مرات العروس
| ڈپٹی نذیر احمد |
|---|
 |
|
غیر افسانوی
|
|
متعلقا
|
مرات العروس ڈپٹی نذیر احمد دا پہلا اردو ناول ہے جیہڑا 1869 وچ لکھیا گیا ۔ ناول دا اسلوب اصلاحی اَتے اخلاقی تربیت اُتّے مبنی ہے ۔ ناول وچ دہلی دے مسلمان گھرانیاں دا مفصل حال دسیا گیا ہے اَتے ناول دے ذریعے مسلمان کُڑیاں دی اخلاقی اَتے خانہ داری دی اصلاح دا کم لیا گیا ۔ ناول دی نمایاں خصوصیات وچ عورتاں دی امتیازی زبان اَتے کردار نگاری شامل نیں ۔
اردو وچ سبھ توں پہلاں جس شخصیت نے باقاعدہ طور تے ناول نگاری دا آغاز کيتا اس دا ناں ڈپٹی نذیر احمد دہلوی ہے۔ ناقدین دی اکثریت نے نذیر احمد نوں اردو بولی دا پہلا ناول لکھاری تسلیم کيتا ہے ۔ کیونکہ اوہناں دے ناول، ناول نگاری دے فنی اَتے تکنیکی لوازمات اُتے پورے اتردے نيں۔ اردو دا پہلا ناول مراۃ العروس 1869ء ہے ۔ جیہڑا ڈپٹی نذیر احمد نے لکھیا۔ اس توں بعد بناالنعش، توبتہ النصوح، فسانہ مبتلا، ابن الوقت، رویائے صادقہ، ایامی ٰ لکھے۔ نذیر احمد نے ایہہ ناول انگریزی ادب توں متاثر ہو کے لکھے۔ لیکن ا ن دا اک خاص مقصد وی سی۔ خصوصاً جدوں 1857ء دی جنگ آزادی دے بعد مسلمان اپنا قومی وجود برقرار رکھنے دی کوشش وچ مصروف سی۔ نذیر احمد نے اپنے قصیاں دے ذریعے توں جمہور دی معاشرتی اصلاحی تے نويں نسلاں، خصوصاً طبقہ نسوا ں دی تعلیم و تربیت دا بیڑا اٹھایا۔ اُنھاں دے ناولاں دا مقصد مسلمانان ہند دی اصلاح اتے اوہناں نوں صحیح رستے اُتے تورنا سی ۔ اوہناں نے اصلاح دے نال نال اردو ادب نوں اپݨے ناولاں دے ذریعے بہترین کرداراں نال نوازیا ۔ اوہناں دے کول دہلی دی ٹکسالی زبان دی فراوانی ہے۔ لیکن انھاں اُتے اک اعتراض ایہہ ہے کہ اوہ اپݨے ناولاں وچ ناصح بݨ جاندے نيں اَتے لمبی لمبی تقریراں کردے نيں۔ لیکن اوہناں دے سامنے اک مقصد ہے اَتے اوہ مقصد فن توں زیادہ اوہناں دے کول اہم ہے ۔
اردو زبان وچ سبھ توں پہلاں جس شخصیت نے باقاعدہ طور تے ناول لِکھݨ دا اغاز کیتا سی اوہدا ناں ڈپٹی نذیر احمد دہلوی ہے۔ ناقدین دی اکثریت نے ڈپٹی نذیر احمد نوں اردو زبان دا پہلا ناول لکھاری تسلیم کیتا ہے۔ کیوں کہ اوہناں دے ناول ، ناول نگاری دے فنی تے تکنیکی لوازمات اُپر پورے اتردے نیں۔ اردو دا پہلا ناول مرات العروس (1869) ہے۔ جیہڑا نذیر احمد نے لکھیا۔ اس توں بعد بنات النعش ، توبہ تن نصوح ، فسانہ مبتلا ، ابن الوقت ، رویائے صادقہ اَتے ایامی لکھے۔ نذیر احمد نے ایہہ ناول انگریزی ادب توں متاثر ہو کے لکھے۔ لیکن اوہناں دا اک خاص مقصد وی سی۔ خصوصن جد 1857 دی جنگ آزادی توں بعد مسلمان اپنا قومی وجود برقرار رکھن دی کوشش اچ مصروف سی۔ نذیر احمد نے اپنے قصیاں دے ذریعے جمہور دی معاشرتی، اصلاحی تے نویاں نسلاں ، خصوصن عورتاں دی تعلیم و تربیت دا بیڑا چکیا۔ اوہناں دے ناولاں دا مقصد مسلمانان برصغیر نوں اصلاح تے صحیح راستے تے پاونا سی۔
