Apya Yala simikuna

Awya Yala rimay nisqakunaqa tukuy Awya Yalapi rimasqaña simikuna, manaraq Iwrupa mama llaqtakuna kulunyacharqaptin, paykunamanta qhipaqta yurisqa rimaykunapas.

Awya Yala rimaykunap wiñay kawsaynin

Kastilla Atiy nisqa qallarichkaptin, tukuy Awya Yalapi waranqamanta aswan rimaykunas karqan. Chaymantataqsi, Ispaña, Purtugal, huk Iwrupa mama llaqtakunap kulunyan pachapi, qispikusqa Republikakunap pachanpipas iwrupa simikunam - kastilla simi, purtuyis simi, inlish simi, phransis simi, nirlandis simi – indihina nisqa runakunap rimayninkunata anchhuchirqan. Chayrayku kunan pacha kimsa pachak rimayraqchá kawsachkan, yaqa tukuy kawsaqraqtaq awya yala rimaykuna ancha chikichasqam.

Lliwmanta astawan rimaqniyuq Awya Yala rimaykuna

Kaymi kunan pacha lliw Awya Yala rimaykunamanta aswan rimaqniyuqraq rimaykuna:

Qhichwa simi (Runasimi): chunkamanta chunka tawayuqkama hunuchá rimaqkuna (Piruw, Buliwya, Ikwadur, Kulumbya, Arhintina mama llaqtakunapi)
Waraniyi simi: pichqa hunuchá rimaqkuna (Parawayi, Brasil, Arhintina mama llaqtakunapi)
Aymara simi: kimsa hunuchá rimaqkuna (Buliwya, Piruw mama llaqtakunapi)
Nawa simi: iskay hunuchá rimaqkuna (Mishiku, El Salvador mama llaqtakunapi)
K'iché simi: huk kuskanniyuq hunuchá rimaqkuna (Watimala mama llaqtapi)
Maya simi: huk hunuchá rimaqkuna (Mishiku: Yukatan yaqa wat'api)
Kaqchikel simi: qanchis pachak waranqachá rimaqkuna (Watimala mama llaqtapi)
Mapudungun simi: suqta pachak waranqachá rimaqkuna (Chili mama llaqtapi)

Kaymi huk hatun rimaykunap ayllunkuna:

Rimaykunap ayllunkuna

Uralan Awya Yala

Campbell (1997), Gordon (2005), Kaufman (1990, 1994), Key (1979), Loukotka (1968).

Rimaykunap ayllunkuna (Uralan Awya Yala)

