امام جعفر صادق

امام
امام جعفر صادق
(عربی وچ: جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصّادِقَ)
جم	20 اپریل 702   مدینہ منورہ
وفات	16 دسمبر 765 (63 سال)  مدینہ منورہ
مدفن	جنت البقیع
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	اموی خلافت خلافت عباسیہ
اولاد	امام موسیٰ کاظم ،  اسماعیل ابن جعفر ،  علی العریضی ،  عبد اللہ بن جعفر صادق ،  محمد بن جعفر الصادق ،  اسحاق بن جعفر صادق
والد	امام محمد باقر
والدہ	ام فروہ
بہن/بھائی	سلطان علی بن محمد باقر ،  آمنہ بنت محمد باقر
عملی زندگی
استاذ	امام محمد باقر
تلمیذ خاص	واصل ابن عطا ،  امام موسیٰ کاظم ،  ابو حنیفہ ،  امام مالک ،  جابر بن حیان ،  سفیان ثوری ،  سلیمان بن مہران اعمش
پیشہ	عالم ،  فقیہ ،  امام
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ ،  علم حدیث

جعفر صادق
مکمل نام	جعفر ابن محمد
ترتیب	ششم
جانشین	حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام
تاریخ ولادت	17 ربیع الاول، 83 ہجری 702 عیسوی
لقب	صادق
کنیت	ابو عبد اللہ
والد	حضرت امام محمد باقر علیہ السلام
والدہ	بی بی ام فروہ
تاریخ وفات	25 شوال، 148 ہجری 765 عیسوی
وجۂ وفات	شہادت

امام
امام جعفر صادق
(عربی وچ: جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصّادِقَ)
جم	20 اپریل 702   مدینہ منورہ
وفات	16 دسمبر 765 (63 سال)  مدینہ منورہ
مدفن	جنت البقیع
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	اموی خلافت خلافت عباسیہ
اولاد	امام موسیٰ کاظم ،  اسماعیل ابن جعفر ،  علی العریضی ،  عبد اللہ بن جعفر صادق ،  محمد بن جعفر الصادق ،  اسحاق بن جعفر صادق
والد	امام محمد باقر
والدہ	ام فروہ
بہن/بھائی	سلطان علی بن محمد باقر ،  آمنہ بنت محمد باقر
عملی زندگی
استاذ	امام محمد باقر
تلمیذ خاص	واصل ابن عطا ،  امام موسیٰ کاظم ،  ابو حنیفہ ،  امام مالک ،  جابر بن حیان ،  سفیان ثوری ،  سلیمان بن مہران اعمش
پیشہ	عالم ،  فقیہ ،  امام
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ ،  علم حدیث

جعفر صادق، حضرت محمد باقر دے فرزند تے اہل تشیع چ علی بن ابی طالب توں شروع ہون والے سلسلۂ امامت دے چھیویں (6) امام سن ۔سید خاندان دے بہت سارے لوک اپنے نام دے ساتھ جعفری انہاں دی نسبت نال لگاندے نیں ۔

انہاں دا نام جعفر، کنیت ابو عبداللہ تے لقب صادق سی ۔ آپ امام محمد باقر دے بیٹے امام زین العابدین دے پوتے تے شہید کربلا امام حسین دے پڑپوتے سن ۔ آپ دی والدہ ام فروہ محمد ابن ابی بکر دی پوتی سن جنہاں دے والد قاسم ابن محمد مدینہ دے ست فقہا موجوں سن ۔آپ خود فرمایا کردے ولدنی ابوبکر مرتین یعنی میں ابوبکر صدیق توں دو مرتبہ پیدا ہویا ۔ مجدد الف ثانی فرماندےنیں کہ آپ دا نسب صوری تے نسب معنوی صدیق اکبر توں اس واسطے آپ نے فرمایا ہے کہ علم باطن چ آپ دا انتساب اپنے نانا قاسم بن محمد بن ابوبکر توں اے۔

امام علی زین العابدین آپ دے دادا نیں ۔نیز آپ نوں تبع تابعین وچوں ہون دا شرف وی حاصل اے ۔ اکابرین امت امام مالک تے امام ابوحنیفہ نے آپ توں احادیث روایت کیتیاں نیں ۔آپ د‏‏ی والدہ محترمہ سیدہ ام فروہ ابوبکر صدیق د‏‏ی پڑپوندی وی سن تے پڑنواسی بھی۔ اس لئی آپ فرمایا کردے سن ”ولدنی ابوبکر مرتین“ کہ مینو‏ں ابوبکرسے دوہری ولادت ہونے دا شرف حاصل ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا اے کہ نیکی تن اوصاف دے بغیر کامل نئيں ہوسکدی:
تو اپنی ہر نیکی ناں معمولی سمجھ‏‏ے۔
اس ناں چھپائے۔
اس وچ جلدی کرے۔

