چند

چند یا چن (انگریزی: Moon)، زمین دوالے گھمݨ آلا اکو پاندھی اے۔ ایہ زمین توں 384403 کلومیٹر دے پینڈے تے آ۔ ایہ زمین دے دوالے اپنا اک پھیرا 27.3 دناں وچ پورا کردا اے۔ ایہدا قطر زمین دے قطر دا %27 اے۔ ایہ زمین دے کنے دا %60 اے تے فیر ایہدا ماس زمین دے ماس دا 81واں انگ بندا اے۔

چند دا زمین اگے اکو ای دکھالا رہندا اے۔ سورج مگروں ایہ آسمان اُتے سبھ توں لشکدی چیز اے بھاویں ایہدے مکھ ہنھیرا کولے ورگا اے۔ اسمان تے وکھریاں کرکے ودھیا دسن باجوں تے ایہدے وکھرے روپ ایہناں رل کے ایہنوں پرانے ویلیاں توں بولی، کیلنڈر، آرٹ تے مذہب تے گوڑھے رنگ کیتے نیں۔ چند دی کِھچ سمندر وچ موجاں بناؤندی آ تے دن نوں تھوڑا جیہا لمبا کردی آ۔ چن توں زمین دا پینڈا سالانہ 3.82 سینٹی میٹر ودھ رییا اے۔ پر ایہ ناپ مستند نہیں۔

چند بارے دَسّ اے کہ ایہ 4.5 ارب ورھے پہلاں بنیا سی تے ایہ زمین بنن دے نال ای مگروں بنیا سی۔ چن کلّا آسمانی انگ اے جتھوں تک زمین توں انسان اپڑیا اے۔ سوویت یونین دا لونا پروگرام 1959 وچ پہلا سی جیہڑی خلائی جہاز نال چن تے اپڑیا سی۔ امریکی ناسا دا اپالو پروگرام وچ اپالو 8 وچ پہلی واری تن انساناں نے 1968 وچ چن دے دوالے چکر کٹیا تے فیر 1968 توں 1972 تک 6 واری انسان چن تے اتریا پہلی واری اپالو 11 والی اڈاری وچ 20 جولائی 1969 نوں۔ ایہناں وچ چند توں 380 کلو پڑی زمین تے ٹؤ کے لیائی گئی جس توں چن دا مڈھ، اندرلا ٹانچہ تے تریخ بجھی گئی۔ 1972 وچ اپالو 17 دے مشن مگروں فیر کوئی انسان چن تے نہیں گیا۔ کئی دیساں نے اودے دوالے گھمن والے سیارے وی بھیجے۔ چند اُتے ہر دیس دا انسان جاسکدا اے۔

چند دا بننا

4.527 ارب ورھے پہلے چند کنج بنیا ایہدے بارے کئی سوچاں نیں۔ ایہ کم سورجی پربندھ دے بنن توں 3 توں 5 کروڑ مگروں ہویا۔ زیادہ ایہی گویڑ لایا گیا اے کہ کوئی مریخ دے ناپ دی شے زمین نال ٹکرائی تے اوہدے ملبے وچوں چند بنیا۔ سورجی نظام دے بنن دے مڈھ وچ ایہو جیہے ٹاکرے عام سن۔ کمپیوٹر تے ایس ٹاکرے نوں بنا کے دیکھیا گیا تے ایہی مورت بندی سی۔ شہابیے ایہ گل دسدے نیں کہ سورجی پربندھ دے اندرلے انگاں وچ چن تے زمین دے آئیسوٹوپس آپس وچ رلدے نیں جد کے ایہناں دے آئسوٹوپس مریخ تے وسٹا نال نہیں رلدے۔

چن دی چھلڑ، مینٹل، تے گری وکھرے ولدے بنے نیں۔ چن دی اندرلی خالص لوہے دی گری دا ریڈیس 240 کلومیٹر اے ایس توں اپر پانی سار لوہے دا انگ اے جیہدا رداس 300 کلومیٹر دے نیڑے اے۔ ایس توں اپر 500 کلومیٹر دے رداس دی کچھ پگھلی پٹی اے۔ چن دا لوہے نال رچیا چھلڑ 50 کلومیٹر دے نیڑے تریڑے موٹا اے۔

زمین تے چن, اوہناں دا ناپ تے پینڈا جیہڑا چانن زمین توں چن تک اپڑن لئی لیندا اے۔ 1.26 سکنٹاں وچ