Aymara haqaru rimaykuna - Buliwya, Piruw, Arhintina, Chili - (3) (Aymara, haqaru)
Arawana rimaykuna - Brasil - (8) (Arawá)
Arawak rimaykuna - Uralan Awya Yala, Chawpi Awya Yalap Wat'ankuna - (64) (Maipureano, maipúre, aruák, wayuw simi)
Arutani sapé rimaykuna - Brasil, Winisuyla - (2) (Arutani, sapé)
Barbaquwa rimaykuna - Kulumbya, Ikwadur - (7)
Kawapanana rimaykuna - Piruw (2) (Jebero)
Kariwa rimaykuna - Kulumbya, Brasil, Winisuyla, Guyana, Surinam (32) (Chaima, Akawayu simi, cumanagoto, caribe, tamanaco, matipuhy, yukpa)
Chapakura-wanham rimaykuna - Brasil, Buliwya (5) (Itene, oro win, torá)
Chipcha rimaykuna - Chawpi Awya Yala, Kulumbya (22) (Arhuaco, bribri simi, kogui, damana, tunebo, chimila, barí, kuna simi, muyska simi)
Chuquw rimaykuna - Kulumbya, Panama - (12) (Embera, wounan)
Chun rimaykuna - Arhintina - (2) (Ona, tehuelche)
Wahibo rimaykuna - Kulumbya - (5) (wahibo, guayabero, iguanito, macaguán)
Harakmbet rimaykuna - Piruw - (2) (Amarakaeri, huachipaeri)
Hibito-chulun rimaykuna - Piruw - (2) (Hibito, cholón)
Hiwaru rimaykuna - Piruw, Ikwadur - (4) (Achwar-shiwar, jaguaruna)
Lule vilela rimaykuna - Arhintina - (Lule-vilela)
Makru ge rimaykuna - Brasil, Buliwya - (32) (Borôro, kaingang simi, chikitanu simi, krenak)
Maku rimaykuna - Brasil, Kulumbya - (6) (Cacua, nukak rimaykuna, hupda, yuhup, nadëb, düw)
Maskuyana rimaykuna - Paraguay (5) (Toba-maskoy, sanapaná)
Mataku waykuru rimaykuna - Arhintina, Brasil, Buliwya, Paraguay - (11) (Toba, pilagá, chorote, wichí)
Mura pirahã rimaykuna - Brasil - (4) (Pirahã)
Nambikuarana rimaykuna - Brasil - (3) (Nambikwará, sabanês)
Panu takana rimaykuna (33) - Brasil, Buliwya, Piruw, Buliwya - (Panu rimaykuna, Takana rimaykuna: Kaxararí, isconahua, matsés, sharanaua, nocamán, araona, tacana, cavineña)
Peba yagua rimaykuna - Piruw - (2) (Yagua, yameo)
Qhichwa rimaykuna - Kulumbya, Ikwadur, Piruw, Buliwya, Arhintina, Chili - (46) (Qhichwa, inga, kichwa)
Saliba rimaykuna - Winisuyla, Kulumbya - (3) (Piaroa, maco, sáliba)
Tukanu rimaykuna - Brasil, Buliwya, Piruw, Ikwadur, Kulumbya - (25) (Tukanu, guanano, arapaso, desano, cubeo, siona)
Tupi rimaykuna - Brasil, Buliwya, Paraguay, Piruw, Arhintina, Kulumbya, Winisuyla, Guayana Francesa - (76) (Waraniyi, tupi, yeral, tupinambá, jurúna, awetí)
Uru chipaya rimaykuna - Buliwya - (2) (Uru, chipaya)
Witutu rimaykuna - Piruw, Kulumbya - (6) (Bora, münüka, murui, ocaina, nononota)
Yanumam rimaykuna - Brasil, Winisuyla - (4) (Yanomami, sanumá rimaykuna)
Samukuana rimaykuna - Paraguay - (2) (Ayoreo, zamacoco)
Saparu rimaykuna - Piruw, Ikwadur - (7) (Andoa, arabela, iquito, záparo)

Ch’ulla simikuna [A], mana allichasqa simikuna [N] (uralan Awya Yala)

Sapsilla riqsisqa

Kaymi SIL-pa allichasqan sutisuyu:

Abishira (Piruw) [N]
Agavotaguerra (Brasil) [N]
Aguano (Piruw) [N]
Alakalufe (Chili) (Qawasqar)
Amikoana (Brasil) [N]
Andoque (Kulumbya, Piruw) (Andoke) [A]
Arára, Mato Grosso (Brasil) [N]
Kagua [cbh] (Kulumbya) [N]
Kandoshi-shapra (Piruw) [A]
Kanichana (Buliwya) (Canesi, Kanichana)
Kamsá (Kulumbya) (Sibundoy, Coche, Kamsá) [A]
Kayubaba (Buliwya) [A]
Chipiajes (Kulumbya) [N]
Koxima (Kulumbya) [N]
Himarimã (Brasil) [N]
Waorani (Ikwadur) (Waorani, Auca, Sabela) [A]
Iapama (Brasil) [N]
Itonama (Buliwya) (Saramo, Machoto) [A]
Kaimbé (Brasil) [N]
Kamba (Brasil) [N]
Kambiwá (Brasil) [N]
Kapinawá (Brasil) [N]
Karahawyana (Brasil) [N]
Karirí-Xocó (Brasil: Paraíba, Pernambuco, Ceará) [N]
Kohoroxitari (Brasil) [N]
Korubo (Brasil) [N]
Kunza (Chili, Buliwya, Arhintina) (Atacama, Atakama, Atacameño, Lipe, Kunsa). Wañusqaña [N]
Leko (Buliwya) (Lapalapa, Leko) [A]
Mapudungun (Chili, Arhintina) (Araucanas)
Matanawí (Brasil). Wañusqaña [N]
Miarrã (Brasil) [N]
Movima (Buliwya) [A]
Natagaimas (Kulumbya) [N]
Munichi (Piruw) (Muniche) [A]
Pankararé (Brasil) [N]
Pankararú (Brasil: Pernambuco, Alagoas). Wañusqaña. [A]
Papavô (Brasil) [N]
Pataxó-Hãhaãi '(Brasil) [N]
Pijao (Kulumbya) [N]
Puelche (Arhintina) (Guenaken, Gennaken, Pampa, Tehuelche norteño) [A]
Pumé (Winisuyla) (Yaruro, Jaruro, Llaruro, Yuapín) [N]
Pukina (Buliwya, Piruw) [N]
Tapeba (Brasil) [N]
Taushiro (Piruw) (Pinchi, Pinche) [A]
Tekiraka (Piruw) (Avishiri, Tekiraka). Wañusqaña.
Tikuna (Kulumbya, Piruw, Brasil) (Magta, Tikuna, Tucuna, Tukna, Tukuna) [A]
Tinki-Boto (Brasil) [N]
Tinigua (Kulumbya: Metá: Sierra de la Macarena, Guaviare). Wañusqaña [N]
Tremembé (Brasil) [N]
Truká (Brasil) [N]
Trumaí (Brasil: Mato Grosso) [A]
Tsimané (Buliwya: Beni) (Chimané, Mosetén). [A]
Tuxá (Brasil: Bahía, Pernambuco). Wañusqaña. [A]
Uamué (Brasil: Pernambuco) Wañusqaña. (Huamoé, Humuê, Aticum, Atikum>[N]
Umbrá (Kulumbya: Caldas, Risaralda) [N]
Urarina (Piruw) (Shimacu, Itukale) [A]
Uru-Pa-In (Brasil) [N]
Wakoná (Brasil) [N]
Waraw (Guyana, Surinam, Winisuyla) (Warao, Guarao, Warraw, Guarauno) [A]
Wasu (Brasil) [N]
Xukurú (Brasil: Pernambuco) [N]
Yamana (Chili) (Yagan, Yahgan, Yaghan, Yagán, Tequenica, Háusi Kúta) [A]
Yarí (Kulumbya) [N]
Yurakari (Buliwya: Beni, Quchapampa) (Yura) [A]

Rimanakusqa

Kay rimaykunamantaqa simi yachaqkuna rimanakuchkanmi, mana arí ninakuspa.

Aikanã (Brasil: Rondônia). Kaymanchá kapun: arawakano, maipurano, maipurano norteño.
Ahuaqué o Arutani (Winisuyla) (Auaké, Uruak, Awaké). Yaqa wañusqaña. Kaymanchá kapun: # Arutani-sapé
Antiguo Catío-Nutabe (Kulumbya). Iskay wañusqaña rimay, Chipcha rimaykunamanchá kapuq (qhaway Constenla Umaña). Ama kunan Katiyu simiwan (embera, chuquw rimaykuna) pantaychu.

Aushiri (Auxira). Wañusqaña. Kaymanchá kapun: Zaparoana.

Baenã (Brasil: Bahía). (Baenan). Wañusqaña.

Betoi (Kulumbya) (Betoy, Jirara, Jirarru). Wañusqaña. Ama pantaychu kay rimaykunawan: Betoye, Arauca suyupi, Landaburu (2000) nisqankama kaymanchá kapun: chibcha, Zamponi (2003) nisqankamataq ch’ulla, wañusqaña Betoye (Betoñi) nisqawanchá, kunti Tukanu aylluman kapusqa, Guaviare kasqa.

