الحیرہ
| الحیرہ Al-Hira | |
|---|---|
| ملک |  عراق |
الحیرہ آرامی بولی دا لفظ اے جو سریانی بولی دے حِرْتا تے عبرانی بولی دے لفظ حَاصِر توں مشتق اے۔ اِس دے لغوی معنی کیمپ، بیرک یا چھاونی دے نيں۔ مگر ایہ ناں اِسم معرفہ دی صورت وچ تبدیل ہو گیا تے اِس دا اطلاق لخمی سرداراں دے مستقل کیمپاں اُتے ہونے ہونے لگیا جو فارس دے شہنشاہاں دے ماتحت سن ۔ ایہ کیمپس بعد ازاں اک مستقل شہر دی صورت اِختیار کے گئے۔[۱]
الحیرہ دا ذکر اسلام توں پہلے دے عرب وچ بہت ملدا اے کیونکہ ایہ لخمیاں دا پایہ تخت سی ۔ پنجويں تے چھیويں صدی عیسوی وچ اس دا شمار تہذیبی شہراں وچ کیتا جاندا سی ۔ غالبا نويں صدی ق م وچ جنوبی عرب توں قومِ عرب ہجرت کر کے عراق جو اُس وقت قدیمی میسوپوٹیمیا کہلاندا سی، وچ آباد ہونا شروع ہوئے۔ تیسری صدی عیسوی دے آغاز وچ ایتھے عرب آبادی دی کثرت ہوچکی سی۔
عرباں دا خیال اے کہ الحیرہ دی بنیاد بخت نصر دے عہد وچ رکھی گئی سی مگر اِس دا صحیح تعین حالے تک نئيں ہو سکیتا، جے ایہ خیال درست وی ہو تاں بخت نصر دا زمانہ چھیويں تے پنجويں صدی پہلے مسیح دا اے تے عرب جنوبی علاقےآں توں نويں صدی پہلے مسیح وچ ہی میسوپوٹیمیا دی جانب ہجرت کرکے منتقل ہو رہے سن ۔ لہٰذا ایہ خیال درست معلوم نئيں ہُندا۔ الحیرہ دے مسیحی اُسقفاں دا ذکر کلیسائے مشرق دی اُنہاں مجالس دے ضمن وچ وی آیا اے جو پنجويں صدی عیسوی وچ منعقد ہوئیاں سن۔ ہن ایہ ذکر صرف تاریخِ کتباں وچ ہی ملدا اے۔
محلِ وقوع
[سودھو]الحیرہ دا محل وقوع بہت مناسبِ حال تے موزاں مقام اُتے سی کیونکہ نجف الاشرف تے دریائے فرات دے درمیانی علاقے وچ بہت ساریاں نہراں اک دوسرے نوں قطع کیتا کردیاں سن تے خاص ایہ علاقہ اناج دی پیداوار تے کھجور دے باغات دی وجہ توں مشہور سی ۔ الحیرہ دی آب و ہوا وی صحت بخش ہونے دے باعث مشہور سی۔ الحیرہ دی صحت بخش آب و ہوا دے متعلق عرب شاعر نابغہ دا قول اے کہ:
" الحیرہ وچ اک دن علاج دے اک سال دے مقابلے وچ بہتر اے۔ "
لخمی بادشاہاں دے عہد وچ اِس شہر نوں خاصا ترقی ملدی رہی۔ انسائیکلوپیڈیا آف اسلام وچ اِس دے صحیح محلِ وقوع دا تعین ایويں لکھیا گیا اے کہ : ایہ کوفہ توں مغرب وچ تیل عربی میل دے فاصلے اُتے نجف الاشرف یعنی مشہد امیر المومنین حضرت علی رضی اللہ عنہ توں جنوب مشرق دی جانب گھوڑے دی سواری دے ذریعے اک گھینٹے دی مسافت اُتے نجف الاشرف دی جھیل دے کنارے تے صحرا دے نزدیک واقع سی ۔ ایہ جھیل اَب بالکل خشک و ناپید ہوچکی اے۔[۱] موجودہ دَور وچ الحیرہ صرف کھنڈر دی صورت وچ باقی رہ گیا اے تے اِس شہر دا تعین ایويں کیتا جاسکدا اے کہ موجودہ کوفہ توں تن کلومیٹر جنوب وچ دریائے فرات دے مغربی کنارے اُتے واقع اے۔
باشندگان تے مذہب