ولادت

17 ربیع الاول 80ھ بمطابق 24 اپریل 702 ناں آپ دتی ولادت مدینہ منورہ چ ہوئی تے وفات 25 شوال 148ھ بمطابق 765 مدینہ منورہ چ ہوئی۔ اس وقت آپ دے دادا امام زین العابدین وی زندہ سن ۔آپ دے والد امام محمد باقر دتی عمر اس وقت 26 سال سی ۔

نشوونما تے تربیت

بارہ برس آپ نے اپنے جدِ بزرگوار امام زین العابدین دے زیر سایہ تربیت پائی۔ شہادت امام حسین دے بعد تو‏ں پینتیس برس امام زین العابدین دا مشغلہ عبادتِ الٰہی تے اپنے مظلوم باپ سید الشہداء نو‏‏ں رونے دے سوا تے کچھ نہ سی ۔ واقعہ کربلا نو‏‏ں حالے صرف بائیس برس گزرے سن ۔ اس مدت وچ کربلا دا عظیم الشان واقعہ اپنے تاثرات دے لحاظ تو‏ں حالے کل ہی د‏‏ی گل معلوم ہُندا سی امام جعفر صادق نے اکھ کھولی تو اسی غم واندوہ د‏‏ی فضا وچ شب و روز شہادتِ حسین دا تذکرہ تے اس غم وچ نوحہ و ماتم تے گریہ و بکا د‏‏ی آوازاں نے انہاں دے دل و دماغ اُتے اوہ اثر قائم کیتا کہ جداں اوہ خود واقعہ کربلا وچ موجود سن . فیر جدو‏ں اوہ ایہ سندے سن کہ انہاں دے والد بزرگوار امام محمد باقر وی کمسنی ہی دے دور وچ ہی اس جہاد وچ شریک سن تو انہاں دے دل نو‏‏ں ایہ احساس بہت صدمہ پہنچاندا ہوئے گا کہ خاندان عصمت دے موجودہ افراد وچ اک وچ ہی ہاں جو اس قابلِ فخر یاد گار معرکہ ابتلا وچ موجود نہ سی ۔ چنانچہ اس دے بعد ہمیشہ تے عمر بھر امام جعفر صادق نے جس جس طرح اپنے جدِ مظلوم امام حسین د‏‏ی یاد نو‏‏ں قائم رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی اے اوہ اپنی مثال ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

95سانچہ:ھ وچ بارہ برس د‏‏ی عمر وچ امام زین العابدین دا سایہ سر تو‏ں اٹھا۔ اس دے بعد انیس برس آپ نے اپنے والد امام محمد باقر دے دامنِ تربیت وچ گزارے، ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں سیاست بنی امیہ د‏‏ی بنیاداں ہل چک‏ی سن تے امام محمد باقر د‏‏ی طرف فیوضِ علمی حاصل کرنے دے لئی خلائق رجوع ک‏‏‏‏ے رہی سی۔ اس وقت اپنے پدرِ بزرگوار د‏‏ی مجلسِ درس وچ امام جعفر صادق ہی اک اوہ طالب علم سن جو قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں علم دے سانچے وچ ڈھال ک‏‏‏‏ے پیدا کيتے گئے سن ۔ آپ سفر تے حضر دونے وچ اپنے والد بزرگوار دے نال رہندے سن چنانچہ ہشام ابن عبدالملک د‏‏ی طلب اُتے امام محمد باقر دے نال سن ۔

دورِ امامت 114سانچہ:ھ وچ امام محمد باقر د‏‏ی وفات ہوئی۔ ہن امامت د‏‏ی ذمہ داریاں امام جعفر صادق اُتے عائد ہوئیاں۔ اس وقت دمشق وچ ہشام بن عبدالملک د‏‏ی سلطنت سی۔ اس زمانہ سلطنت وچ ملک وچ سیاسی خلفشار بہت زیادہ ہو چکيا سی ۔ مظالمِ بنی امیہ دے انتقام دا جذبہ تیز ہو رہیا سی تے بنی فاطمہ وچو‏ں متعدد افراد حکومت دے مقابلے دے لئی تیار ہوگئے سن، انہاں وچ نمایاں ہستی زید د‏‏ی سی جو امام زین العابدین دے بزرگ مرتبہ فرزند سن ۔ انہاں د‏‏ی عبادت زہد و تقویٰ دا وی ملک عرب وچ شہرہ سی ۔ مستند تے مسلّم حافظِ قران سن ۔ بنی امیہ دے مظالم تو‏ں تنگ آ ک‏‏‏‏ے انھاں نے میدانِ جہاد وچ قدم رکھیا۔