Cofán (Kulumbya, Ikwadur) (Kofán) Rivet, Castelví (1938), Ortiz (1965) nisqankama chibcha icha barbacoa, Jijón, Camaño nisqankama macrochibcha; Greenberg, Tax nisqankama antikuna rimay; Loukotka (1948) nisqankama ch’ulla, hukkunataq manam allichankuchu.

Cueva (Panamá: costa Pacífica) Wañusqaña. Kaymanchá kapun: chibchano

Kulli (Piruw) (Culle, Culli, Linga, Kulyi) Wañusqaña rimay.

Esmeralda (Takame) Wañusqaña rimay.

Gamela (Brasil: Maranhão) Wañusqaña.

Gorgotoqui (Buliwya). Wañusqaña

Guamo (Winisuyla) (Wamo). Wañusqaña

Hoti (Winisuyla) (Joti, Hodï, Yuwana, Yoana, Yuana, Waruwaru, Chicano, Shikana), maku rimaymanchá icha salibana rimaymanchá kapun .

Huarpe (Warpe). Wañusqaña

Irantxe (Brasil: Mato Grosso). Kaymanchá kapun: arawakano, maipurano urin ayllu, uralan maipurano huñu.

Kaliana (Winisuyla) (Caliana, Cariana, Sapé, Chirichano). Kaymanchá kapun: arutani-sapé

Kapixaná (Brasil: Rondônia) (Kanoé, Kapishaná). Kaymanchá kapun: tupí, mondé urin ayllu.

Kawéskar (Alacaluf, Alakaluf, Halawalip, Aksaná, Hekaine, Chono, Caucau, Aksanás). Kaymanchá kapun: Alacalufe. Kay hina kaptinqa, Kaukaue (Kakauhau, Caucau) kikin rimaychá.

Koayá (Brasil: Rondônia)

Kukurá (Brasil: Mato Grosso)

Malibú (Kulumbya) (Malibu). Loukatka (1968) lo considera un subgrupo del tronco chibcha (todas wañusqañas).

Mocaná (Kulumbya: Atlántico) Wañusqaña, podría ser arawak, aunque Loukatka (1968) la consideran chibcha.

Mutú (Winisuyla) (Loco). Retirado de la 15a Ed. de Gordon (Gordon 2005). No hay evidencia de que haya existido.

Nambiquara (Brasil: Mato Grosso) kimsa rimaykuna.

Natú (Brasil: Pernambuco). Wañusqaña.

Nonuya (Kulumbya, Piruw) (Nononota)

Omurano (Piruw) (Mayna, Mumurana, Numurana, Maina, Rimachu, Roamaina, Umurano). Kaymanchá kapun: zaparoana. Wañusqaña en 1958.

Otí (Brasil: São Paulo). Kaymanchá kapun: Macro Ge, Oti. Wañusqaña.

Nasa simi (Paez; Kulumbya: Cauca) (Nasa Yuwe).

Palta. Kaymanchá kapun: arawakana o a la caribe. Wañusqaña.

Panzaleo (Ikwadur) (Latacunga, Quito, Pansaleo). Wañusqaña. Kaymanchá kapun: paezana (ver nota al pie).

Resígaro (frontera Kulumbya-Piruw). Pertenecería al agrupamiento arahuacano, maipurano, maipurano del norte, interior.

Sechura (Atalan, Sec).

Salumã (Brasil). Pertenecería al agrupamiento arahuacano, maipurano, maipurano central.

Tarairiú (Brasil: Rio Grande do Norte) Wañusqaña rimaykuna, mana aypalla riqsisqa.

Yuri (Kulumbya, Brasil) (Caraballo, carabayo, juri). Kaufman (1994) nisqankama jurí-ticuna ayllu kanman

Yurumanguí (Kulumbya) (Yirimangi). Wañusqaña. Rivet (1942) nisqankama kayman kapuq: Hoka (Chinchay Awya Yala); Tax (1960) nisqankama hokan-siyu. Loukotka nisqankama chipcha. Poser (1992) nisqankama manam aypalla riqsisqachu allichanapaq.

