Prijeđi na sadržaj

Kibela

Izvor: Wikipedija
Kibela na prestolu s lavom, rogom izobilja i muralnom krunom; rimski mermer, oko 50. naše ere, Getty Museum

Kibela ili Cibela (frigijski: Matar Kubileya/Kubeleya "Kibelijska Majka", možda "Planinska Majka"; lidijski: Kuvava; starogrčki: Κυβέλη Kybélē, Κυβήλη Kybḗlē, Κύβελις Kýbelis) bila je izvorno anatolijska boginja majka; možda je imala preteču u ranoneolitskom naselju Çatalhöyüku (u oblasti grada Konije), gde je, u jednoj žitnici, pronađena velika statua bremenite boginje predstavljene kako sedi na lavljem prestolu. To je jedina frigijska boginja za koju se danas zna i verovatno je zauzimala položaj zvanične boginje te države. Njen frigijski kult preuzeli su i prilagodili grčki kolonisti u Maloj Aziji i odatle ga proširili po kopnenoj Grčkoj i zapadnim grčkim kolonijama počev od 6. veka pne.

U Grčkoj je Kibela različito primljena. Preuzela je neke atribute boginje Zemlje, Geje, njenog minojskog pandana, Reje, i žetvene boginje majke, Demetre. Neki polisi, među njima Atina, zazivali su je kao zaštitnicu, no najpoznatiji grčki obredi i rituali vezani za Kibelu prikazuju je kao suštinski stranu, egzotičnu i misterioznu boginju koja stiže na kolima koja vuku lavovi, a njen dolazak prati glasna muzika, ispijanje vina i neobuzdana, ekstatična gomila njenih poštovalaca. Od svih božanstava u grčkoj religiji, jedino je Kibela za sveštenike imala evnuhe. Mnogi od njenih grčkih kultova sadržavali su i obrede posvećene Atisu, njenom kastriranom božanskom pastiru i pratiocu, čiji je lik verovatno predstavljao grčku tvorevinu.

U Rimu je Kibela bila poznata kao Magna Mater ("Velika Majka"). Rimska je država usvojila i razvila jedan poseban vid njenog kulta kad su Sibilinske knjige preporučile da se Kibela inkorporira u ključne religijske obrede tokom drugog punskog rata. Rimski mitografi načinili su od nje trojansku boginju i kao takvu je smatrali jednim od predačkih božanstava rimskog naroda, koji je, prema mitu, poticao od Trojanca Eneje. Kad je Rim zavladao mediteranskim svetom, romanizovani oblici Kibelinih kultova raširili su se po čitavom Rimskom carstvu. Rasprave i sporovi o značenju i moralnosti njenih kultova i sveštenstva počeli su još u antici i nastavljaju se i danas.

Poreklo i razvoj kulta

[uredi | uredi kod]

Anatolija

[uredi | uredi kod]
Žena koja sedi iz Çatalhöyüka oko 6,000. pne.

Kibela se možda razvila iz jedne anatolijske boginje majke kakvu predstavlja kip Žene koja sedi iz Çatalhöyüka, koji se datira u 6. milenij pne.[1] Ova krupna boginja majka plodnosti izgleda kao da se porađa sedeći na svom prestolu, a ruke su joj položene na dva rukonaslona u obliku neke životinje iz porodice mačaka. U frigijskoj umetnosti 8. veka pne. među artefaktima koji se povezuju s frigijskom boginjom majkom nalaze se lavovi kao pratioci, neka ptica grabljivica i mala vaza za tečnu žrtvu ili druge zavetne darove.[2]

Natpis matar kubileya urezan u jedno frigijsko svetilište u steni, koje se datira u prvu polovinu 6. veka pne., obično se prevodi kao "Majka planine", a to značenje potvrđuju i klasični izvori,[3] i ono je konzistentno s Kibelom kao jednom od nekoliko sličnih boginja zaštitnica, koje su sve poznate kao "majke" i vezuju se za određene anatolijske planine ili druge lokalitete:[4] ona bi, dakle, bila boginja "rođena od kamena".[5] Ona je jedina poznata boginja drevne Frigije[6] i verovatno je predstavljala najviše zvanično božanstvo frigijske države. Na njeno ime, kao i na razvoj religijskih obreda povezanih s njom, možda je uticao kult deifikovane sumerske kraljice Kubabe.[7]

U 2. veku pne. grčki pisac Pausanija svedoči o postojanju magnezijskog (lidijskog) kulta "Majke bogova", čija je statua bila urezana u jednom udubljenju na planini Sipilu. Smatralo se da je to najstariji prikaz te boginje i pripisivao se legendarnom Broteji.[8] Ogromni ostaci jedne takve statue na planini Sipilu, makar ih je dosta zahvatila erozija i nemaju pratećih natpisa, uklapaju se u kasnije predstave Kibele u sedećem položaju i rukama koje joj počivaju na figurama lavova koje joj se nalaze s bokova. U Pesinuntu u Frigiji, boginja majka, koju su Grci smatrali Kibelom, imala je oblik neoblikovanog kamena od crnog meteoritskog gvožđa[9] i možda je bila povezana ili čak identična s Agdistis, planinskim božanstvom Pesinunta.[10]

Erodirana statua Kibele u steni na planini Sipilu, na francuskoj razglednici s početka 20. veka

Ne postoji nijedan savremeni tekst ili mit koji bi svedočio o izvornom karakteru ili prirodi Kibelinog frigijskog kulta. Predstave i ikonografija u kontekstu pogrebnih rituala te sveprisutnost njenog frigijskog imena Matar ("Majka") sugerišu da je ona delovala kao posrednik između "granica poznatog i nepoznatog": civilizovanog i divljeg, sveta živih i sveta mrtvih.[11] Njena povezanost s jastrebovima, lavovima i planinskim stenama anatolijske divljnine čine je majkom zemlje koja se nalazi u svom nesputanom prirodnom stanju, majkom koja ima moć da upravlja i umiruje prikrivenu surovost zemlje i da kontroliše njene pretnje usmerene na uređeni civiliovani život. Po tom shvatanju, zbog želje da tu njenu moć iskoriste na dobrobit ljudi anatolijsko ju je stanovnštvo uzelo za svoju boginju zaštitnicu, možda u vezi s nekom vrstom kulta vladara. U Frigiji je ta veza vrlo verovatna, a možda je bila prisutna i u severnoj Anatoliji, gde je Kibelin kult u Lidiji možda bio povezan s polulegendarnim kraljem Midom, koji je mogao biti pokrovitelj njenog kulta, neko ko je po smrti postao božanstvo, polubog ili njen pratilac.[12] Da se prikazala njena uloga zaštitnice gradova ili gradova-država, ponekad je prikazivana s muralnom krunom na glavi, koja je predstavljala gradske zidine.[13] istovremeno, njena moć "prevazilazila je bilo kakvu čisto političku upotrebu i obraćala se direktno njenim sledbenicima iz svih društvenih slojeva".[14]

Misli se da su neki izdubljeni spomenici u Frigiji korišćeni za tečne žrtve ili ritualno ispuštanje krvi u čast Kibele, što je možda anticipiralo, za nekoliko vekova, udubljenje koje se koristilo u njenim taurobolijskim i Kriobolijskim žrtvenim obredima u doba Rimskog carstva.[15] Tokom vremena njeni frigijski kultovi i ikonografija bili su transformisani i naposletku potisnuti zahvaljujući tumačenjima i uticajima koje su izvršili njeni inostrani poštovaoci, prvo grčki, a zatim rimski.

Grčka

[uredi | uredi kod]

Počev od 6. veka pne. kult anatolijske boginje majke proširio se iz Frigije na grčke kolonije zapadne Male Azije, kopnenu Grčku, egejska ostrva i Veliku Grčku u zapadnom Sredozemlju. Grci su ovu boginju zvali Mātēr ili Mētēr ("Majka"), a od početka 5. veka pne. Kybélē; Pindar je u jednom fragmentu zove "Gospodarica majka Kibela".[16] Walter Burkert smatra je jednom od "inostranih božanstava" u grčkoj religiji, složenim likom koji kombinuje minojsko-mikensku tradiciju s frigijskim kultom uvedenim neposredno iz Male Azije.[17] U Grčkoj, kao i u Frigiji, ona je bila "Gospodarica životinja" (Potnia Therōn),[18] čija je vlast nad prirodom izražavana predstavom lavova koji je okružuju, sede u njenom krilu ili vuku njena kola. Positovećena je s Rejom, minojsko-grčkom boginjom Zemlje, "Majkom bogova", čije je neobuzdane, ekstatičke rituale možda i preuzela. Kao primer posvećenog majčinstva, delimično je poistovećena s atributima Demetre, boginje žita, u čiju su čast priređivane povorke osvetljene bakljama u znak spomena na njenu potragu za izgubljenom ćerkom, Persefonom.[19]