لیزر تے مورتاں نال چن دی اتلی پدھر دی کھوج ہوئی اے۔ چن دے دکھن ول 2240 کلومیٹر ریڈیس دا اک کھڈا دسد اے جیہڑا 13 کلومیٹر ڈونگھا اے۔ ایہ ساڈے نظام پربندھ دا سبھ توں ڈونگھا کھڈا اے۔ چند دے پدھر اُتے سان٘ولے رنگ دے سادے نشان نیں جیہناں نوں ماریا کہیا گیا اے یعنی سمندر۔ پرانے تارا گرواں دی ایہ دریافت سی کہ ایہ سمندر نیں پر فیر پتا چلیا اے کہ ایہ سُکے ہوئے لاوے دے ویہڑے نیں۔ ماریا سانوں سامنے دِکھن والا چند دے حصے تے ای زیادہ اے تے سامنے والے حصے دے ایہ %31 حصے تے اے۔ چند اُتے لوہے دے ایہ ویہڑے 3.0–3.5 ارب ورے پہلے بنے۔ کسے تھاں تے ایہ 4.2 ارب پرانے وی نیں۔ سبھ توں تازی لاوے دی نشانی 1.2 ارب ورھے پرانی اے۔

چن تے زمین توں دسن والے پاسے 300,000 دے نیڑے گول کھڈے ایسے نیں جیہڑے 1 کلومیٹر توں ودھ چوڑے نیں۔ ایہناں وجوں کج سینسداناں، پڑھاکواں، کھوجیاں، آرٹسٹاں تے کھوجیاں دے ناں کیتے گۓ نیں۔ چن تے ہوا، زمینی موسمی حالات ناں ہون باجوں تے تبدیلیاں ارباں ورے پہلاں ہون باجوں ایہ گول کھڈے بلکل انج اے نیں جیوں پہلے سن۔ ایہناں توں چند دی پدھر دی عمر دا گویڑہ لگایا جاسکدا اے۔ اپالو مشن دے کھوجیاں نیں جیہڑیاں گول کھڈیاں توں مٹی کٹھی کر کے لیاندی اے اوہنی عمر 3.8 تے 4.1 دے گیڑے وچ اے۔

چن دی پدھر تے پانی سار پانی نہیں لبھیا۔ زمین توں پانی لجانا بہت مینگا اے۔ چن تے ہوا کوئی نیں تے ایہ ویکیوم وانگوں اے۔ 26 کیلون ایتھے سب توں ھوڑا گرمی ناپ ناپیا گیا اے۔ چن زمین دے دوالے 27.3 دناں وچ گھمدا اے پر زمین دے سورج دے دوالے گھمن باجوں 29.5 دن دا لگدا اے۔

چن زمین دے ناپ دے حساب نال چوکھا وڈھا اے۔ ایہدا قطر زمین دے قطر دا چوتھا حصہ تے ماس دا 81واں حصہ اے۔ اگر ایہدے سیارے نوں وی نگاہ وچ رکھیا جاۓ تے ایہ سب توں وڈھا چن اے۔ ایہ اوسے ویلے اپنے دوالے وی گھمدا اے جدوں ایہ زمین دے دوالے گھمدا اے تے ایس باجوں ایہدا اکو وکھالہ زمین نوں ویکھن والیاں اگے رہندا اے۔ اوہ حصہ جیہڑا سانوں نہیں دسدا اوہ چن والے کیلنڈر دی پہلی تریخ نوں ہنھیرے وانگوں دیکھیا جاسکدا اے ہلال نال۔ چن پہلے اپنے دوالے تیز گھمدا سی تے زمین باجوں ایہدا گھمن ہن والا ہوگیا۔ اپنے چکر دے چوتھے حصے وچ جدوں چند ادھا دِکھدا اے پر اوہدی چاننی ادھی ہون دی بجائے دسواں حصہ ہُندی اے۔ سورج تے زمین دےوشکار پینڈا 356,400 توں 406,700 کلومیٹر تک ریندا اے۔ 19 مارچ 2011 نوں 1993 مگروں زیمن دے سبھ توں نیڑے سی تے اوہدی لشک 30٪ تے ناپ 14 ٪ ودھ سی اوس توں جدوں ایہ سب توں دور سی۔