[سودھو]دین مسیحیت دے اُسقفاں دے تذکرہ وچ ملدا اے کہ ایتھے مسیحیت دے نسطوری کلیساء دے پیروکاراں دی متعدد آبادی آباد سی۔ قابل ذکر لوگاں وچ الحیرہ دا شاعر عدی بن زید دا خاندان وی نسطوری مسیحی خاندان سی ۔ لخمی بادشاہاں نے وی دین مسیحیت قبول کر ليا سی جس توں مسیحیت نوں فروغ ملنے لگیا۔ لخمی بادشاہ عمرو بن المنذر دی ماں ہند نے شہر دے اندر اک مسیحی خانقاہ تعمیر کروائی سی۔ عمرو بن المنذر دا عہدِ حکومت 554ء توں 569ء تک دا اے، اِس توں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ الحیرہ وچ دین مسیحیت دا عروج و فروغ غالباً چھیويں صدی عیسوی دے نصف دے بعد توں لے کے ستويں صدی عیسوی دے نصفِ اول توں کچھ پہلے تک رہیا۔
محلات، قلعے، مصنوعات تے فنِ کتابت و شعرا
[سودھو]الحیرہ دے قریب بوہت سارے قلعے تے محلات واقع سن جنہاں وچ قصر اَبیض جو اک ایرانی شہنشاہ نے بنوایا سی، ابن بُکَیلہ دا قلعہ تے کلب دا عَیسُون دا قصر شامل سن ۔ شہر دی مصنوعات وچ الحیرہ دے زیتون دا ذکرآندا اے جس دا ذکر قدیم عربی شعرا اِمراءُ القَیس تے نابغہ نے کیتا اے۔ ایہ شہر تمدن دے اک خاص مقام نوں پہنچ چکيا سی کہ عرب وچ اُس وقت فنِ کتابت جو قبائل عرب وچ اک ناپید تے نایاب فن سی، اُس توں وی الحیرہ دے باشندے واقف ہوچکے سن تے عرب روایات دے مطابق ایتھے توں بولی تے فنِ کتابت تمام جزیرہ عرب وچ پھیلا۔
الحیرہ وچ جو عرب شاعر پیدا ہوئے اوہ ایہ نيں:
النابغۃ الذیبانی جسنوں نابغہ وی کہیا جاندا اے، اِس دا اصل ناں زِیاد ابن معاویہ سی ۔ 535ء وچ الحیرہ وچ پیدا ہويا تے 604ء وچ فوت ہويا۔ پہلے از اسلام ایہ عرباں دا وڈا شاعر ہويا اے۔ نابغہ عربی بولی وچ ذہین یا عبقری نوں کہندے نيں۔ نابغہ دا قبیلہ بنو الذیبان مکہ مکرمہ دے قریبی علاقے توں تعلق رکھدا سی مگر خود نابغہ الحیرہ دے شاہی درباراں توں منسلک رہیا۔ نابغہ دی پیدائش المنذر سوم ابن النعمان دے عہدِ حکومت وچ ہوئی سی تے المنذر سوم دے اواخر عہد تک نابغہ عہدِ شباب وچ قدم رکھ چکيا سی ۔ 554ء وچ المنذر سوم دے بعد 562ء تک نابغہ بدستور الحیرہ دے شاہی دربار توں وابستہ رہیا۔ حتیٰ کہ عمر سوم ابن المنذر سوم دا زمانہ وی دیکھیا۔ کچھ عرصہ اُس نے بنو غسان دے علاقہ وچ گزاریا تے النعمان سوم دے عہدِ حکومت (النعمان دا عہدِ حکومت 580ء توں 602ء تک دا اے ) وچ دوبارہ اوہ الحیرہ وچ آ گیا اوراَیاس ابن کبیسہ دے عہدِ حکومت دے دوسرے سال یعنی 604ء وچ اُس نے غالباً الحیرہ وچ ہی وفات پائی۔
لقیت ابن یَعمُر العیاضی : اِس شاعر دے معتعلق زیادہ معلومات فراہم نئيں ہوسکن مگر اِس دی زندگی وی الحیرہ وچ ہی گزری۔
عُدَی بن زید العبدی : اِس شاعر دے متعلق معلومات فراہم نئيں ہوئیاں مگر اِس دی زندگی وی الحیرہ وچ ہی گزری۔