Kibela koja sedi u naisku (kapelici), 4. vek pne., Muzej drevne agore, Atina

Kao što je bio slučaj i s drugim božanstvima koja su primana iz drugih zemalja, i širenje Kibelinog kulta pratili su otpori i sukobi. Prema Herodotu, kad se Anaharsid vratio u Skitiju s puta po Grčkoj u 6. veku pne., njegov brat, skitski kralj, dao ga je smaknuti jer se priključio Kibelinom kultu.[20] Prema atinskoj predaji, tamošnji metroon podignut je oko 500. pne. da bi se umirila Kibela, nakon što je ova boginja na Atinu poslala kugu jer je jedan od njenih putujućih sveštenika ubijen zato što je pokušao da tu zasnuje njen kult. Ta je priča možda kasnija invencija koja je nastala da bi se objasnilo zašto je jedna javna građevina bila posvećena jednom božanstvu uvedenom sa strane, budući da se najstariji izvor za tu priču nalazi u Himni Majci bogova, za koju se smatra da ju je sastavio rimski car Julijan 362. nove ere.[21] Finansiranje njenih kultova uglavnom je bilo osigurano iz privatnih izvora, a ne državnih,[22] a njen "živ i silovit karakter" i povezanost s elementima divljine razdvajali su je od olimpskih bogova.[23]

Najstariji grčki prikazi Kibele predstavljaju minijaturne votivne kopije njenih monumentalnih kamenih kipova iz frigijskih brda. Predstavljena je sama u naisku, kapelici koja predstavlja njen hram ili ulaz u njega, a na glavi nosi polos, visoku kapu cilindričnog oblika. Dugi naborani hiton prekriva joj ramena i leđa. Ponekad je prate lavovi. Negde u 5. veku pne. Agorakrit je stvorio sasvim helenizovani kip Kibele, koji je bio postavljen na atinskoj agori. Tu je boginja prikazana kako sedi, prati je lav, a uz nju stoji i timpanon, jedna vrsta udaračkog muzičkog instrumenta, koji je predstavljao grčku inovaciju u njenom kultu, a ostao je prisutan i u kasnijem vremenu.[24]

Za Grke je timpanon bio oznaka stranih kultova, pogodna za obrede vezane za Kibelu, Reju i Dionisa; od ta tri božanstva samo se Kibela prikazuje kako lično drži timpanon. Veza između Kibele i Dionisa u grčkom mitu možda nije statija od 1. veka pne.: u Pseudo-Apolodorovoj Biblioteci navodi se kako je Kibela izlečila Dionisa od ludila.[25] Ipak, njihovi su kultovi imali nekoliko zajedničkih karakteristika: strano božanstvo koje pristiže na kolima koja vuku velike egzotične mačke (Dionisa tigrovi, Kibelu lavovi), a prati iz neobuzdana muzika i ekstatična gomila egzotičnih stranaca i ljudi iz nižih društvenih slojeva. Već krajem 1. veka pne. u Atini i drugim oblastima primećuje se kako se rituali vezani za ta dva božanstva ponekada kombinuju; Strabon beleži da se popularni rituali Reje-Kibele u Atini ponekad vrše zajedno s Dionisovom povorkom.[26] Kao za Dionisa, i za Kibelu se smatralo da ima izrazito nehelensku ćud,[27] pa su je Grci istovremeno i prigrlili i držali je "na odstojanju".[28]

Kibela na kolima koja lavovi vuku prema žrtveniku (desno). Iznad su bog Sunca i nebeska tela. Ploča iz Ai Khanouma, Baktrija (Afganistan), 2. vek pne.

Za razliku od njene javne uloge kao zaštitnice gradova, Kibela se nalazila i u središtu misterijskog kulta, privatnih obreda s htonskim elementom, koji je bio povezan s grčkim kultom heroja i u koji su primani samo oni koji su prošli inicijaciju, odnosno koji su bili posvećeni, premda je nije savim jasno ko su bili Kibelini posvećenici.[29] Na reljefima je prikazana u pratnji devojaka i mladića s bakljama i posudama za obredno očišćenje. Književni izvori opisuju radosno prepuštanje glasnoj muzici udaračkih instrumenata ― timpanona, kastanjeta, činela i flauta, neobuzdanom "frigijskom plesu", u kojem su možda žene plesale u krug, kao i zvucima "mudre i isceliteljske muzike bogova".[30]

Zbog poistovećivanja nekih Kibelinih aspekata s Rejinim Kibela je povezivana s raznim polubogovima koji su bili u Rejinoj pratnji ili su delovali kao zaštitnici njenog sina, Zevsa, dok je ovaj kao beba ležao u spilji u kojoj se rodio. U smislu kulta, čini se da su ti polubogovi funkcionisali kao posrednici između boginje i njenih smrtnih sledbenika, i to preko snova, transa ili ekstatičnog plesa i pesme. Među tim polubogovima bili su Kureti s oružjem, koji su plesali oko Zevsa i udarali o štitove da bi ga zabavili, zatim njihovi navodni frigijski pandani, mladi Koribanti, koji su proizvodili sličnu glasnu ratničku muziku, ples i pesemu, i naposletku Daktili i Telhini, magi povezani s obradom metala.[31]

Kibela i Atis

[uredi | uredi kod]
Kip Atisa iz doba Rimskog carstva; predstavljen je s frigijskom kapom na glavi kako izvodi kultni ples

U glavnim mitovima koji o njoj govore Kibela je povezana s Atisom, koga antički grčki i rimski izvori opisuju kao njenog mladog pratioca i kao frigijsko božanstvo. "Atis" je u Frigiji bilo često ime, koje su nosili i sveštenici, i nalazi se na usputnim natpisima, na posvetama spomenika koje su podizali pojedinci i na nekim frigijskim svetilištima i spomenicima. Stoga su ga možda počeli smatrati božanstvom prvo grčki pisci, na temelju onoga što su znali o Kibelinom frigijskom kultu.[32] Atis je sigurno prvi put prikazan kao božanstvo na jednoj steli iz 4. veka pne. pronađenoj u Pireju, blizu Atine, na kojoj je prikazan kao helenizovani stereotip grubog istočnjačkog varvarina; predstavljen je kako opušteno sedi, na glavi nosi frigijsku kapu i ruci drži pastirski štap, koji će biti njegova stalna karakteristika u njegovom kasnijem grčkom i rimskom kultu. Ispred Atisa stoji neka frigijska boginja (koju natpis označava kao Agdistis) koja u levoj ruci drži timpanon, a desnom rukom pruža mu jednu posudu: možda ga prima u vlastiti kult time što mu daje deo svoje tečne žrtve.[33] U kasnijim prikazima Atis je predstavljen kao pastir, obično u sličnom opuštenom položaju, kako drži siringu ili svira u nju.[34] U Demostenovom govoru O vencu (330. pne.), attes je "ritualni uzvik koji izgovaraju sledbenici misterijskih obreda".[35]

Čini se da je Atis bio prisutan u Kibelinom kultu kad se ovaj širio po Velikoj Grčkoj; postoje dokazi o postojanju njihovog zajedničkog kulta u grčkim kolonijama u Masiliji (u Galiji) i Lokrima (u južnoj Italiji) u 7. i 6. veku pne. Nakon osvajanja Aleksandra Velikog "putujući sledbenici ove boginje sve češće se pojavljuju u grčkoj književnosti i životu; prikazi Atisa nađeni su na mnogim grčkim lokalitetima".[36] Kad je prikazan zajedno s Kibelom, Atis je uvek predstavljen kao mlađe i manje božanstvo ili možda kao njen sveštenik-pratilac; razlika je relativna, a ne suštinska, jer su sveštenici takođe smatrani svetima i na neki način su poistovećivani s božanstvom kojem su služili. Polovinom 2. veka pne. u pismima koje je pergamski kralj slao u Kibelino svetilište u Pesinuntu sveštenik se uvek naziva "Atisom".[37]

Rim

[uredi | uredi kod]

Doba republike

[uredi | uredi kod]
Votivni žrtvenik posvećen majci bogova (Mater deum) iz južne Galije[38]

Rimljani su Kibelu nazivali "Velikom majkom" (Magna mater) ili "Velikom idskom Majkom bogova" (Magna Mater deorum Idaea), što je ekvivalentno grčkom nazivu Meter Theon Idaia ("Majka bogova, s planine Ide"). Njen kult u Rimu zvanično je ustanovljen tokom drugog punskog rata (218–201. pne), nakon što je nekoliko nesreća, kako su Rimljani smatrali, predskazalo njihov skori poraz u ratu, među ostalima meteorska kiša, propala žetva i glad. Rimski senat i petnaestočlano svešteničko bratstvo konsultovali su Sibilinske knjige i po njihovom nalogu odlučili da će se Kartagina moći poraziti ako Rim uvede "Veliku majku" (Magna mater) iz Pesinunta u Frigiji.[39] Kako se taj boginjin fetiš nalazio na teritoriji Pergamskog kraljevstva, koje je bilo u savezu s Rimom, rimski senat poslao je izaslanike pergamskom kralju kako bi zatražili njegov pristanak za prenošenje fetiša; na putu u Pergam izaslanici su se poosavetovali s grčkim proročištem u Delfima, koje je potvrdilo da boginja treba da bude preneta u Rim.[40] Boginja je stigla u Rim u obliku crnog meteorskog kamena. U rimskoj legendi ovaj put ili njegov završetak povezan je s Klaudijom Kvintom, koja je bila optužena za bludništvo, ali je dokazala svoju nevinost izvršivši čudesni podvig u ime boginje. Publije Kornelije Scipion Nazika, navodno "najbolji čovek" u Rimu, izabran je da dočeka boginju u Ostiji; najčednije rimske matrone (među njima i Klaudija Kvinta) sprovele su boginju do hrama Viktorije (Pobede), da tamo sačeka dovršetak gradnje vlastitog hrama na Palatinu. Kamen iz Pesinunta kasnije je upotrebljen za prikaz lica na kipu boginje.[41] Glad se naposletku završila, a i Hanibal je bio pobeđen.