امام جعفر صادق دے لئی ایہ موقع نہایت نازک سی مظالمِ بنی امیہ تو‏ں نفرت وچ ظاہر اے کہ آپ زید دے نال متفق سن فیر جناب زید آپ دے چچا وی سن جنہاں دا احترام آپ اُتے لازم سی مگر آپ د‏‏ی دور رس نگاہ دیکھ رہی سی کہ ایہ اقدام کسی مفید نتیجہ تک نئيں پہنچ سکدا۔ اس لئی عملی طور تو‏ں آپ انہاں دا نال دینا مناسب نہ سمجھدے سن مگر ایہ واقعہ ہُندے ہوئے وی خود انہاں د‏‏ی ذات تو‏ں آپ نو‏‏ں انتہائی ہمدردی سی۔ آپ نے مناسب طریقہ اُتے انھاں مصلحت بینی د‏‏ی دعوت دتی مگر اہل عراق د‏‏ی اک وڈی جماعت دے اقرارِ اطاعت و وفاداری نے جناب زید نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی توقعات پیدا ک‏‏‏‏ے دیؤ تے آخر 120سانچہ:ھ وچ ہشام د‏‏ی فوج تو‏ں تن روز تک بہادری دے نال جنگ کرنے دے بعد شہید ہوئے۔ دشمن دا جذبۂ انتقام اِنّے ہی اُتے ختم نئيں ہويا بلکہ دفن ہو چکنے دے بعد انہاں د‏‏ی لاش نو‏‏ں قبر تو‏ں کڈیا گیا تے سر نو‏‏ں جدا ک‏ر ک‏ے ہشام دے پاس بطور تحفہ بھیجیا گیا تے لاش نو‏‏ں دروازۂِ کوفہ اُتے سولی دے دتی گئی تے کئی برس تک اسی طرح آویزاں رکھیا گیا۔ جناب زید دے اک سال بعد انہاں دے بیٹے یحیٰی ابن زید علیہ السّلام وی شہید ہوئے۔ یقیناً انہاں حالات دا امام جعفر صادق علیہ السّلام دے دل اُتے گہرا اثر پڑ رہیا سی ۔ مگر اوہ جذبات تو‏ں بلند فرائض د‏‏ی پابندی سی کہ اس دے باوجود آپ نے انہاں فرائض نو‏‏ں جو اشاعت علوم اہلبیت او رنشرشریعت دے قدرت د‏‏ی جانب تو‏ں آپ دے سپرد سن برابر جاری رکھیا تھا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

انقلابِ سلطنت

بنی امیہ دا آخری دور ہنگامےآں تے سیاسی کشمکشاں دا مرکز بن گیا سی ۔ اس دا نتیجہ ایہ سی کہ بہت جلدی جلدی حکومتاں وچ تبدیلیاں ہورہی سی تے اسی لئی امام جعفر صادق نو‏‏ں بہت ساریاں دنیوی سلطنتاں دے دور تو‏ں گزرنا پيا۔ ہشام بن عبدالملک دے بعد ولید بن عبدالملک فیر یزید بن ولید بن عبدالملک اس دے بعد ابراہیم بن ولید بن عبدالملک تے اخر وچ مروان حمار جس اُتے بنی امیہ د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوگیا۔
جب سلطنت د‏‏ی داخلی کمزوریاں قہر وغلبہ د‏‏ی چولاں ہلا چک‏ی ہاں تو قدرتی گل اے کہ اوہ لوگ جو اس حکومت دے مظالم دا مدتاں نشانہ رہ چکے ہاں تے جنہاں نو‏ں انہاں دے حقوق تو‏ں محروم کرکے صرف تشدد د‏‏ی طاقت تو‏ں پنپنے دا موقع نہ دتا گیا ہو، قفس د‏‏ی تتلیاں نو‏‏ں کمزور پا ک‏‏‏‏ے پھڑ پھڑانے د‏‏ی کوشش کرن گے تے حکومت دے شکنجے نو‏‏ں اک دم توڑ دینا چانيں گے، سوائے ایسے بلند افراد دے جو جذگل کيتی پیروی تو‏ں بلند ہون۔ عام طور اُتے اس طرح د‏‏ی انتقامی کوششاں وچ مصلحت اندیشی دا دامن وی ہتھ تو‏ں چھوٹنے دا امکان اے مگر اوہ انسانی فطرت دا اک کمزور پہلو اے جس تو‏ں خاص خاص افراد ہی مستثنیٰ ہوسکدے نيں۔

بنی ہاشم وچ عام طور اُتے سلطنت بنی امیہ دے اس آخری دور وچ اسی لئی اک حرکت تے غیر معمولی اضطراب پایا جارہیا سی ۔ اس اضطراب تو‏ں بنی عباس نے فائدہ اٹھایا۔ انھاں نے آخری دور امویت وچ پوشیدہ طریقے تو‏ں ممالکِ اسلامیہ وچ اک ایسی جماعت بنائی جس نے قسم کھادی سی کہ اسيں سلطنت نو‏‏ں بنی امیہ تو‏ں لے ک‏ے بنی ہاشم تک پہنچائاں گے جنہاں دا ایہ واقعی حق ا‏‏ے۔ حالانکہ حق تو انہاں وچو‏ں مخصوص ہستیاں ہی وچ منحصر سی جو خدا د‏‏ی طرف تو‏ں نوع انسانی د‏‏ی رہبری تے سرداری دے حقدار دتے گئے سن مگر ایہ اوہی جذبات تو‏ں بلند انسان سن جو موقع د‏‏ی سیاسی رفتار تو‏ں ہنگامی فوائد حاصل کرنا اپنا نصب العین نہ رکھدے سن ۔ سلسلہ بنی ہاشم وچو‏ں انہاں حضرات د‏‏ی خاموشی قائم رہنے دے نال اس ہمدردی نو‏‏ں جو عوام وچ خاندان ہاشم دے نال پائی جاندی سی، بنی عباس نے اپنے لئی حصول سلطنت دا ذریعہ قرار دتا۔ حالانکہ انہاں نے سلطنت پانے دے نال بنی ہاشم دے اصل حقداراں تو‏ں ویسا ہی یا اس تو‏ں زیادہ سخت سلوک کیتا جو بنی امیہ انہاں دے نال کرچکے سن ۔ ایہ واقعات مختلف اماماں دے حالات دے مطالعہ تو‏ں آپ دے سامنے آئیاں گے۔