چند دی کِھچ زمین دے سمندراں وچ موجاں بناؤندی اے۔ جے چند تے سورج اک سیدھ وج آجان تاں ایہ زور ودھ جاندا اے۔ چند زمین اُتے زلزلے وی بناؤندا اے ایہ گل اپالو مشن دے خن تے رکھے ناپن والے اوزاروں توں 1969ء تے 1972ء دے وچکار پتا چلی۔

گرہن اوہدوں لگدے نیں جدوں چن سورج تے زمین اک سیدھ وچ ہون۔ سورج گرہن نوین چن ویلے اودوں بندا اے جدوں چن زمین تے سورج دے وشکار ہووے۔ چند گرہن پورے چند ویلے اودوں لگدا اے جدوں زمین سورج تے چند دے وچکار آجاوے۔ سورج وڈا اے پر دور ہون باجوں چن جڈا ای دِکھدا اے۔ ہر 6585.322 دناں مگروں اک سورج گرہن ہُندا اے۔

چن دی کھوج

چن دا اک مہینے دا وکھالا

چن بارے جانن تے ایہنوں سمجھن تے پڑھن بارے لوک تارہ پڑھت دے مڈھ ویلے ای لگ گے سن۔ 5ویں صدی م پ دے بابلی تارا گروواں نے 18 ورھے دے چکر چند گرہن دا پتا چلایا۔ ہندستانی تارہ گروواں نے مہینے وچ چن دے ودھن بارے دسیا۔ چوتھی صدی م پ دے چینی تارہ گرو شی شن نے سورج تے چن گرہن ہون بارے دسیا۔ انیکساگورس (500 – 428 م پ) اک یونانی تارہ گرو تے فلسفی سی جیہنے ایہ عقلی گل کیتی کہ چند تے سورج دوویں گول چٹاناں نیں تے چند سورج دا چانن پرتا کے ساڈے ول کلدا اے تے ایہو گل ہان ٹبر دے چینیاں نوں سجھی۔ 499 وچ ہندستانی تارا گرو آریا بھٹ نے وی اپنی کتاب وچ ایہ لکھیا کہ سورج دے چانن دا چند نالوں ٹکرا کے پلٹنا ای چند دے لشکن دی وجہ اے۔ سیلیوکوس نے دوسری صدی م پ وچ بالکل ٹھیک کیا جا سمندر دیاں چھلاں چن باجوں بندیاں نیں تے اوہناں دی اچائی دا جوڑ چن دی سورج نال سیدھ نال اے۔ ایسے صدی وچ ارسٹارخس نے زمین توں چن دا پینڈا تے چن دا ناپ ناپیا جیہنوں بطلیموس نے ہور ودھیا کیتا۔ ارشمیدس نے اک پلینیٹیریم بنایا جیدے وچ چن تے تاریاں دی ٹور دسی گئی سی۔

وچکارلے ویلے وچ ٹیلیسکوپ دے بنن توں پہلے ک‏ی لوک ایہو ای مَندے سن کہ چند پدھرا اے پر ایس ول وی لوک آرہے سن کہ ایہ گول اے۔ 1609 وچ گلیلیو گلیلی نے اپنی کتاب سڈریوس ننسیس وچ ٹیلی سکوپ توں دیکھ کے مورتاں بنا کے چھاپیاں تے ایہ دسیا کہ چن پدھرا ای نہیں ایدے تے پہاڑ وی نیں تے گول کھڈے وی نیں۔ ٹیلیسکوپ نے اک نویں دنیا دی کھڑکی لوکاں اگے کھولی تے چن دے نقشے لوک بناؤن لگ پئے۔ رچیولی تے گریمالڈی نے 17ویں صدی وچ چن دیاں تھانواں دے ناں رکھن دے اچیچے طریقے کڈھے تے ناں رکھے جیہڑے ہجے وی ورتے جارہے نیں۔ ولہلم بیئر تے یوہان ماڈلر نے چن دے بہت ودھیا نقشے بناۓ تے چن پہاڑاں دیاں اچائیاں وی ناپیاں۔ چن دی پدھر تے گول کھڈے جنہاں نوں گلیلیو نے اگپہاڑ توں بنے سمجھیا سی آن والے ویلیاں وچ ایہ پتہ چلیا کہ اوہ چن تے باہر توں آکے ڈگن تے ٹکران والیاں شیواں نال بنے نیں۔