Naučnici se danas slažu da su Kibelin pratilac (Atis) i njeni frigijski sveštenici evnusi (Gali) sigurno stigli u Rim s boginjom, zajedno s bar još nekim divljim, ekstatičnim karakteristikama njenog frigijskog i grčkog kulta. Priče o njenom dolasku govore o pobožnosti, čistoći i položaju Rimljana koji su bili uključeni u dvovođenje boginje, o uspehu koji je ta religijska startegija postigla, kao i o moći same boginje; u tom pričama ne spominju se nikakvi njeni pratioci ili sveštenici i čini se da je ona od samog početka bila romanizovana.[42] Neki naučnici smatraju da se u Rimu Atis pojavljuje tek kasnije ili da su Gali, koje izvori opisuju kao neverovatno feminizirane i "nerimske", morali predstavljati neočekivanu posledicu dovođenja boginje u slepom izvršavanju naloga Sibilinskih knjiga, dakle da se radilo o "uzimanju prevelikog zalogaja".[43] Drugi primećuju da je Rim imao odličnog iskustva u preuzimanju (a ponekad i u "otimanju") tuđih božanstava,[44] a izaslanici koji su pregovarali o dovođenju Kibele u Rim svakako su morali biti i dobro obrazovani i dobro informisani.[45] Rimljani su verovali da je Kibela, koja je čak i u okviru grčkog kulta smatrana tuđinskim frigijskim božanstvom, bila boginja majka drevne Troje (Ilija). Neke od vodećih patricijskih porodica u Rimu tvrdile su da vode poreklo od Trojanaca; tako je "povratak" Majke bogova među njen narod, koji je u davnini morao bežati iz Troje, morao biti dočekan s velikim odobravanjem, čak i ako se to ne može reći za njene pratioce i sveštenike; taj prenos svakako se dobro odrazio za one koji su ga organizovali, a samim tim i na njihove potomke.[46] Viši društveni slojevi koji su finansirali svetkovine u čast Velike majke delegirali su organizaciju plebejskim edilima, te su boginju (i sebe) častili raskošnim gozbama priređenim po kućama, na kojima, međutim, nije bilo njenih sveštenika, Gala.[47] Sama boginja nalazile se na Palatinu, gde su delovali i njeni sveštenici, u geografskom središtu najstarijih religijskih tradicija Rima.[48] Ona je predstavljana kao patricijka, rimska matrona, premda pomalo čudna, "s kamenom umesto lica", koja je jasno delovala na dobrobit rimske države.[49][50]

Mermerna statua Kibele uz 1. veka pne. iz Formija u Laciju

Carsko doba

[uredi | uredi kod]

Avgustova propaganda stavila je kult Velike majke u funkciju učvršćenja carskog poretka i širenja verskog autoriteta Rima širom carstva. Avgust je tvrdio da potiče od Trojanaca zbog toga što ga je usinio Julije Cezar i zbog toga što je uživao božansku naklonost boginje Venere; u ikonografiji carskog kulta Avgustova supruga, Livija, predstavljala je ovozemaljski pandan Velike majke, kao zaštitnica Rima i simbolična "Velika majka"; boginja je prikazivana s Livijinim licem na nakitu od kameje[51] i u vajarstvu.[52] Na oklopu koji nosi Avgust na kipu iz Prime Porte timpanon Velike majke nalazi se uz noge boginje Telus. Do tada je Rim osvojio i Grčku i Frigiji, pa je i tamo uvedena verzija Kibele kao zaštitnice carskog Rima.[53]

Velika majka štitila je gradove i zemljoradnju širom carstva ― Ovidije "naglašava da je zemlja bila jalova pre dolaska Majke".[54] U Vergilijevoj Eneidi (napisanoj između 29. i 19. pne.) ističu se njene "trojanske" karakteristike; tu je ona nazvana "Berekintijskom Kibelom", majkom samoga Jupitera i zaštitnicom trojanskog kraljevića Eneje dok ovaj beži iz razorene Troje. Ona Trojancima daje svoje sveto drvo za izgradnju brodova i moli Jupitera da njihove brodove učini neuništivima. Tim brodovima je Eneja sa svojim pratiocima pobegao iz Troje i stigao do Italije, kao sudbinski predodređen predak rimskog naroda, zajedno sa svojom majkom, Venerom. Kad su Eneja i drugi Trojanci stigli u Italiju, brodovi su se, izvršivši svoju svrhu, pretvorili u morske nimfe.[55]

Priče o dolasku Velike majke korišćene su za uzdizanje ljudi koji su taj dolazak organizovali, a samim tim i za uzdizanje njihovim potomaka. Uloga Klaudije Kvinte kao "najčednije žene" u Rimu (castissima femina) "sve više je glorofikovana i punjena fantastikom"; prikazivana je u odeći Vestalke, a verovatno je imala i svoj vlastiti kult. Avgustova propaganda predstavljala ju je kao ideal ženske čednosti u Rimu. Car Klaudije tvrdio je da je Klaudija Kvinta bila među njegovim precima.[56] Klaudije je uveo Atisa u rimski panteon i njegov kult stavio u nadležnost petnaestočlanog svešteničkog kolegija (quindecimviri sacris faciundis).[57]

Festivali i kultovi

[uredi | uredi kod]

Megalezije

[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Megalezije
Ilustracija za mesec april temeljena na Filokalovom kalendaru (354. naše ere), na kojoj je možda predstavljen jedan od Gala (sveštenika) ili teatarski izvođač tokom Megalezija.[58]

Megalezijska svetkovina priređivala se svake godine i počinjala je 4. aprila, na dan kad je, prema predaji, boginja i stigla u Rim. Festival je trajao šest dana, od 4. do 9. aprila, i njime je dominirala vesela atmosfera s puno zabave i gozbi. Bogati su Rimljani obično pozivali jedni druge na formalne večere i ekstravagantne navike i raskošan život tokom trajanja festivala verovatno su dostizali dosta visok stupanj. Iz tog razloga senat je 161. pne. utvrdio gornji limit za troškove na Megalezijama, koji pojedinac nije smeo prekoračiti.[59] Precizna struktura festivala nije poznata, ali je svakako uključivala održavanje scenskih igara ludi scaenici, tj. teatarske predstave, koje su verovatno izvođene na stepenasto uređenom prilazu njenom hramu na Palatinu; zna se da su na Megalezijama premijerno prikazane i neke od Plautovih i Terencijevih komedija. Nakon samog festivala, 10. aprila kip boginje nošen je u javnoj povorci u Veliki cirk, gde je u njenu čast priređivana utrka dvokolica; jedan kip Velike majke stalno je stajao u Cirku i prikazivao je boginju kako sedi na leđima lava.[60]

Rimljanima su se Megalezije verovatno činile "grčkim"[61] ili frigijskim festivalom. U doba prelaza na carstvo grčki pisac Dionisije Halikarnašanin opisuje Kibelinu povorku kao punu "pantomime" i "neverovatne bombastičnosti", što stoji u suprotnosti sa verskim obredima i predstavama tokom Megalezija, koji su izvođeni na dostojanstveni i "tradicionalno rimski" način; Dionisije hvali i mudrost rimskih verskih zakona, koji je zabranjivao rimskim građanima učešće u Kibelinoj povorci i u njenim misterijama;[62] Robovima je prisustvo bilo strogo zabranjeno.[63] U doba pozne republike Lukrecije daje živi opis "ratničkog plesa" u sklopu Kibeline povorke, koji izvode ljudi s kacigama u koje su bila utaknuta tri pera, udarajući o svoje bronzane štitove,[64] "ushićeni krvlju"; sveštenici Gali, duge kose, obučeni su u žutu odeću i vitlaju noževima, sve uz zvuk divlje i glasne muzike timpana i piskavih flauta. Dok se povorka kreće, bacaju se ružine latice i izdiže se oblak mirišljavog tamjana.[65] Kip boginje, gde je prikazana s krunom u obliku kule na glave i kako sedi u kolima koje vuku lavovi, nosi se visoko uzdignutim nosilima.[66] Rimska povorka u čast Kibele tokom Megalezijskog festivala, sa svojim egzotičnim elementima iznetim u javnost i ograničenosšću na rimsku elitu, značajno se razlikuje od onoga što je poznato o privatnim frigijsko-grčkim misterijama ove boginje, u koje su primani ljudi iz svih društvenih slojeva.[67]

Martovske svetkovine

[uredi | uredi kod]
Vidi takođe: Hilarije

U doba principata uvedeno je održavanje jednog dugotrajnijeg festivala, tzv. "svete sedmice",[68] u čast Kibele i Atisa tokom meseca marta; taj je festival trajao od martovskih ida (15. mart) pa skoro do kraja meseca. Građanima i oslobođenicima bilo je dozvoljeno ograničeno učešće u obredima vezanim za Atisa, putem njihova članstva u dva sveštenička kolegija, od kojih je svaki imao posebno zaduženje: jedan su činili "Kanofori" (Cannophores = "nosači trske"), a drugi "Dendrofori" (Dendrophores = "nosači drveta").[69] Na osnovu obaveštenja kod antičkih pisaca struktura festivala može se ovako rekonstruisati:

  • 15. mart: Canna intrat ("Trska ulazi"), obeležavanje Atisovog rođenja i njegovog izlaganja u rastinju trske uz frigijsku reku Sangarij,[70] gde su ga pronašli, zavisno od verzije mita, ili pastiri ili sama Kibela.[71] Trsku su skupljali i unosili "kanofori" (canophores).[72]
  • 22. mart: Arbor intrat ("Drvo ulazi"), obeležavanje Atisove smrti pod jednim borom. "DEndrofori" (dendrophores = "nosači drveta") odrezali bi jedno drvo,[73] na njega prikačili predstavu Atisa,[74] i uz tužaljke ga doneli do hrama. Pod Klaudijem je ovaj zvanično unet u rimski verski kalendar.[75] Sledila je trodnevna žalost.[76]
Kibela i Atis (desno, s frigijskom kapom na glavi i pastirskim štapom u ruci) u kolima koja vuku četiri lava, a oko njih plešu Koribanti (detalj s ploče iz Parabiaga; srebrni reljef, oko 200-400. naše ere, pronađen u Milanu, sad u Arheološkom muzeju u Milanu)
  • 23. mart: tokom Tubilustrija, drevnog praznika posvećenog Marsu, Atisovo drvo polagano je u hram Velike majke, uz tradicionalno udaranje o štitove koje su izvodili Marsovi šveštenici, Saliji, i uz lustraciju truba, koja je možda bila stopljena s glasnom muzikom koju su izvodili Koribanti.[77]
  • 24. mart: Sanguem ili Dies sanguinis ("Dan krvi"), pomamno žalovanje, kad su posvećenici bičevali sebe kamo bi svojom krvlju poprskali žrtvenike i kip Atisa; neki su sebe i kastrirali. Sledila je "sveta noć", kad je Atis polagan u svoj sveti grob.[78]
  • 25. mart (prolećni ekvinocij u rimskom kalendaru): Hilarije ("Radost"), ponovno rođenje Atisovo.[79] Neko ranohrišćanski pisci povezuju ovaj dan s Isusovim vaskrsenjem.[80] Damaskije je "oslobođenje iz Hada" povezivao s Hilarijama.[81]
  • 26. mart: Requietio ("Odmor").[82]
  • 27. mart: Lavatio ("Pranje"), o kome piše Ovidije i koje verovatno predstavlja novinu uvedenu pod Oktavijanom Avgustom.[83] Tada se iz hrama na Palatinu iznosio Kibelin kamen i u povorci nosio kroz Kapenska vrata i dalje Apijevim putem do potoka Almona, pritoke Tibra. Tu je sveptenik obučen u crveno ritualno prao kamen, "na frigijski način", zajedno sa svetim priborom od gvožđa. Bili su prisutni i quindecimviri. Na povratku je povorka bila osvetljena svetlošću baklji i kretala se uz mnogo radosne buke. Ta je ceremonija nalikovala prvobitnom dolasku boginje u Rim, premda nije pretendovala na to da je sasvim reprodukuje, i čini se da se u njoj Atis nije pojavljivao.[84]
  • 28. mart: Initium Caiani, koji se ponekad tumači kao posvećenje u misterije Velike majke i Atisa u oblasti Gajanumu blizu Frigijanuma, svetilišta Velike majke na Vatikanskom bregu.[85]

Naučnici se ne slažu oko toga da li je ceo ovaj niz bio više-manje formalizovan tokom Klaudijeve vladavine[86] ili se festival razvijao tokom dužeg vremenskog perioda.[87] Frigijski karakter ovog kulta mogao je biti privlačan Julijevsko-klaudijevskoj dinastiji kao izraz njihove tvrdnje o trojanskom poreklu.[88] Klaudije je možda uveo obeležavanje Atisove smrti pre no što je on poprimio svoje puno značenje kao uskrsnulo božanstvo ponovnog rođenja, koje se kasnije slavilo u "Danu ulaska trske" i na Hilarijama.[89] U svakom slučaju, smatra se da je ovaj potpuni niz festivalskih dana bio zvaničan u doba Antonina Pija (vl. 138-161), premda se među sačuvanim rimskim fastima on pojavuljuje samo u Filokalovom kalendaru iz 354. godine naše ere.[90]

Manje svetkovine

[uredi | uredi kod]

Od početka su možda održavani manji lokalni ili privatni obredi u Ostiji, Rimu i kod hrama Viktorije kojima su obeležavane značajne godišnjice, događaji i učesnici u organizovanju Kibelina dolaska 204. pne., uključujući i brod kojim je preneta, a koji se verovatno smatrao svetim predmetom. Verovatno je postojao kult Klaudije Kvinte, posebno u carsko doba, koja je služila kao herojski primer rimske ženstvenosti.[91] Čini se da je u Kibelinu rimsku ikonografiju uvedena zimzelena šišarka (bora ili jele), bar delimično utemeljena na rimskom mitu o trojanskom poreklu, u kome je boginja dala Eneji svoje sveto drvo za izgradnju brodova. Šišarle su se verovatno prvo pojavile kao simboli Atisove smrti i ponovnog rođenja,[92] no premda arheološki nalazi ukazuju na to da je njegov kult već rano postojao u okviru Kibelina hrama na Palatinu, u rimskim književnim i epigrafskim izvorima njegovo se ime prvi put pojavljuje tek u Katulovoj pesmi 63, gde je on jasno smešten u okvir mita o Velikoj majcii prikazan kao nesrećni vođa i preteča Kibelinih sveštenika, Gala.[93]

Taurobolij i Kriobolij

[uredi | uredi kod]
Erodirani natpis iz Lugduna (današnjeg Lyona u Francuskoj), postavljen u čast taurobolija održanog za Majku bogovapod naslovom Augusta [94]

Rimska zabrana kastracije i učesšća građana u kultu Velike majke ograničila je i brojnost i vrstu posvećenika u kult. Od 160-ih godina naše ere građani koji su želeli da budu posvećeni u njene misterije mogli su umesto kastracije ponuditi dva druga oblika krvne životinjske žrtve. Taurobolij je predstavljao žrtvovanje bika, najmoćnije i najskuplje žrtvene životinje u rimskoj religiji, dok je Kriobolij predstavljao žrtvovanje neke manje životinje, obično ovna.[95][96] Jedan pozni prikaz, pun melodramatike i antagonizma, dao je hrišćanski apologet Prudencije; tu se opisuje kako jedan sveštenik stoji u jami ispod rešetkastog poda od drveta; njegovi pomoćnici ubijaju bika jednim svetim kopljem; sveštenik izlazi iz jame, natopljen bikovom krvlju, uz pljesak okupljenih gledalaca. Ako je ovaj opis tačan, to bi značilo da je Taurobolij bio izuzetak u odnosu na uobičajenu rimsku žrtvenu praksu;[97] a možda se tu radilo jednostavno o žrtvovanju bika kod koga je krv bila pažljivo prikupljena i predata božanstvu, zajedno s bikovim testisima kao organima za reprodukciju.[98]

Taurobolij i Kriobolij nisu bili vezani za neki određeni datum ili festival, ali verovatno su se temeljili na istim teološkim principima kao i ciklus života, smrti i ponovnog rođenja karakterističan za "svetu sedmicu" u martu. Prinositelj žrtve lično je simbolički zauzimao Atisovo mesto i, kao i Atis, bio je očišćen, obnovljen ili, kad je izlazio iz jame ili groba, "ponovo rođen".[99] Smatralo se da ovi regenerativni efekti vremenom slabe, ali da se mogu obnoviti novim žrtovanjem. Na nekim zavetnim natpisima regenerativna moć ove žrtve prenosi se i na one koji joj nisu prisustvovali, uključujući cara, njegovu porodicu i celu rimsku državu; na nekim natpisima zabeležen je dies natalis (rođendan ili godišnjica) nekog posvećenika ili učesnika obreda. Posvećenici i učesnici mogli su biti i muškarci i žene.[100]

Veliki troškovi koje je Taurobolij iziskivao značili su da su posvećenici dolazili iz najvišeg društvenog sloja, a čak je i manja žrtva u okviru Kriobolija bila nedostižna za siromašne ljude. Ima indicija da su među rimskom svetinom pojedinci poštovali Atisa, ali nema nikakvih indicija da su neki od njih bili zvanično posvećeni u kult Velike majke.[101] U doba verske obnovo u doba kasnijeg Rimskog carstva mežu značajnim posvećenicima u kult Velike majke bili su duboko religiozni, bogati i obrazovani pretorijanski prefekt Vetije Agorije Pretekstat, quindecimvir Gaj Cejonije Rufije Voluzijan, koji je dvaput bio konzul, a možda i car Julijan.[102] Taurobolijska posvećenja bila su, kako se čini, češća pojava u zapadnim provincijama Carstva nego bilo gde drugde, na šta ukazuju i natpisi pronađeni, pored drugih lokaliteta, u Rimu i Ostiji u Italiji, Lugdunu u Galiji, te u Kartagini u Africi.[103]

Sveštenici

[uredi | uredi kod]
Vidi takođe: Gali (mitologija)
Kip Gala, sveštenika boginje Kibele, 2‒3. vek naše ere, (Arheološki muzej u Cherchellu).