علقمہ ابن عبد ۃ جسنوں علقمۃ الفحل وی کہیا جاندا اے اوہ وی الحیرہ وچ غالباً چھیويں صدی عیسوی دے دوسرے نصفِ اول وچ ایتھے پیدا ہويا۔ علقمہ دے دیوان تے قصیدےآں نوں الاصمعی نے مدون کیتا سی ۔ علقمہ دی وفات وی الحیرہ وچ ہی ہوئی۔
طرفہ بن العبد بن سفيان بن سعد أبو عمرو البكري الوائلي :
اِس دا زمانہ پنجويں صدی عیسوی دا اے تے ایہ قبیلہ بکر توں سی ۔ قبیلہ بنو بکر تے قبیلہ بنو تغلب دے مابین جاری کشمکش توں طرفہ نوں اپنا بچپن بحرین وچ گزارنا پيا۔ طرفہ دا چچا المتلَمِس الحیرہ دے بادشاہ عمر سوم ابن المنذر دے دربار توں وابستہ سی ۔ طرفہ چونکہ بادشاہ دے بھائی دا دوست سی اِس لے براہِ راست شاہی دربار توں تعلق قائم ہو گیا۔ عرب دے مشہور سبع معلقات وچ طرفہ دی اک نظم وی شامل اے۔
عمرو بن کلثوم :
[سودھو]عمرو بنو تغلب دا سردار سی ۔ الحیرہ وچ پیدا ہويا تے 584ء وچ فوت ہويا۔ اِس دی شعری نظم سبع معلقات وچ شامل اے۔ عمرو دا زمانہ عروج الحیرہ دے بادشاہ عمرو بن المنذر دا عہدِ حکومت سی ۔
لخمیاں دے عہدِ حکومت وچ بحیثیتِ دار الحکومت
[سودھو]عرب دے جنوبی علاقےآں توں ہجرت کرکے آنے والے باشندےآں وچ یمن دے بنو لخم وی شامل سن جو بعد ازاں ایتھے دے حاکم ہوئے۔ 268ء وچ عمر بن عدی بن نصر ابن ربیعہ ابن نمرہ ابن لخم نے سلطنتِ الحیرہ دی بنیاد رکھی۔ ایہ پہلا بادشاہ اے جس نے الحیرہ نوں اپنا دار السلطنت بنایا تے عمر بن عدی نوں ہی اہل عراق تاریخ وچ اپنا پہلا بادشاہ لکھدے نيں۔ عمر بن عدی دی ماں جزیمۃ الابرش دی بہن سی۔ عمر بن عدی نوں بعض مورخین فقط عمر بن عدی آل بنو نصر لکھ دتا کردے نيں کیونکہ نصر اُس دا دادا سی ۔ لخمی سلطنت دے قریباً 19 بادشاہاں نے الحیرہ نوں اپنا دار السلطنت بنائے رکھیا۔ 268ء توں 602ء تک ایہ شہر اپنی ترقی و عروج اُتے پہنچ چکيا سی تے تمدنی شہراں وچ شمار کیتا جاندا سی ۔ مغربی مورخین دے مطابق عمر بن عدی الحیرہ وچ پہلا بادشاہ اے جس نے دین مسیحیت قبول کیتا۔
الحیرہ ساسانیاں دے عہدِ حکومت وچ
[سودھو]الحیرہ دے بادشاہاں نوں پہلی مرتبہ ایرانی شہنشاہ شاپور دوم نے تسلیم کیتا جس دا دَورِ حکومت 337ء توں 358ء تک دا اے۔ 325ء وچ ایرانی رومی جنگاں دے سلسلے وچ ایرانی شہنشاہ شاپور دوم رومی شہنشاہ قسطنطین دوم توں محاذ آرائی دے لئی عرب علاقےآں اُتے حملہ آور ہويا۔ اِسی مہم وچ شاہور دوم عراق وچ داخل ہُندا ہويا سلطنتِ الحیرہ دے قریب 60 ہزار افواج دے ہمراہ پہنچ گیا۔ اُس وقت الحیرہ وچ اِمراءُ القَیس دوم بادشاہ سی ۔ اِمراءُ القَیس نے شہر دا دفاع کرنا چاہیا مگر شاپور دوم نے الحیرہ نوں بزورِ جبر کھو کے اپنا تسلط قائم کیتا۔ شاہور دوم نے عرب سلطنتاں وچ فارسی تسلط قائم کرنے دے لئی جبر توں کم لیا تے اوہ مخالفین دے شانے (کندھے) رسی دے ذریعہ اُکھڑوا دتا کردا سی جس توں عرباں نے اُسنوں ذوالاکتاف یعنی شانے اکھڑوانے والا کہنا شروع کے دتا سی ۔