اصلاح دے نال نال اوہناں نے اردو ادب نوں اپنے ناولاں دے ذریعے بہترین کرداراں نال نوازیا۔ اوہناں دے ناولاں چ دہلی دی ٹکسالی زبان دی فراوانی ہے۔
مرات العروس دا تنقیدی جائزا
[سودھو]مراۃ العروس اردو زبان دا پہلا ناول ہے۔ جیہنوں مولوی نذیر احمد نے تخلیق کیتا۔ بھاویں مرات العروس اچ کُجھ نقص وی نیں لیکن چونکہ اس توں پہلاں اردو وچ کوئی ناول نِیہ لکھیا گیا سی جیہڑا نذیر احمد لئی اک نمونہ ہُندا۔ فیر وی ناقدین نے ایہنوں اک کامیاب ناول قرار دتا۔
کردار نگاری
[سودھو]مولوی نذیر احمد دے اس ناول دی امتیازی خصوصیت کردار نگاری ہے۔ اُنج تاں مرات العروس چ بہت سارے نمایاں کردار نیں لیکن چند اک اہم کرداراں دے ناں ایہہ نیں۔ دور اندیش خان ، اکبری ، اصغری، خیر اندیش خان ، اکبر تے اصغری دی سس ، ماما عظمت ، محمد عاقل ، محمد کامل ، محمد فاضل ، سیٹھ ہزاری مل ، تماشا خانم ، حسن آراء ، جمال آراء ، شاہ زمانی بیگم ، سلطانی بیگم ، سفہن ، جیمس صاحب ، کٹنی، لیکن ایتھے چند اک کردار زیادہ جاندار نیں۔ جیہناں دے دوالے کہانی گھمدی ہے۔ ایہناں دا ذکر تفصیل نال کیتا جاندا ہے۔
اکبری دا کردار
[سودھو]اس کہاݨی وچ سارا حسن اکبری دے کردار نال پیدا ہویا ہے۔ اکبر ی دی بدمزاجی ، پھوہڑ پن ، بد سلیقگی ، الھڑ پن اَتے اوہدی بے عقلی دیاں حرکتاں وچ اک بھولے پن دی وجہ نال اس کہانی چ خوبصورتی پیدا ہو گئی ہے۔ اکبری بے پرواہ کُڑی ہے اَتے ویاہ کرن توں بعد وی اس وچ کوئی تبدیلی پیدا نِیہ ہوئی۔ اوہی نیانیاں آلِیاں حرکتاں اَتے نیانیاں آلے کھیڈ۔ لیکن اُس دی اس بد مزاجی اَتے لاڈلے پن وچ اوہدی تربیت دا بڑا ہتھ ہے۔ یاہی بدمزاجی ایہدے لئی اگے چل کے بہت سارے مسائل دا سبب بݨدی ہے۔ اکبری اپنے بدمزاجی دی وجہ توں سسرال آلیاں نال لڑدی ہے اَتے اپنے شوہر نوں الگ رہن دا کہندی ہے۔ لیکن الگ گھر وچ اوہدی بے وقوفی ہور وی ظاہر ہو جاندی ہے اَتے ایتھے اک ٹھگ عورت اس دے سارے زیور لَے جاندی ہے۔ لیکن آخر وچ اسیں ویکھدے ہاں کہ اکبری جیہڑی کسے دی نہیں سندی سی واقعات اَتے حالات دے تھپیڑیاں نے اوہنوں کس طرحاں اک سُگھڑ گھریلو عورت بݨا دتا اَتے فیر اپنی چھوٹی بھین اصغری دے ساتھ ہنسی خُشی رہݨ لگ گئی۔
اصغری دا کردار