"Atis" je možda bilo ime ili naslov Kibelinih sveštenika ili sveštenika-kraljeva u drevnoj Frigiji.[104] U mitu je obogotvoreni Atis većinom predstavljen kao osnivač Kibelinog svešteničkog bratstva Galâ, no kod Servija, koji je pisao u doba Rimakog carstva, Atis je prikazan kako kastrira jednog kralja da bi izbegao njegove seksualne nasrtaje i kako potom kralj na samrti kastrira samog Atisa; Kibelini sveštenici pronalaze Atisa ispod jednog bora, on umire i oni ga pokopaju, zatim u njegovu čast i oni sebe kastriraju i slave ga u svojim obredima posvećenim boginji. Cilj ove Servijeve priče možda je bio da objasni prirodu, poreklo i strukturu vladajuće teokratije u Pesinuntu.[105] Jedan helenistički pesnik opisuje Kibeline sveštenike u ženskom rodu, kao Gallai.[106] Rimski pesnik Katul govori o Atisu koristeći muški rod sve dok ovaj sebe ne kastrira, nakon čega koristi ženski rod.[107] Razni rimski izvori govore o sveštenicima Galima kao o "srednjem" ili "trećem rodu" (medium genus ili tertium sexus).[108] Smatralo se da dobrovoljna kastracija kroz koju su Gali prolazili u službi boginje njima daje proročku moć.[109]

Pesinunt, gde se nalazio hram iz koga je Velika majka preneta u Rim, bio je uređen kao teokratija u kojoj su vladajuću elitu čini sveštenici Gali, koji su se možda birali nekom vrstom usvojenja, da bi se osiguralo "dinastičko" nasleđivanje. Najviši položaj zauzimao je Gal koji je bio poznat kao "Atis", a ispod njega bio je sveštenik nazvan "Battakes".[110] Pesinuntski Gali vršili su snažan uticaj na političke poslove; 189. pne. predvideli su rimsku pobedu (ili se molili za nju) u sukobu s Galaćanima. Narednih godina, možda i kao odgovor na taj gest dobre volje, rimski senat formalno je priznao Ilij kao predački zavičaj rimskog naroda i dodelio mu novu teritoriju i oslobođenje od poreza.[111] Godine 103. pne., jedan Battakes otputovao je u Rim i obratio se senatu, bilo radi naknade štete za bezbožna dela počinjena u njegovom svetilištu, bilo da bi predvideo još jedan vojni uspeh Rima. On je svakako morao ostaviti značajan utisak, budući da je bio "obučen u šarenu odeću i na glavi nosio nešto nalik kruni, pri čemu među Rimljanima nisu bile dobrodošle bilo kakve asocijacije na kraljevsku vlast". Ipak, senat mu je dao svoju podršku; a kad je narodni tribun, koji se bio agresivno suprotstavio sveštenikovom pravu da se obrati senatu, umro od groznice (ili, prema drugoj verziji, kad se predskazana rimska pobeda zaista dogodila), moć Velike majke činila se dokazanom.[112]

Kip jednog Gala (Kibelinog sveštenika), pozni 2. vek naše ere (Kapitolski muzej).

Gali i njihov kult bili su u Rimu pod vrhovnom kontrolom kolegija pontifika, koji su se obično birali među najistaknutijim i najbogatijim rimskim građanima.[113] Sami Gali, predma uvedeni da u ime Rima obavljaju svakodnevne bogoslužne čini u okviru kulta svoje boginje, predstavljali su svojevrsnu inverziju rimske svešteničke tradicije, po kojoj su viši sveštenici bili građani, od kojih se očekivalo da imaju svoju porodicu i potomstvo te da lično budu odgovorni za troškove održavanja hramova, angažovanja pomoćnika i organizovanja festivala i obrednih čini. Budući da su bili evnusi i stoga nisu mogli imati potomke, Galima su bila uskraćena rimska građanska prava i pravo nasleđivanja; kao i njihovi orijentalni pandani, oni su tehnički bili prosjaci, njihov je život zavisio od pobožne darežljivosti drugih ljudi. Tokom nekoliko dana u godini, za Megalezije, Kibelini zakoni dopuštali su im da izađu iz okruga hrama, u okviru kojega su živeli, i da idu ulicama Rima proseći novac od građana. Gali su bili autsajderi, jasno obeleženi svojim ženstvenim ponašanjem, odećom i ukrasima, ali budući da se radilo o sveštenicima jednog zvaničnog državnog kulta, oni su istovremeno bili sveti i nepovredivi. Od samog početka izazivali su među Rimljanima fascinaciju, prezir i strahopoštovanje.[114] Nijedan Rimljanin, pa ni rimski rob, nije mogao nekažnjeno sebe kastrirati "u čast Boginje"; 101. pne. jedan rob koji je to učinio oteran je u iznagnstvo.[115] Avgust je među vlastitim oslobođenicima birao sveštenike da nadziru kult Velike majke, koji je stavio pod kontrolu cara.[116] Klaudije je uveo višeg sveštenika s naslovom "Arhigala", koji nije bio evnuh i imao je puno pravo rimskog građanstva.[117]

Ostaje nejasno kad je jedan Gal mogao izvršiti samokastraciju dopuštenu po verskim zakonima; možda su neki to činili na "Dan krvi" (Dies sanuinis) tokom martovskog festivala u čast Kibele i Atisa. Plinije Stariji kaže da je sama procedura samokastracije bila relativno bezbedna, ali nije poznato u kojem su je trenutku svoje karijere Gali vršili, koji deo genitalija je zapravo uklanjan,[118] pa čak ni da li su je vršili svi Gali. Neki Gali proživeli bi veći deo života u službi boginje, održavali bi kontakt sa rođacima i partnerima sve vreme tokom svoje službe i naposletku bi se iz nje povukli.[119] Gali su ostali prisutni u rimskim gradovima još dugo nakon početka hrišćanske ere. Nekoliko godina pošto je hrišćanstvo postalo jedina državne religija Avgustin je video Gale "kako šetaju trgovima i ulicama Kartagine, nauljene kose i napuderisanih lica, mlitavih udova i ženstvenog hoda, i kako čak i od trgovaca prose novac da bi mogli nastaviti svoj grešni život".[120]

Hramovi

[uredi | uredi kod]

Hram Velike majke stajao je uzdignut visoko na padini Palatina, odakle je padao pogled na dolinu u kojoj je bio Veliki Cirk, a preko puta je stajao hram Cerere na padini Aventina. Hramu se prilazilo dugim stepenicama koje su počinjale od jedne ravne platforme ili proscenija, gde su se verovatno održavale festivalske igre i teatraske predstave u čast boginje. Na vrhu stepeništa stajala je statua boginje na prestolu, s vencem u obliku kule na glavi i s lavovima uz bokove. Njen žrtvenik nalazio se na dnu stepenica, u jednom uglu proscenija. Njen prvi hram oštećen je u požaru 111. pne., nakon čega je bio obnovljen ili ponovo izgrađen. Izgoreo početkom carskog doba i potom obnovljen po nalogu cara Avgusta; zatim je ponovo stradao u požaru, nakon čega ga je Avgust izgradio u još raskošnijem stilu; njegov zabat prikazan je na Žrtveniku pobožnosti (Ara pietatis).[121] Boginja je predstavljena svojim upražnjenim tronom i krunom, koji su okruženi s dve figure Atisa koje se oslanjaju na timpanone; tu su i dva lava koja jedu iz zdele, kao da ih je ukrotila boginja koja se ne vidi ali se oseća njeno prisustvo. Ta scena verovatno predstavlja tzv. selisternij (sellisternium), tj. oblik gozbe koji je obično priređivan za boginje, u skladu s "grčkom praksom" (ritus Graecus) kakva se praktikovala u Rimu.[122] Ta je gozba verovatno održana u samoj zgradi i prisustvovali su joj samo bogataši koji su finansirali Kibeline obrede; njihov obrok bilo je meso žrtvenih životinja.

Najkasnije od 139. godine naše ere u rimskoj luci u Ostiji, kuda je boginja nekad davno stigla u Italiju, postojalo je svetilište Velikoj majci i Atisu, u kojem su služili lokalni Arhigal i kolegij "dendrofora" (dendrophores = ritualni "nosači drveta" tokom martovske svetkovine).[123]

Tokom priprema za izgradnju temelja bazilike sv. Petra na Vatikanskom brdu otkriveno je jedno svetilište, poznato kao "Frigijanum" (Phrygianum), i u njemu oko 24 posveta Velikoj majci i Atisu.[124] Mnoge od tih posveta u međuvremenu su izgubljene, ali većinu sačuvanih predali su svetilištu Rimljani iz viših društvenih slojeva nakon što su prineli taurobolijsku žrtvu Velikoj majci. Nijedan od njih nije bio sveštenik Velike majke ili Atisa, no nekoliko njih bili su sveštenici u okviru nekih drugih kultova.[125]

Blizu Setifa (u Mauretaniji) "dendofori" i vernici (religiosi) obnovili su hram Kibele i Atisa nakon katastrofalnog požara 288. godine naše ere. Među raskošnom novom opremom, plaćenom iz privatnih izvora, bila je srebrna statua Kibele na kočijama, koja su imala krov s resicama u obliku šišraki.[126] Kibela je izazivala gnev hrišćana širom Carstva; kad je Teodoru iz Amaseje bilo dato vreme da se odrekne svog hrišćanskog uverenja, on je, umesto toga, zapalio jedan Kibelin hram.[127]