سوویت یونین دے کم

امریکا تے سوویت یونین دی ٹھنڈی لڑائی وچ دوناں دیساں دے درمیان آسمان دی کھوج بارے وی مقابلہ شروع ہوگیا اے تے ایہدے وچ چند بارے کھوج وچ بہت وادھے ہوئے۔ سویت یونین دے لونا پروگرام وچ لونا 1 زمین دی کھچ توں باہر نکلیا تے چن دے نیڑے گیا، لونا 2 پہلی انسان دی بنائی ہوئی شے سی جیہڑی چند دے پدھر اُتے اُتری۔ لونا 3 نے چن دے لکے پاسے دیاں مورتاں بنایاں۔ ایہ سارے کم 1959 وچ ہوۓ۔ لونا 9 چن دے اتریا تے لونا 10 نے پہلی واری چند دے دوالے چکر کٹیا۔ لونا 16، لونا 20 تے لونا 24 چند دے پدھر توں مٹی زمین اُتے لَے کے آئے۔

امریکا دے کم

امریکا نے وی سوویت یونین نال چن تے اپڑن دی دوڑ وچ سی پر جدوں یوری گاگرین اک روسی آسمان تے گیا تے امریکا نے چند اُتے اپڑن دی دوڑ وچ بہت وادھا کردتا تے امریکا دا اپالو پروگرام پہلے تے سوویت یونین نالوں پجھے سی پر فیر تیزی نال اگے ودھیا۔ 1968 وچ اپالو 8 نے بندیاں نال چن دے دوالے پہلی واری چکر کٹیا۔ اپالو 11 21 جولائی 1969 نوں چند تے اتریا تے نیل آرمسٹرانگ اک امریکی، پہلا انسان سی جیہڑا ایدا ایس ااری دا آگو سی اوہ چن تے اتریا۔ امریکی فیر وی چن تے گۓ تے 382 کلو چن دی مٹی 2,196 وکھریاں گتھلیاں وچ لے کے زمین تے آئے۔ نیل آرمسٹرانگ دا اپڑنا دوناں دیساں دے وشکار لگی دوڑ دا انت سی۔ ایس دوڑ باجوں ٹیکنالوجی تے سائینس وچ بہت وادھے ہوئے تے انسان دا زمین دے آلے دوالے دے محول بارے معلومات وچ چوکھا وادھا ہویا۔ چند اتے ایسے تکنیکی پرزے چھڈے گئے جیہڑے اوتھوں زمین اُتے خبراں بھیجدے سن۔

دوجے دیس

لونا تے اپالو پروگراماں مگروں دوجے دیس وی اگے آئے نیں۔ جاپان چند دے دوالے کمن والا روبوٹ ہائیٹن 1990ء وچ ٹوریا۔ یورپی دیساں نے 2004ء وچ سمارٹ 1 ایہدے دوالے بھیجیا۔ 2007ء وچ چین اپنا بنیا سیارہ چانگی چند ول بھیجیا۔ 2008ء وچ ہندستان دا بنیا چندریاں 1 چند ول گیا۔

امریکی چند تے جا چکے نیں تے امریکا دا جھنڈا وی لگیا ہویا اے چن تے تے اینج ای سوویت یونین وی چند ول مِشن بھیج چُکیا اے پر کسے دیس نے وی چن تے کلیم نہیں کیتا کہ اوہ چند دا مالک اے۔ امریکا تے روس 1967 وچ ہون والی اک ٹریٹی اُتے دستخط کر چُکے نیں جیہدے وچ خلا نوں ہتھیاراں توں پاک تے سارے انساناں لئی منیا گیا سی۔ کئی لوکاں نے اپنے ولوں ای چن تے ملکیت دے دعوے کیتے نیں پر اوہناں دی گل نوں مانتا نہیں ملی۔

چن دی پدھر دی کیمیائی بنتر

کمپاؤنڈ	فارمولا	بنتر (wt %)
		ماریا	اچے تھاں
سلیکا	SiO2	45.4%	45.5%
alumina	Al2O3	14.9%	24.0%
lime	CaO	11.8%	15.9%
iron(II) oxide	FeO	14.1%	5.9%
magnesia	MgO	9.2%	7.5%
titanium dioxide	TiO2	3.9%	0.6%
sodium oxide	Na2O	0.6%	0.6%
کل		99.9%	100.0%

باہرلے جوڑ

حوالے