[سودھو]ڈپٹی نذیر احمد دے اس ناول وچ پسندیدہ کردار اصغری دا ہے اَتے ایہی اوہ کردار ہے جیہدے ذریعے نذیر احمد اپنا مقصد بیان کر دے نیں۔ اصغری دا کردار اکبری توں اُلٹ ہے۔ جتھے اکبری اس ناول چ بدمزاج ، بد سلیقہ ، بدخو تے احمق کُڑی اے اوتھے ای اصغری سلیقہ مند، ہنر مند، عقل مند، نرم مزاج، شائستہ زبان تے حوصلہ مند کُڑی ہے۔ جیہدی سبھ توں بڑی وجہ اصغری دی تربیت ہے۔ اک ہی گھر وچ رہن دے باوجود اصغری دی تربیت اپنی بڑی بھین دے مقابلے چ بہترین انداز اچ ہوئی ہے۔
مولوی نذیر احمد نے اصغری دے کردارنوں اپݨے قلم دے زور نال لکھیا اَتے جیہڑا کجھ مولوی نذیر احمد چاؤہندے سی۔ اوہ عورتاں دی اصلاح دی غرض نال اوہناں نے اس کردار توں لیا۔
بیاہ توں بعد سسرال نے اکبری نوں مزاج دار بہو دا ناں دتا اَتے اصغری نوں اوہدی ہنر مندی، سلیقہ مندی اَتے رکھ رکھائو دی وجہ توں تمیز دار بہو دا ناں دتا۔ اصغری اپݨے ماں پیو دے گھر وچ ہوشیار ، ہنر مند اَتے رکھ رکھائو آلی سی۔ اوہنے اپݨے سسرال وچ وی اوہی رنگ برقرار رکھیا۔
اوہ اپنے سسرال نوں اپݨی عقل مندی نال قرض داراں توں آزاد کرا لیندی ہے اَتے ماماعظمت ورگی نمک حرام دا چہرہ سبھ گھر آلیاں اُپر واضح کر کے اوہنوں اپنے سسرال چوں کڈھا دیندی ہے۔
نذیر احمد دا ایہہ کردار اپنیاں خوبیاں دی بناء تے لاجواب ہے۔
لیکن کردار دی تعریف وچ بیگم شائستا اکرام اللہ لکھدیاں نیں۔
” اصغری دا کردار ، سولہ آنے مثالی ہے۔ ایہدے وچ دنیا دی ہر اک خوبی اَتے صفت پائی جاندتی ہے۔ پڑھنا لکھنا ، ہنر ، سلیقہ ، گھر دا انتظام، غرض کہ ہر چیز اچ اوہنوں یدِ طولا حاصل ہے اَتے میکے، سسرال دوویں جگہ اوہدی قدر و منزلت ہوندی ہے۔
ماما عظمت
[سودھو]مولوی نذیر احمد دے ناول چ ماما عظمت دا کردار اک نوکرانی دا ہے۔ ایہہ مولوی صاحب دے دوسرے کرداراں دی طرحاں اک شہرہ آفاق کردار ہے۔ کہاݨی وچ جد ماما عظمت دا کردار آہ نکلدا ہے تاں کہانی چ دلچسپی پیدا ہو جاندی ہے اَتے جد ماما عظمت اپنا رول ادا کر کے پسِ پردہ چلی جاندی اے تاں کہانی دا مزہ پھِکا پے جاندا ہے۔ جے سچ کہیا جاوے تاں ماما عظمت نوں گھر چوں باہر کڈھن توں بعد کہانی ختم ہو جانی چاہیدی سی۔ کیوں کہ کہانی چ ماما عظمت دیاں چغل خوریاں، چوریاں تے لُٹ مار ساری فضا نوں خوبصورت بناوندی ہے۔ پڑھن آلا اس تجسّس چ ہوندا ہے کہ کد اصغری ماما عظمت دیاں چغل خوریاں، چوریاں تے لُٹ مار دا بھیت افشاں کرے گی تے جد مناسب موقعے تے اصغری ماما عظمت دیاں ساری کرتوتاں توں پردہ چکدی ہے اتے ماما عظمت نوں نوکری چوں فارغ کر دتا جاندا اے تاں پڑھن آلے دا تجسّس ختم ہو جاندا ہے۔ آپ مولوی نذیر احمد اس کردار دے بارے چ لکھدے نیں، 'ماما عظمت دی حقیقت اس طرحاں ہے پئی ایہہ عورت 25آں ورھیاں توں اس گھر اچ سی۔ آئے دن اوہدے تے شبہ ہُندا رہندا سی پر ہیگی چالاک سی۔ گرفت چ نہیں آوندی سی۔ کئی باری کڈھی گئی۔ لیکن فیر بلا لئی جاندی سی۔ اِنج چوری تے سرزوی ماما عظمت دی تقدیر چ لکھی سی۔ جتا کے لیندی اتے دس کے چراوندی، دکھا کے کڈھدی اتے لکھا کے مکردی سی'۔
دور اندیش خاں دا کردار
[سودھو]دور اندیش خاں دا کردار اس ناول دا ضمنی کردار ہے۔ دور اندیش خاں اکبری تے اصغری دے والد نیں۔ اوہ لہندا پنجاب دے پہاڑی ضلعیاں چ انگریز سرکار ولوں تحصیلدار ہے۔ اس ناول چ اوہناں دا کردار صرف شروع اتے آخر دے حِصے وچ خطوط دے ذریعے آوندا ہے۔ جیہڑے اوہ اصغری دے ویاہ توں بعد لکھدے نیں اَتے اصغری نوں نصیحتاں کر دے نیں۔ اوہناں دا آخری خط جیہڑا ناول دے آخر وچ اوہ اصغری نوں اوہدی اولاد دی وفات اُتے تسلیاں دیندے نیں۔
محمد عاقل دا کردار
[سودھو]محمد عاقل وی اک ضِمنی کردار ہے جیہڑا اکبری دا شوہر ہے۔ اوہ عام شوہراں دی طرحاں نہیں جیہدے چ غصہ ہووے نالے اپنی بیوی نوں دبا کے رکھے۔ چونکہ اوہ آپ اک شریف آدمی ہے اس واسطے اوہ اپنی بیوی اکبری نوں کچھ نہیں کہندا کہ ایہدے نال اوہدی وی بدنامی ہووے گی۔ اوہ اُنج کردا ہے جس طرحاں اوہدیی بیوی اکبری چاوہندی اے۔ اوہ حالات توں مجبور ہوندا ہے اَتے اپنے ماں باپ توں الگ اپنی بیوی نال رہن لگ جاندا ہے۔
محمد کامل دا کردار
[سودھو]محمد کامل دا کردار اک غیر اہم یعنی ضمنی کردار ے۔ اوہ وی اپنی بیوی اصغری دے رحم و کرم تے چلدا ہے اگرچہ اوہ اک اعلا تعلیم یافتہ مرد ہے۔ اوہدی اپنی بیوی دی تاکید تے پہلے کچہری وچ دس روپے ماہانہ نوکری شروع کر دیندا ہے فیر سیال کوٹ وچ سررشتا دار (مجسٹریٹ) پنجاہ روپے ماہانا دی نوکری مل جاندی ہے۔
محمودہ
[سودھو]محمودہ اصغری دی نند ہے جیہڑی اک سادہتے معصوم کُڑی ہے۔ اوہدی تربیت اچ اصغری دا بہوں وڈا ہتھ ہے۔ اس لئی اوہ وی اصغری ورگی سلیقہ مند اَتے ہنر مند ہے۔ اوہدی اس تربیت دی بدولت اوہدا ویاہ اک بڑے گھر وچ ہو جاندا ہے اَتے فیر اوہ وی اپنی ازدواجی زندگی چ خُش و خرم رہندی ہے۔
اصغری دی سس دا کردار
[سودھو]ایہ کردار اگرچہ اک ضمنی کردار ہے پر اپنے دور دا اک مکمل نمائندہ کردار ہے۔ ایہہ اپنے زمانے دی شریف مسلمان عورتاں دی نمائندہ ہے۔ ایہہ اک سِدھی سادی عورت اے جیہدے چ نہ اکبری ونگوں پھوہڑ پن تے بد مزاجی ہے اَتے نہ ہی اصغری ونگوں ہنر مندی تے سلیقہ مندی ہے۔