Mitovi i kosmologija

[uredi | uredi kod]
Kibelina fontana u Madridu

Glavni mitovi o Kibeli bave se njenim poreklom i odnosnom s Atisom. Najsloženije, najdetaljnije, najživlje i najjezivije priče o Kibeli proizveo je hrišćanski apologet Ambrozije krajem 4. veka naše ere u sklopu svoje antipaganske polemike.[128]

Za Lukrecija, Velika majka "simbolizovala je svetski poredak". Njena visoko uzdignuta slika označava Zemlju, koja "visi u zraku". Ona je majka svega, a upregnuti lavovi koji vuku njenu kočiju znak su pokoravanja koje roditeljima duguju njihovi potomci.[129] Ona sama je nestvorena i stoga suštinski odvojena i nezavisna od svojih tvorevina.[130]

Početkom carskog razdoblja rimski pesnik Manilije u svojoj Astronomiji uvrštava Kibelu kao trinaesto božanstvo u inače simetričan, klasični grčko-rimski zodijak, u kojem svakom od dvanaest kuća zodijaka (predstavljenih određenim sazvežđima) vlada jedno od dvanaest božanstava, koja su u grčkoj poznata kao olimpski bogovi, a u Rimu kao di consentes. Kod Manilija Kibela i Jupiter pojavljuju se kao zajednički vladari Lava, u astrološkoj opoziciji prema Junoni, koja vlada Vodolijom.[131] Naučnici danas primećuju da, dok se Kibelin Lav diže iznad horizonta, Bik se spušta i tako Lav dominira u odnosu na Bika. Među mogućim grčkim uzorima za Kibelin Megalezijski festival u Rimu nalaze se predstave lavova koji napadaju bikove. Održavanje te svetkovine vremenski se više-manje poklapalo s nekim događajima iz rimskog zemljoradničkog kalendara (oko 12. aprila), kada se seljacima savetovalo da okopavaju svoje vinograde, drobe zemlju, seju proso te, "što što je bilo naročito prigodno, s obzirom na prirodu Kibelinog sveštenstva, da kastriraju stoku i druge životinje".[132]