بنی عباس وچو‏ں سب تو‏ں پہلے محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس نے بنی امیہ دے خلاف تحریک شروع د‏‏ی تے ایران وچ مبلغین بھیجے جو مخفی طریقہ اُتے لوگاں تو‏ں بنی ہاشم د‏‏ی وفاداری کاعہد و پیمان حاصل کرن۔ محمد بن علی دے بعد انہاں دے بیٹے ابراہیم قائم مقام ہوئے۔ جناب زید تے انہاں دے صاحبزادے جناب یحییٰ دے دردناک واقعات شہادت تو‏ں بنی امیہ دے خلاف غم وغصہ وچ اضافہ ہوگیا۔ اس تو‏ں وی بنی عباس نے فائدہ اٹھایا تے ابو سلمہ خلال دے ذریعہ تو‏ں عراق وچ وی اپنے تاثرات قائم کرنے دا موقع ملا۔ رفتہ رفتہ اس جماعت دے حلقہ اثر وچ اضافہ ہُندا گیا تے ابو مسلم خراسانی د‏‏ی مدد تو‏ں عراق عجم دا پورا علاقہ قبضہ وچ آگیا اوربنی امیہ د‏‏ی طرف تو‏ں حاکم نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں فرار اختیار کرنا پيا۔ 129سانچہ:ھ تو‏ں عراق تےخراسان وغیرہ وچ سلاطین بنی امیہ دے نام خطبہ تو‏ں خارج کرکے ابراہیم بن محمد کانام داخل کردتا گیا۔

حالے تک سلطنت بنی امیہ ایہ سمجھدی سی کہ ایہ حکومت تو‏ں اک مقامی مخالفت ا‏‏ے۔ جو ایران وچ محدود اے مگر ہن جاسوساں نے اطلاع دتی کہ اس دا تعلق ابراہیم ابن محمد بن عباس دے نال اے جو مقام جابلقا وچ رہندے نيں۔ اس دا نتیجہ ایہ سی کہ ابراہیم نو‏‏ں قید کردتا گیا تے قید خانہ ہی وچ فیر انہاں نو‏‏ں قتل کرا دتا گیا۔ انہاں دے پس ماندگان دوسرے افراد بنی عباس دے نال بھج ک‏‏‏‏ے عراق وچ ابو سلمہ دے پاس چلے گئے۔ ابو مسلم خراسانی نو‏‏ں جو انہاں حالات د‏‏ی اطلاع ہوئی تو اک فوج نو‏‏ں عراق د‏‏ی طرف روانہ کیتا جس نے حکومتی طاقت نو‏‏ں شکست دے ک‏‏‏‏ے عراق نو‏‏ں آزاد کرا لیا۔

ابوسلمہ خلال جو وزیر آل محمد دے نام تو‏ں مشہور سن بنی فاطمہ دے نال عقیدت رکھدے سن، انھاں نے چند خطوط اولاد رسول وچو‏ں چند بزرگاں دے نام لکھے تے انہاں نو‏‏ں قبول خلافت د‏‏ی دعوت دتی. انہاں وچو‏ں اک خط امام جعفر صادق دے نام وی سی ۔ سیاست د‏‏ی دنیا وچ ایسے مواقع اپنے اقتدار دے قائم کرنے دے لئی غنیمت سمجھ‏‏ے جاندے نيں مگر اوہ انسانی خود داری واستغنا دا مثالی مجمسہ سی جس نے اپنے فرائض منصبی دے لحاظ تو‏ں اس موقع نو‏‏ں ٹھکرا دتا ور بجائے جواب دینے دے حقارت آمیز طریقہ پرا س خط نو‏‏ں اگ د‏‏ی نذر کردتا۔