Chinchay Awya Yala, Chawpi Awya Yala

Mishiku, Chawpi Awya Yala

Rimaykunap ayllunkuna (Chawpi Awya Yala)

Alhika rimaykuna (Chinchay Awya Yala) (29)
Chipcha rimaykuna (Chawpi Awya Yala, Uralan Awya Yala) (22)
Kumikrudan rimaykuna (Texa rimaykuna, Mishiku) (3)
Waykuryan rimaykuna (8) (Waikurian)
Hikaqi rimaykuna
Linqa rimaykuna
Maya rimaykuna (31)
Misumalpa rimaykuna
Mixe suqi rimaykuna (19)
Na diné rimaykuna (Chinchay Awya Yala) (40)
Otomanki rimaykuna (27)
Tekistlateka rimaykuna (3)
Totonaka rimaykuna (2)
Utu astika rimaykuna (Chinchay Awya Yala, Chawpi Awya Yala) (31)
Xinka rimaykuna
Yumanu quchimiy rimaykuna (Chinchay Awya Yala) (11)

Ch’ulla simikuna, mana allichasqa simikuna (Chawpi Awya Yala)

Alagüilac (Watimala)
Coahuilteco (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas; Mishiku: chinchay anti)
Cotoname (Mishiku: chinchay anti; Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas)
Cuitlatec (Mishiku: Guerrero)
Huetar (Costa Rica)
Huave (Mishiku: Oaxaca)
Maratino (Mishiku: chinchay anti)
Naolan (Mishiku: Tamaulipas)
Kiniwa (Mishiku: chinchay anti)
Seri (Mishiku: Sonora)
Solano (Mishiku: chinchay anti; Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas)
Taraska (Mishiku: Michoacán) (Purépecha)

Kalalit Nunat, Kanada, Hukllachasqa Amirika Suyukuna

Rimaykunap ayllunkuna (Chinchay Awya Yala)

Algika rimaykuna (30) (Algonkin hukkunapas)
Alsea rimaykuna (2)
Caddo rimaykuna (5)
Chimaku rimaykuna (2)
Chinuk rimaykuna (3)
Chumash rimaykuna (6)
Comecrudana rimaykuna (Chinchay Awya Yala) (3)
Coosan rimaykuna (2)
Eskimo aleut rimaykuna (7)
Irokisa rimaykuna (11)
Kalapuya rimaykuna (3)
Keres rimaykuna
Kiowa tanoana rimaykuna (7)
Maidu rimaykuna (4)
Maskoki rimaykuna (6)
Na diné rimaykuna (Chinchay Awya Yala) (40)
Palaihnihana rimaykuna (2)
Plateau penutíe rimaykuna (4) (shahapwailutan)
Pomoana rimaykuna (7)
Salish rimaykuna (23)
Shasta rimaykuna (4)
Siyu rimaykuna (16) (Lak'ota simi hukkunapas)
Tsimshi rimaykuna (2)
Uti rimaykuna (12)
Utu astika rimaykuna (31)
Wakash rimaykuna (6)
Wintu rimaykuna (4)
Yokut rimaykuna (3)
Yuki rimaykuna (2)
Yumanu quchimiy rimaykuna (11)

Ch’ulla simikuna, mana allichasqa simikuna (Chinchay Awya Yala)

Adai (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Louisiana, Texas)
Atakapa (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Louisiana, Texas)
Beothuk (Kanada: Newfoundland)
Cayuse (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Oregon, Washington)
Chimariko (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: California)
Chitimacha (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Lousiania)
Coahuilteco (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas; Mishiku: chinchay anti)
Cotoname (Mishiku: chinchay anti; Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas)
Esselen (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: California)
Haida (Kanada: British Columbia; Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Alaska)
Karankawa (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas)
Karok (Karuk) (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: California)
Kootenai (Kanada: British Columbia; Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Idaho, Montana)
Natchez (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Mississippi, Louisiana)
Salinan (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: California)
Siuslaw (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Oregon)
Solano (Mishiku: chinchay anti; Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas)
Takelma (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Oregon)
Timucua (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Florida, Georgia)
Tonkawa (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Texas)
Tunica (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Mississippi, Louisiana, Arkansas)
Wappo (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: California)
Washo (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: California, Nevada)
Yana (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: California)
Yuchi (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Georgia, Oklahoma)
Zuñi (Shiwi) (Hukllachasqa Amirika Suyukuna: Musuq Mishiku)