Reference

[uredi | uredi kod]
  1. ↑ U vezi s Kibelinim poreklom i pretečama, S. A. Takács opisuje "jednu statuetu od terakote koja predstavlja neku boginju (majku) kako sedi i porađa se, pri čemu su joj ruke položene na glavu leoparda ili pantera", Cybele, Attis and related cults: essays in memory of M.J. Vermaseren 1996:376.
  2. ↑ Elizabeth Simpson, "Phrygian Furniture from Gordion", in Georgina Herrmann (ed.), The Furniture of Ancient Western Asia, Mainz 1996, str. 198–201.
  3. ↑ Roller 1999, str. 67–68. To istiskuje etimološko tumačenje "Kibele" kao "one od kose": v. C.H.E. Haspels, The Highlands of Phrygia, 1971, I 293 no 13, citirano u: Walter Burkert, Greek Religion, 1985, III.3.4, napomene 17 i 18.
  4. ↑ Motz, 1997. str. 115.
  5. ↑ Johnstone, u: Lane, 1996, str. 109.
  6. ↑ Roller, 1999, str. 53.
  7. ↑ Kubaba je bila kraljica Kiša iz Treće dinastije. Poštovala se u Karkemišu, a ime joj je helenizovano kao Kybebe. Motz 1997, str. 105–106 smatra da odatle verovatno potiče kubilya (cf. Roller 1999, str. 67–68, gde kubileya = planina).
  8. ↑ Pausanija, Opis Helade, III, 22: "Magnećani, koji prebivaju severno od Sipila, imaju na Kodinovoj steni najdrevniju od svih statua Majke bogova. Nju je napravio, Magnećani kažu, Broteja, Tantalov sin" (prev. Ljiljana Vulićević). Taj je kip verovatno bio hititskog porekla; v. Roller, 1999, str. 200.
  9. ↑ Summers, in Lane, 1996, str.364.
  10. ↑ Schmitz, Leonard, u: Smith, William, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, 1867, str. 67. link to perseus.org. Roller, 1994, str. 248–256, sugeriše da je "Agdistis" bilo Kibelino lično ime u Pesinuntu.
  11. ↑ Roller, 1999, str. 110–114.
  12. ↑ Roller, 1999, str. 69 sqq.
  13. ↑ Takacs, u: Lane, str. 376
  14. ↑ Roller, 1999, str. 111, 114, 140; za citat, v. str. 146.
  15. ↑ Vecihi Özkay, "The Shaft Monuments and the 'Taurobolium' among the Phrygians", Anatolian Studies, Vol. 47, (1997), str. 89-103, British Institute at Ankara.
  16. ↑ Roller, 1999, str. 125, gde navodi Pindarov fragment 80 (Snell): (starogrčki: [δέσπ]οιν[αν] Κυβέ[λαν] ματ[έρα]).
  17. ↑ Walter Burkert, Greek Religion, 1985, III.3,4, str. 177.
  18. ↑ Roller, 1999, str. 135; Potnia Theron (Πότνια Θηρῶν) može se naći kao njen atribut kod nekih antičkih pisaca, no ponekad se radi samo o antikvarskom zaključku izvedenom iz ikonografije ove boginje.
  19. ↑ Roller, 1999, str. 170-176.
  20. ↑ Herodot, Istorija, IV. 4.76-77.
  21. ↑ Roller, 1999. str. 162-167; Roscoe, str. 200; Robertson, u: Lane, str. 258.
  22. ↑ Walter Burkert, Greek Religion, 1985, III.3,4, str. 177. V. i Roller, 1999, str. 140-144.
  23. ↑ Roller, L., u: Lane, E. (ed.), 1996, str. 306. V. i Roller, 1999, str. 129, 139.
  24. ↑ Roller, 1994, str. 249.
  25. ↑ Roller, 1999, str. 157.
  26. ↑ Strabon, Geografija, X, 3, 18; ali v. i Euripid, Bacchae, 64-186, i Pindar, Ditirambi II, 6-9.
  27. ↑ Roller, 1994, str. 253.
  28. ↑ Roller, 1999, str. 143.
  29. ↑ Roller, 1999, str. 225‒227.
  30. ↑ Roller, 1999, str. 149‒151 i fusnote 20‒25, gde se citiraju Homerska himna 14, Pindarov Ditiramb II, 10 (Snell), Euripidova Helena, 1347; Palamed (Strabon X, 3, 13); Bakhe, 64‒169, Strabon X, 3, 15‒17 et al.
  31. ↑ Roller, 1999, str. 171, 172 (i napomene 110‒115), 173.
  32. ↑ Roller veruje da je ime "Atis" prvo stajalo u vezi s frigijskom vladajućom dinastijom, a da ga je odatle preuzelo neko frigijsko svešteničko bratstvo koje se staralo o kultu Boginje majke, što bi se slagalo s mitovima o Atisu u kojima se on pojavljuje kao sluga ili sveštenik boginje. U grčkim religijskim kultovima i u grčkoj umetnosti njegova "frigijska" odeća povezana je s nekoliko negrčkih, "orijentalnih" naroda, uključujući i iskonske neprijatelje Grka, Persijance i Trojance. U nekim grčkim državama Atis je dočekan dosta neprijateljski; no njegovo povezivanje s "Trojom" na kraju će se pokazati kao važan faktor u usponu Atisovog kulta u Rimu. V. Roller, 1994, str. 248–256. Vi. i Roscoe, 1996, str. 198–119, te Johnstone, u: Lane, 1996, str. 106–107.
  33. ↑ Oba imena zapisana su na steli. Roller smatra da je Agdistis lično ime frigijske Kibele. V. Roller, 1994, str. 248–256. Za raspravu o ovom i drugim složenim narativima, kultnim i mitološkim vezama između Kibele, Agistis i Atisa, v. Lancellotti, Maria Grazia, Brill, 2002 Attis, between myth and history: king, priest, and God, Brill, 2002.
  34. ↑ Siringa je jednostavan rustični instrument, koji se povezuje s Panom, grčkim bogom pastira, stada, divljih šumovitih mesta i nesputane seksualnosti. V. Johnston, u: Lane (ed.), 1996, str. 107–111, i Roller, str. 177–180: Pan je "prirodni" družbenik Kibele, a postoje dokazi da su ta dva božanstva imala i zajedničke kultove.
  35. ↑ Demosthenes, O vencu, 260: cf. uzvik iache, kojim se zaziva bog Jakho u Demetrinim Eleusinskim misterijama; Roller, 1999, str. 181.
  36. ↑ Roscoe, str. 200.
  37. ↑ Roller, 1999, str. 113–114; v. i Roller, 1994, p. 254.
  38. ↑ CIL 12.5374.
  39. ↑ Beard, str. 168, prema Titu Liviju, Ab Urbe condita, XXIX, 10–14 za Pesinunt (u drevnoj Galatiji) kao svetilište iz koga je u Rim donet kultni fetiš boginje. Varonov spis O latinskom jeziku, VI, 15, s druge strane, navodi Pergam. Ovidije u Fastima, IV, 180–372, kaže da je boginja preneta sa same planine Ide. Za raspravu o problemu tačnog porekla, v. Tacaks, u: Lane, str. 370–373.
  40. ↑ Boatwright et al., The Romans, from Village to Empire ISBN 978-0-19-511875-9
  41. ↑ Summers, u: Lane, 1996, str. 363–364: "kip dosta bizarnog izgleda s kamenom umesto lica". Prudencije kaže da je taj kamen bio mali i obložen srebrom.
  42. ↑ Beard, 1994, str. 168, 178–179: v. i Summers, u: Lane, 1996, pp. 357–359. Brojne votivne statuete Atisa u Kibelinom hramu u Rimu svedoče o tome da je on u Rimu dosta rano imao svoj kult, koji je možda bio privatnog karaktera, tj. koji su negovali pojedinci, a ne država.
  43. ↑ Beard, 1994, str. 177, gde citira Vermaseren, M.J., Cybele and Attis: the myth and the cult, Thames and Hudson, 1977, str. 96.
  44. ↑ Otprilike u to vreme uvedena su u Rim neka važna grčka božanstva, npr. Asklepije i Apolon. U to je doba i jedna verzija Demetrinih Tesmoforija uvrštena u rimski kult Cereri, a dovedene su i grčke sveštenice kako bi vodile taj kult "na dobrobit rimske države".
  45. ↑ Takacs, u: Lane (ed), str. 373, primećuje da pretpostavka da Rimljani nisu znali za istinsku prirodu Kibelina kulta "od rimskih uglednika pravi budale, što pni nikako nisu bili".
  46. ↑ Roller, 1999, str. 282.
  47. ↑ Summers, u: Lane, 1996, pp. 337–339.
  48. ↑ U rimskom predanju vučica koja je pronašla Romula i Rema sklonila ih je u svoju jazbinu, Luperkal, koja se nalazila na Palatinu. V. i Roller, 1999, str. 273.
  49. ↑ Roller, 1999, str. 282–285. Za opis kipa, v. Summers, u: Lane, 1996, str. 363–364.
  50. ↑ Cf. način na koji je rimska država 186. pne. odgovorila na širenje popularnog, ali nezvaničnog, ekstatičnog kulta Bahanalija (koji se isprva pojavio kao svetkovina u čast Dionisa, nalik na Kibelin grčki kult), koji je senat zabranio uz pretnju strogih kazni, i to nedugo nakon uvođenja Kibelina kulta.
  51. ↑ P. Lambrechts, "Livie-Cybele," La Nouvelle Clio 4 (1952), str. 251-260.
  52. ↑ C. C. Vermeule, "Greek and Roman Portraits in North American Collections Open to the Public", Proceedings of the American Philosophical Society 108 (1964), str. 106, 126, fig. 18.
  53. ↑ U Grčkoj i Frigiji većina Kibelinih kultova bili su pučkog karaktera i finansirani iz privatnih sredstava; njena stara funkcija kao zvanične boginje frigijske države nestala je s nestankom same te države. V. Roller, 1999, str. 317.
  54. ↑ Roller, 1999, str. 280, gde se citira Ovidije, Fasti, IC, 299; cf. "Frigijska Mater i grčka Meter, za koje plodnost nikad nije predstavljala problem i čija je povezanost s divljim planinskim predelima bila u direktnoj suprotnosti sa zemljoradnjom i uređenim životom na selu".
  55. ↑ Vergilije, Eneida, IX, 99-109, 143-147.
  56. ↑ Roller, 1999, str. 282, 314.
  57. ↑ Roller, 1999, str. 315-316.
  58. ↑ Michele Renee Salzman, On Roman Time: The Codex Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity (University of California Press, 1990), str. 83-91, gde se opovrgava uobičajen stav da je na slici prikazan starac tokom nekog nepoznatog obreda vezanog za boginju Veneru.
  59. ↑ Aul Gelije, Atičke noći, II, 24; cf. XVIII, 2.
  60. ↑ Verovatno se radilo o kopiji grčkog originala; isti prikaz nalazi se i na Pergamskom žrtveniku. V. Roller, 1999, str. 315.
  61. ↑ U doba pozne republike Ciceron opisuje megalezijske himne i obrede kao grčke. V. Takacs, u: Lane (ed), str. 373.
  62. ↑ Dionisije Halikarnašanin, Rimske starine, II, 19, 3-5. V. i komentar u Roller, 1999, str. 293 i napomenu 39: "... može se videti kontrast između Frižanina [tj. sveštenika] u raskošno ukrašenoj odeći, s jedne strane, i jednostavne, uglavnom jednobojne rimske tunike i toge"; cf. Avgustove "napore da istakne kako je bela toga prikladna odeća za Rimljane".
  63. ↑ Roller, 1999, str. 296, gde se navodi Ciceron, De haruspicum responsis, XIII, 28.
  64. ↑ To podseća na Kurete i Koribante iz Kibelinog grčkog mita i kulta.
  65. ↑ V. Robertson, N., u: Lane (ed), 1996, str. 292-293. V. i Summers, K., u: Lane (ed), 1996, str. 341, 347-349.
  66. ↑ Summers, u: Lane, 1996, str. 348-350.
  67. ↑ Roller, 1999, str. 317.
  68. ↑ Maria Grazia Lancellotti, Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God (Brill, 2002), str. 81; Bertrand Lançon, Rome in Late Antiquity (Routledge, 2001), str. 91; Philippe Borgeaud, Mother of the Gods: From Cybele to the Virgin Mary, translated by Lysa Hochroth (Johns Hopkins University Press, 2004), str. 51, 90, 123, 164.
  69. ↑ Duncan Fishwick, "The Cannophori and the March Festival of Magna Mater," Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 97, (1966), str. 195.
  70. ↑ Gary Forsythe, Time in Roman Religion: One Thousand Years of Religious History (Routledge, 2012), str. 88; Lancellotti, Attis, Between Myth and History, p. 81.
  71. ↑ Michele Renee Salzman, On Roman Time: The Codex Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity (University of California Press, 1990), str. 166.
  72. ↑ Duncan Fishwick, "The Cannophori and the March Festival of Magna Mater," Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 97, (1966), str. 195.
  73. ↑ Jaime Alvar, Romanising Oriental Gods: Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cybele, Isis and Mithras, translated by Richard Gordon (Brill, 2008), str. 288–289.
  74. ↑ Firmik Materno, De errore profanarum religionum, XXVII, 1; Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment", RES: Anthropology and Aesthetics 48 (Autumn 2005), str. 97.
  75. ↑ Jovan Liđanin, De mensibus, IV, 59; Svetonije, Oton, VIII, 3; Forsythe, Time in Roman Religion, str. 88.
  76. ↑ Forsythe, Time in Roman Religion, str. 88.
  77. ↑ Salzman, On Roman Time, str. 166lustration of the trumpets 167.
  78. ↑ Salzman, On Roman Time, str. 167; Lancellotti, Attis, Between Myth and History, str. 82.
  79. ↑ Makrobije, Saturnalije, I, 21, 10; Forsythe, Time in Roman Religion, str. 88.
  80. ↑ Tertulijan, Protiv Judejaca, 8; Laktancije, De mortibus persecutorum; II, 1; Forsythe, Time in Roman Religion, str. 88; Salzman, On Roman Time, str. 168.
  81. ↑ Damaskije, Vita Isidori excerpta a Photio Bibl. (Cod. 242), edition of R. Henry (Paris, 1971), str. 131; Salzman, On Roman Time, str. 168.
  82. ↑ Salzman, On Roman Time, str. 167.
  83. ↑ Alvar, Romanising Oriental Gods, str. 286-287. Književni izvori navode na zaključak da je "Dan pranja" već uhvatio korena do vremena Flavijevaca; Forsythe, Time in Roman Religion, str. 89.
  84. ↑ Alvar, Romanising Oriental Gods, str. 286-287.
  85. ↑ Salzman, On Roman Time, str. 165, 167. Lawrence Richardson, A New Topographical Dictionary of Ancient Rome (Johns Hopkins University Press, 1992), str. 180, iznosi tezu da se Initium Caiani zapravo odnosio na "ulazak Gaja" (Kaligule) u Rim 28. marta 37. godine, kad je proglašen za princepsa. U Gajanumu je Kaligula vežbao utrke dvokolica. Salzman (str. 169) smatra da je Gajanum bio alternativna lokacija umesto Frigijanuma, kojem je prilaz u 4. veku bio otežan zbog izgradnje Bazilike svetog Petra.
  86. ↑ Forsythe, Time in Roman Religion, str. 88, gde se ističe Jérôme Carcopino kao glavni zastupnik ove teze.
  87. ↑ Alvar, Romanising Oriental Gods, str. 286.
  88. ↑ Forsythe, Time in Roman Religion, str. 89-92.
  89. ↑ Duncan Fishwick, "The Cannophori and the March Festival of Magna Mater," Transactions of the American Philological Association 97 (1966), str. 202.
  90. ↑ Forsythe, Time in Roman Religion, str. 88; Alvar, Romanising Oriental Gods, str. 286-287.
  91. ↑ Roller, 1999, str. 314.
  92. ↑ Roller, 1999, str. 279; Takacs, u: Lane (ed), str. 373.
  93. ↑ Summers, K., u: Lane (ed), 1996, str. 377 sqq; za Katula, v. Takacs, u: Lane (ed), 1996, str. 367 sqq. Latinski tekst i engleski prevod Katulove pesme 63, v. C. Valerius Catullus, Carmina, E. T. Merrill (ed).
  94. ↑ Taurobolium Matris Deum Augustae: CIL 13. 1756.
  95. ↑ V. Duthoy, str. 1 sqq. Moguće grčke preteče taurobolija osvedočene su oko 150. pne. u Maloj Aziji, uključujući Pergam i oblast Troje, koju su neki Rimljani smatrali Kibelinim i vlastitim "zavičajem". Obred Taurobolija kakav opisuju kasniji rimski pisci verovatno se razvio tokom dužeg vremenskog perioda i nije bio ograničen samo na Veliku majku ― jedan takav obred priređen je u Puteolima 124. naše ere u čast Venere Nebeske (C.I.L. X.1596) ― no antipaganski polemički spisi vezuju taj obred za Kibelu. Neki naučnici smatraju Kriobolij Atisovim obredom; no na nekim zavetnim pločama prikazana je ovenčana glava bika (Taurobolij) s glavom ovna (Kriobolij), bez spomena Atisa.
  96. ↑ V. i Vecihi Özkay, "The Shaft Monuments and the 'Taurobolium' among the Phrygians", Anatolian Studies, Vol. 47, (1997), str. 89‒103, British Institute at Ankara, za spekulacije o tome da neki izdubljeni spomenici iz Frigije anticipiraju jamu koja se pojavljuje u Tauroboliju.
  97. ↑ Prudencije je jedini antički izvor za ovu verziju Taurobolija. Beard, str. 172, u vezi s tim opisom kaže: "[ovo je] sasvim suprotno od tradicionalne gradske prakse prinošenja žrtvi u Rimu, u kojoj je krv bila pažljivo prikupljana, a sveštenik nikad njome nije bio poprskan". Duthoy, str. 1 sqq, veruje da je u starijim verzijama ovih žrtvenih obreda životinjska krv jednostavno prikupljana u neku posudu i da se odatle razvila praksa koju Prudencije više-manje tačno opisuje. Cameron, str. 163, u potpunosti odbacuje Prudencijev opis smatrajući ga antipaganskim blebetanjem, čistom izmišljotinom i polemički usmerenim kićenjem običnog žrtovanja bika.
  98. ↑ Cameron, str. 163. Cf. samokastraciju Atisa i Gala.
  99. ↑ Duthoy, str. 119.
  100. ↑ Duthoy, str. 61 sqq, 107, 101‒104, 115. Neki natpisi u vezi s Taurobolijem i Kriobolijem pokazuju da je obred ponovljen nekoliko godina, pa i više od dve decenije nakon inicijalnog žrtvovanja.
  101. ↑ Fear, u: Lane, 1996, str. 41, 45.
  102. ↑ Duthoy, str. 1.
  103. ↑ Duthoy, str 1 sqq, gde je dat popis relevantnih natpisa.
  104. ↑ Kao što je "Atis" bio naslov njenog sveštenika u Pesinuntu u 2. veku pne: v. Roller, 1999, str. 178‒181.
  105. ↑ Lancellotti, Maria Grazia, Attis, between myth and history: king, priest, and God, Brill, 2002, str. 6, gde se citira Servije, Komentar uz Vergilijevu Eneidu, IX, 115.
  106. ↑ "Gale planinske majke, pomamne ljubiteljke tirsa" (starogrčki: Γάλλαι μητρὸς ὀρείης φιλόθυρσοι δρομάδες); autor tih stihova možda je Kalimah, fr. inc. auct. 761 Pfeiffer.
  107. ↑ V. Katul 63: C. Valerius Catullus, Carmina, E. T. Merrill (ed).
  108. ↑ Roscoe, 1996, str. 203.
  109. ↑ Hrišćanski apologet Firmik Materno opisuje te sveštenike kao neprirodna čudovišta i čuda, ispunjena "grešnim duhom koja tobože predskazuju budućnost zaludnim ljudima"; v. Roscoe, 1996, str. 196.
  110. ↑ Lancellotti, Maria Grazia, Attis, between myth and history: king, priest, and God, Brill, 2002, str. 101‒104. Ta sveštenička "dinastija" možda je utemeljena negde u 3. veku pne.
  111. ↑ Roller, 1999, str. 206.
  112. ↑ V. Roller, 1999, str. 290‒291, gde se citira Diodorov opis Battakesa i njegovo predskazanje rimske pobede kod Plutarha, Marijev životopis, 17.
  113. ↑ Beard, 1994, str. 173 sqq.
  114. ↑ Roller, 1999, str. 318‒319.
  115. ↑ Roller, 1999, str. 293.
  116. ↑ Roller, 1999, str. 315, gde se citira CILl 6.496.
  117. ↑ Fear, u: Lane, 1996, str. 47.
  118. ↑ Roscoe, 1996, str. 203, gde se citira Plinije Stariji, Prirodoslovna pitanja, XI, 261 i XXXV, 165, i primećuje da se u antičko doba pod "kastracijom" podrazumevalo sve od vazektomije do potpunog uklanjanja penisa i testisa.
  119. ↑ Roscoe, 1996, str. 203, i napomena 34, gde se kao primer navodi zavetni dat Velikoj majci od jednog Gala iz Kizika (u Anatoliji), u zahvalnost za njenu intervenciju u korist vojnika po imenu Marko Stlatik (Marcus Stlaticus), njegovog partnera "(oulppiou, termin koji se upotrebljavao i da označi muža ili ženu)".
  120. ↑ Avgustin, Država Božja, VII, 26.; v. Augustine, The city of God against the pagans, Books 1 - 13, trans. R W Dyson, Cambridge University Press, 1998, str. 299.
  121. ↑ Roller, 1999, str. 309‒310.
  122. ↑ Selisternij i drugi elementi grčke prakse "dokazuju duboku ukorenjenost Rima u verske i kulturne prilike grčkog sveta". V. See Scheid, John, u: Rüpke, Jörg (ed.), A Companion to Roman Religion, Wiley-Blackwell, 2007, str. 226.
  123. ↑ Duncan Fishwick, "The Cannophori and the March Festival of Magna Mater," Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 97, (1966), str. 199.
  124. ↑ Cameron, str. 142.
  125. ↑ Cameron, str. 144‒149.
  126. ↑ Robin Lane Fox, Pagans and Christians, str. 581.
  127. ↑ „St. Theodore of Amasea”. Catholic Encyclopedia. New York: Encyclopedia Press. 1914. Pristupljeno 16.07.2007. 
  128. ↑ Roller, 1999, str. 244.
  129. ↑ Summers, u: Lane, 339‒340, 342; Lukrecije kaže da se njegov opis navodno oslanja na "dva drevna grčka pesnika", ali zapravo prikazuje rimsku verziju Kibeline povorke; većini rimskih čitalaca njegova tumačenja izgledala bi poznato.
  130. ↑ Roller, 1999, str. 297‒299, gde se citira Lukrecije, De rerum natura, II, 598‒660.
  131. ↑ Hannah, Robert, "Manilius, the Mother of the Gods and the "Megalensia": an Astrological Anomaly resolved?" Latomus, T. 45, Fasc. 4 (OCTOBRE-DÉCEMBRE 1986), str. 864‒872, Société d’Études Latines de Bruxelles, gde se citira Manilije, Astronomica, II, 439‒437 (trans. GP Goold, London, 1977).
  132. ↑ Hannah, str. 872, gde se citira Varon, O zemljoradnji, I, 30; Kolumela, O zemljoradnji, XI, 2, 32‒35; Plinije Stariji, Prirodoslovna pitanja, XVIII, 246‒249.