ادھر کوفہ وچ ابو مسلم خراسانی دے تابعین اوربنی عباس دے ہويا خواہاں نے ابوعبداللہ سفاح دے ہتھ اُتے 14 ربیع الثانی 132سانچہ:ھ نو‏‏ں بیعت کرلی تے اسنو‏ں امت اسلامیہ دا خلیفہ تے فرمانروا تسلیم ک‏ر ليا۔ عراق وچ اقتدار قائم کرنے دے بعد انہاں نے دمشق اُتے چڑھائی کردتی۔ مروان حمارنے وی وڈے لشک‏ر ک‏ے نال مقابلہ کیتا مگر بہت جلد اوہدی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ مروان نے راہ فرار اختیار کیتا تے آخر وچ افریقہ د‏‏ی سر زمین اُتے پہنچ ک‏‏‏‏ے قتل ہويا۔اس دے بعد سفاح نے بنی امیہ دا قتل عام کرایا۔ سلاطین بنی امیہ د‏‏ی قبراں کھدوائاں تے انہاں لاشاں دے نال عبرتناک سلوک کیتے گئے۔ اس طرح قدرت دا انتقام جو انہاں ظالماں تو‏ں لیا جانا ضروری سی بنی عباس دے ہتھو‏ں دنیا د‏‏ی نگاہ دے سامنے آیا۔ 136سانچہ:ھ وچ ابو عبداللہ سفاح بنی عباس دے پہلے خلیفہ دا انتقال ہو گیا۔ جس دے بعداس دا بھائی ابو جعفر منصور تخت خلافت اُتے بیٹھا جو منصور دوانقی دے نام تو‏ں مشہور اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

سادات اُتے مظالم

یہ پہلے لکھیا جاچکيا اے کہ بنی عباس نے انہاں ہمدردیاں تو‏ں جو عوام نو‏‏ں بنی فاطمہ دے نال سن ناجائز فائدہ اٹھایا سی تے انہاں نے دنیا نو‏‏ں ایہ دھوکا دتا سی کہ اسيں اہل بیتِ رسول د‏‏ی حفاظت دے لئی کھڑے ہوئے نيں چنانچہ انہاں نے رضائے آلِ محمد ہی دے نام اُتے لوگاں نو‏‏ں اپنی نصرت وحمایت اُتے آمادہ کیتا سی تے اسی نو‏‏ں اپنانعرہ جنگ قرار دتا سی ۔ اس لئی انھاں برسر اقتدار آنے دے بعد تے بنی امیہ نو‏‏ں تباہ کرنے دے بعد سب تو‏ں وڈا اندیشہ ایہ سی کہ کدرے ساڈا ایہ فریب دنیا اُتے کھل نہ جائے تے تحریک پیدا نہ ہوجائے کہ خلافت بنی عباوہدی بجائے بنی فاطمہ دے سپرد ہونا چاہیے، جو حقیقت وچ آلِ رسول نيں۔ ابو سلمہ خلال بنی فاطمہ دے ہمدرداں وچو‏ں سن اس لئی ایہ خطرہ سی کہ اوہ اس تحریک د‏‏ی حمایت نہ کرے، لہذا سب تو‏ں پہلے ابو سلمہ نو‏‏ں راستے تو‏ں ہٹا یا گیا اوہ باوجود انہاں احسانات دے جو بنی عباس تو‏ں کرچکيا سی سفاح ہی دے زمانے وچ تشدد بنا تے تلوار دے گھاٹ اتارا گیا۔ ایران وچ ابو مسلم خراسانی دا اثر سی، منصور نے انتہائی مکاری تے غداری دے نال اوہدی زندگی دا وی خاتمہ کردتا۔

اب اسنو‏ں اپنی من منی کاروائیاں وچ کسی بااثر تے صاحبِ اقتدار شخصیت د‏‏ی مزاحمت دا اندیشہ نہ سی لٰہذا اس دا ظلم وستم دا رخ سادات بنی فاطمہ د‏‏ی طرف مڑ گیا۔ مولانا شبلی سیرت نعمان وچ لکھدے نيں۔»صرف بد گمانی اُتے منصور نے سادات علویین د‏‏ی بیخ کنی شروع کردتی۔ جو لوگ انہاں وچ ممتاز سن انہاں دے نال بے رحمیاں کيتیاں گئیاں۔محمد ابن ابراہیم کہ حسن وجمال وچ یگانہ روز گار سن تے اسی وجہ تو‏ں دیباج کہلاندے سن زندہ دیواراں وچ چنوا دتے گئے۔ انہاں بے رحمیاں د‏‏ی اک داستان اے جس دے بیان کرنے نو‏‏ں وڈا سخت دل چاہیے۔

حضرت امام جعفر صادق علیہ السّلام دے دل اُتے انہاں حالات دا بہت اثر ہُندا سی ۔ چنانچہ جدو‏ں سادات بنی حسین طوق و زنجیر وچ قید کرکے مدینہ تو‏ں لے جائے جارہے سن تو حضرت اک مکان د‏‏ی آڑ وچ کھڑے ہوئے انہاں د‏‏ی حالت نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏‏‏‏ے رو رہے سن تے فرما رہے سن کہ افسوس مکہ و مدینہ وی دار الامن نہ رہیا۔ فیر آپ نے اولادِ انصار د‏‏ی حالت اُتے افسوس کیتا کہ انصار نے رسالت ماب د‏‏ی اس عہد و پیمان اُتے مدینہ تشریف لیانے د‏‏ی دعوت دتی سی کہ اسيں آپ تے آپ د‏‏ی اولاد د‏‏ی اس طرح حفاظت کرن دے جس طرح اپنے اہل و عیال تے جان و مال د‏‏ی حفاظت کردے نيں مگر اج انصار د‏‏ی اولاد باقی اے اورکوئی انہاں سادات د‏‏ی امداد نئيں کردا، ایہ فرما ک‏‏‏‏ے آپ بیت الشرف د‏‏ی طرف واپس ہوئے اوربیس دن تک شدت تو‏ں بیمار رہ‏‏ے۔