Amerindia nisqa ñawpaq takyachisqa

Ñawpaqta Joseph Greenberg-pa Amerindia nisqan ñawpaq takyachisqakamaqa, tukuy Awya Yala rimaykunaqa kimsallantinmi hatun rimaykunap ayllunkunamanmi kapun:

Eskimo aleut rimaykuna, Greenberg nisqankama Iwru Asyatiku rimaykuna nisqa Makru ayllumansi kapun.
Na diné rimaykuna, Diné kawkasiku nisqamansi kapun.
Amerindia rimaykuna, tukuy wakin Awya Yala rimaykuna.

Kay Greenberg, Ruhlen yachaqkunap yayasqankunataqa huk simi yachaqkunam mana arí nipun.

Kaymi huk rimaykunap suni ayllunkuna (macrofamilia) nisqakunam, huk simi yachaqkunap riqsisqan:

Makru penuti rimaykuna: penutiy rimaykuna, maya rimaykuna, muskoki rimaykuna, hukkunapas.
Hokana rimaykuna (suni): California, chichay Mishikupi rimasqa huk rimaykuna.
Makru chipcha
Antikuna rimaykuna
Ge-Pano-Caribe rimaykuna (suni): Makru Ge, panu-takana rimaykuna, kariwi rimaykuna.
Arawak rimaykuna (suni): arawak rimaykuna, arawana rimaykuna, wahiba rimaykuna.
Otomanki rimaykuna (suni): mishtiku simi, amuzgo simi, popoloka simi, sapotiku simi, chiapaniku-manki, otopami, chinantiku, tlapaniku simi.
Makru siyu: irukisa rimaykuna, siyu rimaykuna, caddo rimaykuna.

Sabir nisqakuna

Labrador Eskimo Pidgin (Labrador Inuit Pidgin)
Hudson Strait Pidgin
Greenlandic Eskimo Pidgin
Eskimo Trade Jargon (Herschel Island Eskimo Pidgin, Ship's Jargon)
Mednyj Aleut (Copper Island Aleut, Medniy Aleut, CIA)
Haida Jargon
Chinook Jargon
Nootka Jargon
Broken Slavey (Slavey Jargon, Broken Slavé)
Kutenai Jargon
Loucheux Jargon (Jargon Loucheux)
Inuktitut-English Pidgin
Michif (French Cree, Métis, Metchif, Mitchif, Métchif)
Broken Oghibbeway (Broken Ojibwa)
Basque-Algonquian Pidgin (Micmac-Basque Pidgin, Souriquois)
Montagnais Pidgin Basque (Pidgin Basque-Montagnais)
American Indian Pidgin English
Delaware Jargon (Pidgin Delaware)
Pidgin Massachusett
Jargonized Powhatan
Ocaneechi
Lingua Franca Creek
Lingua Franca Apalachee
Mobilian Jargon (Mobilian Trade Jargon, Chickasaw-Chocaw Trade Language, Yamá)
Güegüence-Nicarao
Carib Pidgin (Ndjuka-Amerindian Pidgin, Ndjuka-Trio)
Carib Pidgin-Arawak Mixed Language
Guajiro-Spanish
Betoye-Español
Chawpisimi (Media Lengua, kichwawan kastilla simi)
Catalangu
Kallawaya (Machaj-Juyai, Kallawaya, Collahuaya, Pohena)
Nheengatú (Lingua Geral Amazônica, Lingua Boa, Lingua Brasílica, Lingua Geral do Norte)
Lingua Geral do Sul (Lingua Geral Paulista, Tupí Austral)