Literatura

[uredi | uredi kod]
  • Beard, Mary, The Roman and the Foreign: The Cult of the 'Great Mother' in Imperial Rome, in Nicholas Thomas and Caroline Humphrey, eds., Shamanism, History, and the State (Ann Arbor, University of Michigan, 1994) str. 164–90.
  • Burkert, Walter, 1982. Greek Religion (Cambridge:Harvard University Press), especially section III.3.4
  • Cameron, Alan, The Last Pagans of Rome, Oxford University press, 2011.
  • Duthoy, Robert, The Taurobolium: Its Evolution and Terminology, Volume 10, Brill, 1969.
  • Lane, Eugene, (Editor) Cybele, Attis, and Related Cults: Essays in Memory of M.J. Vermaseren, Brill, 1996.
  • Laroche, Emanuel, "Koubaba, déesse anatolienne, et le problème des origines de Cybèle", Éléments orientaux dans la religion grecque ancienne, Paris 1960, p. 113-128.
  • Motz, Lotte, The Faces of the Goddess, Oxford University Press US, 1997. ISBN 0-19-508967-7
  • Roller, Lynn E., "Attis on Greek Votive Monuments; Greek God or Phrygian?" Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, Vol. 63, No. 2 (Apr. - Jun., 1994), str. 245–262.
  • Roller, Lynn Emrich (1999). In Search of God the Mother: The Cult of Anatolian Cybele. Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press. ISBN 0-520-21024-7. 
  • Roscoe, Will, "Priests of the Goddess: Gender Transgression in Ancient Religion", History of Religions, Vol. 35, No. 3 (Feb., 1996), University of Chicago Press, str. 195–230.
  • Vassileva, Maya (2001). „Further considerations on the cult of Kybele”. Anatolian Studies (British Institute at Ankara) 51, 2001: 51. DOI:10.2307/3643027. ISSN 0066-1546. JSTOR 3643027. 
  • Virgil, The Aeneid trans from Latin by West, David (Penguin Putnam Inc. 2003) p. 189-190 ISBN 0-14-044932-9

Vanjske veze

[uredi | uredi kod]

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Kibela&oldid=42157938