اس توں علاوہ باقی جِنے وی کردار رہ جاندے نیں اوہ اگرچہ کہانی دا اک حصہ نیں پر غیر اہم تے ضمنی کردار نیں۔ ڈپٹی نذیر احمد دی ناول نگاری وچ کجھ خامیاں ضرور نیں لیکن جِتھے تک فنِ کردار نگاری دا تعلق اے اوہ اس میدان چ مکمل طور تے کامیاب رہے نیں۔ اوہناں نے اپنے ناولاں دے ذریعے اردو ادب نوں بہت خوبصورت اتے بڑے کردار دتے نیں۔
مکالما نگاری
[سودھو]مرات العروس وچ عورتاں دی زبان نوں امتیازی حیثیت حاصل ہے۔ عورتوں دی زبان دیاں بعض اپنییاں مخصوص اصطلاحاں ہُندیاں نیں۔ بول چال وچ محاوریاں ، مثالاں اَتے کتاباں دا استعمال ودھ ہوندا ہے۔ اوہناں دے لب و لہجے چ طنز نمایاں ہُندی ہے۔ عورتاں دا مکالمہ لکھن لئی زبان نوں خاص اسلوب ہم آہنگ کرن دے نال نال اوہناں دی ذہنیتتے نفسیات دا ادا شناس ہونا وی ضروری ہے۔ مولوی نذیر احمد نے اس ناول چ عورتاں دی ذہنی کیفیات ، توہمات تے رجحانات دی ترجمانی ایہجیہے فطری انداز وچ کیتی ہے کہ مکالمہ پڑھدے ویلے کرداراں دیاں اوازاں ساڈے کنّاں وچ گونجدیاں نیں اَتے اوہناں دے لب و لہجے دے اتار چڑھاء نوں اسیں محسوس کردے ہاں۔
تجسّس تے جستجو
[سودھو]کہانی چ تجسّس اتے جستجو دا کسے حد تک فقدان ہے ایہدی اصل وجہ اک مکمل اتے مربوط پلاٹ دا نہ ہوݨا ہے۔ کئی جگہاں تے پڑھن آلے دے تجسّس چ اضافہ ہوندا ہے۔ ایہناں چ اک واقعہ تاں ماما عظمت دا ہے۔ پڑھن آلا اُس ویلے تک اس سوچ چ لگیا رہندا ہے کہ آخر اوہدی چوری چکاری دا بھیت کُھلے گا تے جے کُھلیا تاں اُس توں بعد کیہ ہووے گا۔ اس توں بعد کہاݨی بہت ہی زیادہ پھِکی پَے جاندتی ہے۔ اک ہور جگہ جد بی حجن اصغری نوں بے وقوف بناوندی ہے تاں اُس ویلے وی پڑھن آلے دے ذہن چ ایہ گَل ضرور آوندی اے کہ کیہ اوہ اِس طرحاں کرن چ کامیاب ہو جاوے گی۔
پلاٹ
[سودھو]پلاٹ توں مراد کہانی چ مختلف واقعات، جیہناں دا آپس اچ منطقی ربط ہوندا ہے اَتے جیہدے نال کہانی دے تانے بانے بُنے جاندے نیں۔ ہُݨ اسیں پلاٹ دی روشنی چ ناول مرات العروس دا جائزہ لیندے ہاں۔ جے سچی گَل کہی جاوے تاں مولوی نذیر احمد دے اس ناول وچ سِرے توں پلاٹ ہے ہی نہیں۔ کیوں کہ پلاٹ کہانی نوں تجسّس آمیز اَتے پیچیدہ بناؤندا ہے پر مرات العروس دی کہانی بِلکل سِدھی سادی ہے۔ ایہہ اک اصلاحی قصہ ہے جیہدا مقصد عورتاں چ پڑھن لکھن دا شوق، ہنر تے سلیقہ پیدا کرنا ہے۔ ایہہ قصہ سادہ الفاظ اِچ بیان کیتا گیا ہے اتے ایہنوں پڑھ کے سانوں اس معاشرے دے مسلمان گھراں اتے دلی دے حالات دا پتہ چلدا ہے۔ ایہدے علاوہ لوکاں دے رہن سہن، عبادات اتے رسم و رواج وغیرا دا حال معلوم ہو سکدا ہے۔
اسلوب