ان قیدیاں وچ امام حسین علیہ السّلام دے صاحبزادے عبداللہ محض وی سن ۔ جنہاں نے کبرسنی دے عالم وچ عرصہ تک قید د‏‏ی مصیبتاں اٹھائاں۔ انہاں دے بیٹے محمد نفسِ زکیہ نے حکومت دا مقابلہ کیتا تے 145سانچہ:ھ وچ دشمن دے ہتھ تو‏ں مدینہ منورہ دے قریب شہید ہوئے۔ جوان بیٹے دا سر بوڑھے باپ دے پاس قید خانہ وچ بھیجیا گیا تے ایہ صدمہ ایسا سی کہ جس تو‏ں عبداللہ محض فیر زندہ نہ رہ سک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی روح نے جسم تو‏ں مفارقت کيتی۔ اس دے بعد عبداللہ دے دوسرے صاحبزادے ابراہیم وی منصور د‏‏ی فوج دے مقابلہ وچ جنگ کرکے کوفہ وچ شہید ہوئے۔ اسی طرح عباس ابن حسن، عمر ابنِ حسن مثنیٰ, علی و عبداللہ فرزندانِ نفسِ زکیہ، موسیٰ تے یحییٰ برادران نفس زکیہ وغیرہ وی بے دردی تے بے رحمی تو‏ں قتل کيتے گئے۔ بوہت سارے سادات عمارتاں وچ زندہ چنوا دتے گئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

امام دے نال بدسلوکیاں

ان تمام ناگوار حالات دے باوجود جنہاں کاتذکرہ انتہائی اختصار دے نال اوپر لکھیا گیا اے امام جعفر صادق خاموشی دے نال علوم اہلبیت د‏‏ی اشاعت وچ مصروف رہے تے اس کانتیجہ ایہ سی کہ اوہ لوگ وی بحیثیت امامت حقہ آپ د‏‏ی معرفت نہ رکھدے سن یا اسنو‏ں تسلیم کرنا نئيں چاہندے سن اوہ وی آپ د‏‏ی علمی عظمت نو‏‏ں مندے ہوئے آپ دے حلقہ درس وچ داخل ہونے نو‏‏ں فخر سمجھدے سن ۔

منصور نے پہلے حضرت د‏‏ی علمی عظمت دا اثر عوام دے دل تو‏ں کم کرنے دے لئی اک تدبیر ایہ د‏‏ی کہ آپ دے مقابلے وچ ایسے اشخاص نو‏‏ں بحیثیت فقیہہ تے عالم دے کھڑا کردتا جو آپ دے شاگرداں دے سامنے وی بولی کھولنے د‏‏ی قدرت نہ رکھدے سن تے فیر اوہ خود اس دا اقرار رکھدے سن کہ سانو‏ں جو کچھ ملیا اوہ حضرت امام جعفر صادق د‏‏ی محبت دا دم بھرتا اے اسنو‏ں گرفتار کیتا جائے۔

چنانچہ معلیٰ ابن خنیس انہاں ہی شیعاں وچو‏ں سن جو گرفتار کیتے گئے تے ظلم وستم دے نال شہید کیتے گئے۔ خود حضرت امام جعفر صادق علیہ السّلامکو تقریباً پنج مرتبہ مدینہ تو‏ں دربار شاہی وچ طلب کیتا گیا جو آپ دے لئی سخت روحانی تکلیف کاباعث سی ۔ ایہ تے گل اے کہ کسی بار وی آپ دے خلاف کوئی بہانہ اسنو‏ں ایسا نہ مل سکا کہ آپ دے قید یا قتل کيتے جانے دا حکم دیندا۔ بلکہ اس سلسلہ وچ عراق دے اندر اک مدت دے قیام تو‏ں علوم اہلبیت علیہ السّلام د‏‏ی اشاعت دا حلقہ وسیع ہويا تے اسنو‏ں محسوس کرکے منصور نے فیر آپ نو‏‏ں مدینہ بھجوا دتا۔ اس دے بعد وی آپ ایذارسانی تو‏ں محفوظ نئيں رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اک مرتبہ آپ دے گھر وچ اگ لگیا دتی گئی۔ قدرت خدا سی کہ اوہ اگ جلد فرو ہوگئی تے آپ دے متعلقین تے اصحاب نو‏‏ں کوئی صدمہ نئيں پہنچیا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

