Rumantsch grischun
| Rumantsch grischun | |
|---|---|
| Autur | divers, per incumbensa da la Lia Rumantscha |
| Creaziun | 1982 |
| Pajais |  Svizra
|
| Regiun | Chantun Grischun |
| Pledaders | Fitg paucs, il RG vala en il territori rumantsch sco ina lingua da scrittira per leger. Ils absolvents da la scola bilingua da Cuira discurran per regla rumantsch grischun, essend ch'el vegn duvrà là sco lingua da scrittira e sco lingua discurrida. |
| Tipologia | SVO |
| Classificaziun | |
|
- Lingua da standard | |
| Status uffizial | |
| Uffizial en | Svizra |
| Reglà da | Lia Rumantscha |
Il rumantsch grischun (RG) è ina lingua da standard sur las diversas variantas dal rumantsch dal Grischun, creada e derasada a partir dal 1982 per incumbensa da la Lia Rumantscha. Il rumantsch grischun è ina da las quatter linguas uffizialas da la Svizra. El vegn duvrà en il sectur da l'administraziun federala, chantunala e da numerusas instituziuns, sin paginas dad internet e per programs da computer, en las novitads scrittas e legidas da Radiotelevisiun Svizra Rumantscha, per part en la gasetta La Quotidiana, en ovras litteraras ed ulteriuras publicaziuns da tut gener. Grazia a questa lingua da standard è la preschientscha publica dal rumantsch s' augmentada massivamain e cun quella er il stgazi da pleds.
En las scolas vegn il rumantsch grischun actualmain instruì sco lingua d'alfabetisaziun en il Surses, en singulas vischnancas da la val d'Alvra, en la scola da Trin ed en las classas bilinguas a Domat e Cuira. In'emprova, lantschada dal departament d' educaziun chantunal, dad introducir il rumantsch grischun sco lingua d'alfabetisaziun en tut las scolas rumantschas, na ha gì success. Diversas scolas en Val Müstair ed en ils cumins da la Foppa e da Rueun en Surselva ch' avevan decidì a favur dal project èn returnadas a lur decisiun e han reintroducì lur idioms. Tenor il plan d'instrucziun 21 pon tut las vischnancas rumantschas s'occupar cun il rumantsch grischun sin il stgalim superiur.
Istorgia
[modifitgar | modifitgar il code]Il Rumantsch dal Grischun ha sviluppà ord motivs istorics, geografics e socio-culturals dapi il 16avel tschientaner tschintg differents idioms: il Sursilvan, il Sutsilvan, il Surmiran, il Puter ed il Vallader.
Ina lingua unifitgada per ils Rumantschs è in vegl postulat: L'emprima emprova è vegnida proponida da Joseph Planta en il 18avel tschientaner. In' ulteriura ha il pader benedictin Placidus a Spescha fatg al cumenzament dal 19avel tschientaner. En la segunda mesadad da quel tschientaner ha Gion Antoni Bühler creà e scrit il romontsch fusionau, enturn 1950 ha Leza Uffer preschentà ses interrumantsch. Tut questas stentas na han dentant per differents motivs mai propi purtà fritg.
Uschia era a la fin dals onns 1970 il privel pli grond che mai ch'il tudestg surpiglia la rolla sco lingua cuminaivla dals Rumantschs. Il 1981 ha il secretari da la Lia rumantscha, Bernard Cathomas, prendì l'iniziativa per ina lingua da standard tenor ils princips da la planisaziun linguistica ed ha chattà il sustegn dals gremis ed organs da la Lia rumantscha. Ils emprims mais dal 1982 ha professer Heinrich Schmid da l'universitad da Turitg sviluppà las directivas da basa per ina lingua da scrittira per l'entir Grischun rumantsch. El ha fatg quai en discussiun cun ils retoromanists da sia generaziuns Andrea Schorta, Mena Wüthrich-Grisch, Alexi Decurtins e Leza Uffer; cun ils giuvens filologs Hans Stricker, Felix Giger, Georges Darms e Kuno Widmer; e cun pliras studentas e students rumantschs e persunalitads sco Jachen Ulrich Gaudenz e Hendri Spescha.
Sin fundament da las directivas da basa ha ina squadra, manada da Georges Darms e dapi 1992 dad Anna-Alice Dazzi Gross, elavurà durant onns ils detagls dal rumantsch grischun che sa basa sin il material linguistic dals idioms e da variantas localas. L'elavuraziun dal project è vegnida finanziada per gronda part dal Fond naziunal svizzer per la perscrutaziun scientifica. La derasaziun ed implementaziun dal rumantsch grischun è en in' emprima fasa da circa 15 onns vegnida manada da Bernard Cathomas da la Lia rumantscha. Cun duvrar il rumantsch grischun en scrittiras derasadas en l'entir territori è questa lingua da standard daventada ina novaziun relevanta per l'entira cuminanza, betg mo per la linguistica.
Il rumantsch grischun ha effectuà discussiuns intensivas e cuntraversas en ed ordaifer il Grischun. Grazia a quellas han blers influenzà la novaziun ed il svilup dal project. E la finala ha quel sveglià ina nova schientscha per ils idioms e las varietads localas en territori rumantsch. Oz èn blers d'accord ch'i dovra ina lingua da standard rumantscha per ils secturs, nua ch'i dat mo in rumantsch u nagin rumantsch.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- Rumantsch grischun en il Lexicon istoric retic
- Novitads e reportaschas en il dossier «Rumantsch Grischun» da Radio e Televisiun Rumantscha (2007)
- Rumantsch grischun sin chattà.ch
Grammaticas:
- Renzo Caduff, Uorschla N. Caprez, Georges Darms: Grammatica per l’instrucziun dal rumantsch grischun. Seminari da rumantsch da l’Universitad da Friburg, versiun curregida, 2009
- www.proidioms.ch
- www.prorumantsch.ch
- www.rtr.ch
- www.chattà.ch (Survista da las publicaziuns da tuttas sorts en rumantsch grischun)
- Cathomas, Bernard: Der Weg zu einer gemeinsamen romanischen Schriftsprache. Entstehung, Ausbau und Verbreitung des Rumantscha Grischun. En: Bündner Monatsblatt 1/2012.
- Darms, Georges: Bündnerromanisch: Sprachnormierung und Standardsprache. En: Lexikon der Romanistischen Linguistik (LDL), Band 3. 1989
- Schmid, Heinrich: Richtlinien für die Gestaltung einer gesamtbündnerromanischen Schriftsprache Rumantsch Grischun. Stampa da l'emprima ediziun da 1982 en: Annalas da la Societad retorumantscha 102/1989.
- Rumantsch grischun per rumantschs. Grammatica I