[سودھو]جِتھے تک اس ناول دے اسلوبِ بیان اتے ایہدی زبان دا تعلق ہے تاں اس لحاظ نال ڈپٹی نذیر احمد دا ناول اک اعلا درجے دا ناول ہے۔ ناقدین نے ایہدی زبان و بیان اتے اسلوب نوں سراہیا ہے اَتے ایہدی تعریف کیتی ہے۔ مولوی نذیر احمد نوں اس سلسلے چ اوہناں دے کمال فن دی داد دینی پیندی ہے کہ اوہناں نے ناول نوں بہت ہی سادہ ، سلیس، روزمرہ تے بامحاورہ زبان وچ لکھیا ہے۔ اس ناول دی زبان دلی دی عام بول چا ل دی زبان اے۔ مولوی نذیر احمد نوں اردو تے کافی عبور حاصل سی اَتے اوہناں نے اس خوبصورتی نال اس ناول نوں لکھیا کہ اس دی زبان چ لطافت اتے مٹھاس نظر آؤندی ہے۔ تقریبن 150 ورھے لنگھن دے بعد وی ایہدی زبان اس طرحاں دی لگدی ہے گویا اج دی زبان ہووے۔
فکری جائزا
[سودھو]نذیر احمد دے رجحانات تے تصورات اوہی نیں جیہڑے سرسید دے رفقاء دے مخصوص افکار سمجھے جندے نیں۔ ڈپٹی نذیر احمد دی ناول نگاری دا محرک قومی اصلاح دا جذبہ سی۔ اوہناں دا کارنامہ ایہہ ہے کہ اوہناں نے مجلسی زندگی دا اک مثالی تے معقول نمونہ قوم دے سامنے پیش کیتا ۔ نذیر احمد دی خاص خدمت ایہہ ہے کہ اوہناں نے اپنی مثالی اَتے معقول صلاحیتاں نوں گھراں دی آبادی چ خوشحالی اَتے مسرت پیدا کرن واسطے استعمال کیتا۔ ایہہ اس معنی وچ بہت بڑا کارنامہ ہے کہ گھریلو مسرت قومی ترقی چ بہت بڑی حد تک ممدو معاون ہو سکدی ہے۔ اس غرض نال اوہناں نے عورتاں نوں منزل زندگی دا سنگِ بنیاد قرار دتا ہے کیوں کہ اصغری ورگیاں چنگیاں عورتاں ای کارکن مرداں نوں کار ہائے نمایاں انجام دین دے قابل بنا سکدیاں نیں۔ تے اکبری ورگیاں عورتاں مردوں واسطے ذہنی تکلیف اَتے پریشانی دا باعث بن جاندیاں نیں۔ اوتھے دے مرد زندگی چ کوئی ترقی نہیں کر سکدے کیوںکہ اوہناں دا سارا ویلا اپنیاں عورتاں دے مسائل حل کرن وچ لنگھ جاندا ہے۔
ڈپٹی نذیر احمد جاندے سی کہ عورتاں دی بے وقعتی دا سبب جہالت دے سوا ہور کچھ نہیں۔ معاشرتی زندگی چ تعلیم تے جہالت، ہنرمندی تے بے ہنری دے فرق دکھاون دی غرض نال نذیر احمد نے اکبری تے اصغری دیاں زندگیاں دے دو مثالی نمونے پیش کیتے۔
تعلیم دے بارے چ نذیر احمد دا نقطہ نظر ایہہ ہے کہ اینی تعلیم ہر عورت واسطے لازمی ہے جیہدے نال اوہ اپنے فرائضِ خانہ داری نوں سرانجام دین دے لائق بن سکے۔ اس تعلیم چ سینا پرونا، کھانا پکانا، پڑھنا لکھنا ، حساب کتاب وغیرہ بنیادی اہمیت دیاں چیزاں نیں۔ لیکن نذیر احمد دے نزدیک عورت دا دائرہ عمل صرف خانہ داری دے معمولی انتظامات تک محدود نہیں اوہنوں اپنے شوہر دی مونس و غم گسار تے زندگی کے چھوٹے بڑے معاملات چ اوہدی بہترین مشیر و معاون ہونا چاہیدا اے۔ ایہ نمونہ اوہ اپنے ناول چ اصغری دے کردار چ پیش کردے نیں۔ اصغری تعلیم خانہ داری اُپر عبور رکھن دے نال نال اپنے شوہر نوں زیادہ توں زیادہ تعلیم حاصل کرن دی تلقین کردی ہے اَتے اوہنوں نوکری دا مشورہ وی دیندی اے۔ اصغری اپنے شوہر نوں سیالکوٹ جان تے راضی کردی اے۔ اوہدا پھل محمد کامل نوں ایہہ ملدا ہے کہ اوتھے جاندے ای اوہدا افسر جیمس صاحب اوہدی تنخواہ دس روپے ماہوار توں ودھا کے پنجاہ روپے کر دیندا اے۔ فیر اپنے سوہرے نوں نوکری چھڈن تے گھر بیٹھن دا مشورہ وی دیندی ہے اَتے اوہدی تھاں اپنے بہنوئی محمد عاقل نوں نوکری تے لگن دا کہندی ہے۔
نذیر احمد نے مرات العروس چ اکبری ورگی ان پڑھ عورت دا ذکر کر کے ایہہ ظاہر کیتا ہے کہ اک ان پڑھ اَتے غیر تہذیب یافتہ عورت اپنے گھر اَتے سس سوہرے واسطے کیہ کیہ مشکلات پیدا کر دی ہے۔ اوہ ہر ویلے اپنی سس لڑن تے تُلی ہوئی ہوندی ہے۔ گھر دے کسے کم چ نظم و ضبط لیاون دی بجائے بگاڑ پیدا کردی ہے۔ نذیر احمد دا مرکزی خیال ایہہ اَے کہ جے عورت ان پڑھ تے غیر تعلیم یافتہ ہووے تاں جھگڑے تے مشکلات ضرور پیدا ہون گے۔ کیوں کہ تعلیم ایہو جیہی چیز ہے جیہڑی انسان وچ شعور اَتے اخلاق پیدا کردی ہے۔ تعلیم ای انساننوں جین دا ڈھنگ سکھاوند ہے۔ تعلیم ہی نظم و ضبط اَتے قاعدگی پیدا کردی ہے۔ تعلیم ای انسان وچ حوصلہ اَتے جرت پیدا کردی ہے۔
جے مرات العروس نوں غور نال ویکھیا جاوے تاں ایہدے چ مافوق الفطرت اَتے داستانی واقعات دی بجائے ساڈے اپنے حقیقی معاشرے دی تصویر نظر آوندی ہے۔ ایہدے چ جتھے تعلیمِ نسواں اَتے گھریلو زندگی دا ذکر ہے اوتھے معاشرے دی دوسریاں خرابیاں نوں وی بے نقاب کیتا گیا ہے اَتے اصلاح احوال دیاں تدبیراں وی بیان کیتیاں نیں۔ ایہدے وچ ہی اک اعلی ناول لکھاری دی کامیابی دا راز مضمر ہوندا ہے۔ ڈپٹی نذیر احمد دی ناول نگاری دے بارے چ ڈاکٹر تاثیر لکھدے نیں۔ ” اردو ادب چ مولوی نذیر احمد دا نام اوہناں دے ناولاں نال زندہ رہوے گا تے نقاد تعجب کریا کرن گے کہ کس طرحاں اک عربی اَتے فارسی زباناں دا عالم مولوی قسم دا آدمی وی اس طرحاں دے ناول لکھ گیا جیہڑے گفتگو ، کردار سماج دی حالت بیان کرن وچ اس قدر کامیاب نیں، خَورے اوہناں توں بہتر کوئی ناول نگار نہیں۔“
مرات العروس تے ٹی وی ڈرامے
[سودھو]ناول مرات العروس تے پاکستان ٹیلی ویژن دا اک ڈراما وی بݨایا گیا سی۔ ایہدے وچ اصغری دا کردار عارفا صدیقی نے ادا کیتا ۔ 2011 وچ ایس ناول تے اک کامیڈی ڈراما اکبری اصغری دے نام نال بنایا گیا۔ ایہہ ڈراما ہم ٹی وی توں آن ایئر ہویا۔ 2013 وچ ایس ناول اُتے مبنی ڈراما مرات العروس بݨایا گیا۔ جیہڑا جیو ٹی وی توں آن ایئر ہویا۔