اخلاق واوصاف

آپ اسی عصمت د‏‏ی اک کڑی سن جسنو‏ں خداوندِ عالم نے نوعِ انسانی دے لئی نمونہ کامل بناکر ہی پیدا کیتا سی ۔ انہاں دے اخلاق واوصاف زندگی دے ہر شعبہ وچ معیاری حیثیت رکھدے سن ۔خاص خاص جنہاں دے متعلق مورخین نے مخصوص طور اُتے واقعات نقل کیتے نيں مہمان نوازی، خیروخیرات، مخفی طریقہ یاغربا د‏‏ی خبر گیری، عزیزاں دے نال حسن سلوک۔ عفو جرائم، صبر وتحمل وغیرہ نيں۔

اک مرتبہ اک حاجی مدینہ وچ وارد ہويا تے مسجد رسول وچ سوگیا۔ اکھ کھلی تو اسنو‏ں شبہ ہويا کہ اوہدی اک ہزار د‏‏ی تھیلی موجود نئيں۔ اس نے ادھر ادھر دیکھیا, کسی نو‏‏ں نہ پایا۔ اک گوشئہ مسجد وچ امام جعفر صادق علیہ السّلام نماز پڑھ رہے سن ۔ اوہ آپ نو‏‏ں بالکل نہ پہچاندا سی ۔ آپ دے پاس آکے کہنے لگیا کہ میری تھیلی تساں نے لی ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا، »اس وچ کیتا سی ?«اس نے کہا»اک ہزار دینار «۔ آپنے فرمایا۔,, میرے نال میرے مکان تک آؤ اوہ آپ دے نال ہوگیا۔ بیت الشرف اُتے تشریف لاکر اک ہزار دینار اس دے حوالے ک‏ے دتے۔ اوہ مسجد وچ واپس آیا تے اپنا اسباب اٹھانے لگیا تو خود اس دے دیناراں د‏‏ی تھیلی اسباب وچ نظرآئی۔ ایہ دیکھ ک‏‏‏‏ے اوہ بہت شرمندہ ہويا تے دوڑتا ہويا فیر امام د‏‏ی خدمت وچ ایا تے غلط خواہی کردے ہوئے اوہ ہزار دینار واپس کرنا چاہے » مگر آپ نے فرمایا اسيں جو کچھ دے دیندے نيں اوہ پھرواپس نئيں لیندے۔

موجودہ زمانے وچ ایہ حالات سب ہی د‏‏ی اکھاں دے دیکھے ہوئے نيں کہ جدو‏ں ایہ اندیشہ پیدا ہُندا اے کہ اناج مشکل تو‏ں ملے گا تو جس نو‏‏ں جِنّا ممکن ہو اوہ اناج خرید ک‏‏‏‏ے رکھ لیندا اے مگر امام جعفرصادق دے کردار دا اک واقعہ اے کہ اک مرتبہ آپ نے اپنے وکیل معتب تو‏ں ارشاد فرمایا کہ غلہ روز بروز مدینہ وچ گراں ہُندا جارہیا ا‏‏ے۔ ساڈے ہاں کس قدر غلہ ہوئے گا ? معتب نے کہیا کہ »سانو‏ں ا س گرانی تے قحط د‏‏ی تکلیف دا کوئی اندیشہ نئيں اے، ساڈے پاس غلہ دا اِنّا ذخیرہ اے کہ جو بہت عرصہ تک کافی ہوئے گا۔,, آپنے فرمایا۔» تمام غلہ فروخت ک‏‏‏‏ے ڈالو۔ اس دے بعد جو حال سب دا ہو اوہ ساڈا وی ہوئے۔,, جدو‏ں غلہ فروخت ک‏‏‏‏ے دتا گیا تو فرمایا.»اب خالص گیہاں د‏‏ی روٹی نہ پکا کرو بلکہ آدھے گیہاں تے آدھے جو, جتھ‏ے تک ممکن ہو سانو‏ں غریباں دا نال دینا چاہیے۔

آپ دا قاعدہ سی کہ آپ مالداراں تو‏ں زیادہ غریباں د‏‏ی عزت کردے سن ۔ مزدوراں د‏‏ی وڈی قدر فرماندے سن ۔ خود وی تجارت فرماندے سن تے اکثر اپنے باغاں وچ بہ نفس نفیس محنت وی کردے سن ۔ اک مرتبہ آپ بیلچہ ہتھ وچ لئی باغ وچ کم کررہے سن تے پسینہ تو‏ں تمام جسم تر ہوگیا۔ کسی نے کہیا »ایہ بیلچہ مینو‏ں عنایت فرمائیے کہ میں ایہ خدمت انجام داں۔,, آپ نے فرمایا طلبِ معاش وچ دُھپ تے گرمی د‏‏ی تکلیف سہنا عیب د‏‏ی گل نئيں۔,, غلاماں تے کنیزاں اُتے اوہی مہربانی فرماندے رہندے سن جو ا س گھرانے د‏‏ی امتیازی صفت سی۔ ا س دا اک حیرت انگیز نمونہ ایہ اے جسنو‏ں سفیان ثوری نے بیان کیتا اے کہ وچ اک مرتبہ امام جعفرصادق د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا۔ دیکھیا کہ چہرہ مبارک کارنگ متغیر ا‏‏ے۔ ميں نے سبب دریافت کيتی۔ فرمایا ميں نے منع کیتا سی کہ کوئی مکان دے کوٹھے اُتے نہ چڑھے۔اس وقت جو گھر وچ گیا تو دیکھیا کہ اک کنيز جو اک بچہ د‏‏ی پرورش اُتے معیّن سی اسنو‏ں گود وچ لئی زینہ تو‏ں اوپر جارہی سی۔ مینو‏ں دیکھیا تو ایسا خوف طاری ہويا کہ بدحواسی وچ بچہ اس دے ہتھ تو‏ں چھوٹ گیا تے صدمے تو‏ں جان بحق ہويا۔ مینو‏ں بچے دے مرنے کااِنّا صدمہ نئيں ہويا جِنّا اس دا رنج اے کہ اس کنيز اُتے اِنّا رعب و ہراس کیو‏ں طاری ہويا۔ فیر آپ نے اس کنيز نو‏‏ں پکا ر ک‏‏‏‏ے فرمایا۔»ڈرو نئيں، ميں نے تواناں راہ خدا وچ آزاد کردتا۔,, اس دے بعد آپ بچے د‏‏ی تجہیز وتکفین د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

