je republika počela 509. godine st. e.
Pošto je opšteprihvaćena godina razaranja Troje bila 1184. st. e., rimski su istoričari održavali neistorijsku vezu Troje sa Rimom tako što su izmislili niz fiktivnih kraljeva koji su navodno poticali od Trojanca Eneje i vladali latinskim gradom Albom Longom tokom interludija od 431 godine (1184–753. st. e.), sve dok poslednji potomci te kraljevske loze, blizanci Romul i Rem, nisu osnovali sopstveni grad, Rim, na brežuljku Palatinu. Prema mitu, blizanci, za koje se verovalo da su deca boga Marsa, bili su po naređenju Numitora, kralja Albe Longe, stavljeni u korpu, koja je bačena u Tibar. Oni su, međutim, preživeli, pošto ih je nahranila vučica, i zatim su zbacili s vlasti okrutnog kralja. Tokom čina osnivanja grada među braćom je izbila svađa i Romul je ubio Rema. Ova je priča bila rimska prerada široko rasprostranjene antičke mediteranske narodne priče, koja je pričana o mnogim vladarima, kao što su akadski kralj Sargon (oko 2300. god. st. e.), biblijski Mojsije, persijski kralj Kir Veliki, tebanski kralj Edip i blizanci Nelej i Pelije iz grčke mitologije.
Antički Rim nalazio se na ljevoj obali Tibra, oko 22 km od mora, u severnom djelu Lacija koji se graničio s Etrurijom. Na tom mestu nalazimo tragove naseljenosti još iz drugog milijuna stare ere. Prema antičkoj tradiciji, prvo naselje osnovano je na brežuljku Palatinu, jednom od nekoliko brežuljaka blizu Tibra, visokih od 30 do 50 metara. To se naselje nalazilo na mestu koje se kasnije nazivalo Roma Quadrata (= "četvrtasti Rim") i smatralo se prvim utvrđenim gradom koji je osnovao Romul. Arheološki podaci pokazuju da se ovo naselje proširilo polovinom 8. vi jeka stare ere, te da je ubrzo nakon toga druga grupa stanovnika – možda sabinskog porekla – naselila brežuljak Kvirinal. Prema antičkoj tradiciji, naselje na Palatinu najpre se proširilo na oblast poznatu pod imenom Septimontium (= "Sedmobrežje"), što se odnosilo na tri vrha Palatina, tri vrha Eskvilina i brežuljak Celij, koji su se svi nalazili u okviru pomerija – svete granice grada. (Točno značenje i lokacija Septimoncija, međutim, ostaju i danas nepoznati.) Ova je oblast zatim bila spojena sa sličnim naseljem koje se razvilo na Kvirinalu i Viminalu. U okviru ovako ujedinjenog naselja nalazilo se mesto budućeg Rimskog foruma; arheološki podaci pokazuju da je u periodu od 625. do 575. godine stare ere to močvarno bilo mesto isušeno i da je tu napravljeno trgovište. Grad je utvrđen zidinama, prema tradiciji tokom vladavine kralja Servija Tulija, koje su nazvane Servijevim zidom, a prema modernim istraživanjima u 4. vjeku stare ere. Unutar tih zidina sada se nalazilo svih sedam brežuljaka Rima (koji su uključivali i Septimoncij): Palatin, Aventin, Kapitol, Celij, Eskvilin, Viminal i Kvirinal.