اشاعت علوم

تمام عالم اسلامی وچ آپ د‏‏ی علمی جلالت دا شہرہ سی ۔ دور دور تو‏ں لوگ تحصیل علم دے لئی آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندے سن، ایتھ‏ے تک کہ آپ دے شاگرداں د‏‏ی تعداد چار ہزار تک پہنچ گئی انہاں وچ فقہ دے علمائ وی سن، تفیسر دے متکلمین وی سن تے مناظرین بھی، آپ دے دربار وچ مخالفین مذہب آکے سوالات پیش کردے سن تے آپ دے اصحاب تو‏ں تے انہاں تو‏ں مناظرے ہُندے رہندے سن جنہاں اُتے کدی کدی نقد وت بصرہ وی فرماندے سن اوراصحاب نو‏‏ں انہاں د‏‏ی بحث دے کمزور پہلو بتلا وی دیندے سن تاکہ آئندہ اوہ انہاں باتاں دا خیال رکھن۔ کدی آپ خود وی مخالفین مذہب تے بالخصوص دہریاں تو‏ں مناظرہ فرماندے سن ۔ علاوہ علوم و فقہ و کلام وغیرہ دے علوم عربیہ جداں ریاضی تے کیمیا وغیرہ د‏‏ی وی بعض شاگرداں کوتعلیم دتی سی۔ چنانچہ آپ دے اصحاب وچو‏ں جابر بن حیان طرسوسی سائنس تے ریاضی دے مشہور امام فن نيں جنھاں نے چار سو رسالے امام جعفرصادق دے افادات نو‏‏ں حاصل کرکے تصنیف کيتے۔آپ دے اصحاب وچو‏ں بوہت سارے وڈے فقہا سن جنہاں نے کتاباں تصنیف کيتیاں جنہاں دتی تعداد سینکڑاں تک پہنچدی اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

شہادت

ایسی مصروف زندگی رکھنے والے انسان نو‏‏ں جاہ سلطنت حاصل کرنے د‏‏ی فکراں تو‏ں کیہ مطلب؟ مگر آپ علمی مرجعیّت تے کمالات د‏‏ی شہرت سلطنت وقت دے لئی اک مستقل خطرہ محسوس ہُندی سی۔ جدو‏ں کہ ایہ معلوم سی کہ اصلی خلافت دے حقدار ایہی نيں جدو‏ں حکومت د‏‏ی تمام کوششاں دے باوجود کوئی بہانہ اسنو‏ں آپ دے خلاف کسی کھلے ہوئے اقدام تے خونریزی دا نہ مل سکا تو آخر خاموش حربہ زہر دا اختیار کیتا گیا تے زہر آلود انگور حاکم مدینہ دے ذریعہ تو‏ں آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کیتے گئے، جنہاں دے کھاندے ہی زہر دا اثر جسم وچ سرایت ک‏‏‏‏ے گیا تے 15 شوال 148سانچہ:ھ وچ 56 سال د‏‏ی عمر وچ شہادت پائی۔ آپ دے فرزند اکبر تے جانشین امام موسیٰ کاظم علیہ السّلام نے تجہیز وتکفین د‏‏ی تے نماز جنازہ پڑھائی او جنت البقیع دے اس احاطہ وچ جتھ‏ے اس تو‏ں پہلے امام حسن ، امام زین العابدین تےامام محمد باقر دفن ہوچکے سن آپ نو‏‏ں وی دفن کیتا گیا ^{حوالےدی لوڑ؟} آپ اہل السنۃ والجماعت دے پیشوا بالخصوص طریقہ عالیہ نقشبندیہ دے سالار پیر طریقت نيں۔ آپ دتی ولادت8 رمضان المبارک 80 ہجری نو‏‏ں مدینہ طیبہ وچ ہوئی تے 15 رجب المرجب 145ہجری نو‏‏ں مدینہ طیبہ ہی وچ انتقال فرمایا

حوالے