شاپور دے الحیرہ اُتے قبضے دے دوران اِمراءُ القَیس بھج کے بحرین چلا گیا جتھے اوہ عرب سلطنتاں نوں مستحکم و منظم کرنے دا خواب دیکھنے لگیا، اِس سلسلے وچ اُس نے رومی بازنطینی شہنشاہ قسطنطین دوم توں وی مدد لینے دی خاطر شام وی گیا مگر قسطنطین دوم کدی اِس خیال نوں پورا کرنے وچ اِمراءُ القَیس دی مدد نہ کرسکیتا حتیٰ کہ اِمراءُ القَیس بحرین وچ ایہی آرزو لئی فوت ہويا۔ اِمراءُ القَیس نوں شام دے صحرا وچ بمقام النِمرہ وچ دفن کیتا گیا۔ اوہ نجران تک دے عرب علاقےآں دا بادشاہ ہونے دا دعویٰ کیتا کردا سی جس دا تذکرہ اُس دے قبر اُتے نصب کتبے وچ لکھیا ہويا ملیا اے۔
پنجويں صدی عیسوی دے وسط توں کچھ عرصہ پہلے توں ہی ساسانیاں دے الحیرہ دے بادشاہاں دے نال کافی خوشگوار تعلقات اُستوار ہوچکے سن ۔ اِس دی اک مثال ایہ اے کہ ساسانی شہنشاہ یزدگرد دوم نے اپنے بیٹے بہرام گور نوں تعلیم دے واسطے الحیرہ دے بادشاہ المنذر اول دے دربار بھیجیا سی جتھے اوہ تعلیم و شاہی آداب حاصل کردا رہیا۔ 420ء وچ ساسانی شہنشاہ یزدگرد دوم دے قتل دے بعد بہرام گور دی تخت تک رسائی وچ وی الحیرہ دے المنذر اول دا ہتھ سی ۔
ساسانیاں نے الحیرہ توں سیاسی و فوجی اتفاق و اِتحاد وی کر ليا سی جس دی مثال 531ء وچ ملدی اے جدوں المنذر سوم بن النعمان نے ساسانی جرنیل آزارتس دے ہمراہ رومی بازنطینی جرنیل بیلیساریوس نوں بمقام الرقہ شام وچ 19 اپریل 531ء نوں شکست دتی۔ ایہ جنگ کالینیکوم دے ناں توں مشہور اے۔
527ء وچ الحیرہ نے بنو غسان دی مسیحی مملکت دے قیام دی بھرپور مخالفت کيتی سی، چونکہ بنو غسان دی مسیحی مملکت دے قیام نوں رومی بازنطینی سلطنت تے شام دے عرب قبیلےآں دی حمایت حاصل سی۔ چونکہ ابتدا توں ہی الحیرہ دے آل نصر نے بنو غسان دی مخالفت کيتی سی اِس لئی کئی سالاں تک دونے سلطنتاں دے مابین اختلاف و کشمکش جاری رہیا۔
602ء وچ ساسانی شہنشاہ کسریٰ خسرو پرویز نے النعمان سوم دی بیٹی نال شادی کرنا چاہی سی جس توں النعمان سوم نے اِنکار کیتا تے کسریٰ خسرو پرویز نے الحیرہ اُتے فوجی دستے بھیجے تے النعمان سوم نوں معزول کے دتا تے قتل کرا دِیا سلطنت الحیرہ نوں ساسانی سلطنت وچ ضم کے دتا گیا۔ الحیرہ دا شاہی خاندان نظر بند کے دتا گیا۔ کسریٰ دے اِس اقدام توں سلطنت الحیرہ دا شاہی وقار خاک وچ مل گیا تے پچھلے چار سو سال دا شاہانہ وقار و رُعب ختم ہو کے دہ گیا۔ ساسانیاں دے قبضے دے بعد ایتھے ساسانی گورنر مقرر کیتا جاندا سی ۔ الحیرہ دا بادشاہ اُس ساسانی گورنر دے ماتحت ہُندا سی ۔ اِس طرح الحیری بادشاہ براہِ راست ساسانی باجگزار بن چکے سن ۔
النعمان سوم دی موت دے بعد 602ء وچ ایرانی ساسانی شہنشاہاں نے اپنی بے تدبیری توں لخمی بادشاہاں دا نظام ختم کرکے ساسانی حکام مقرر کرنے دی ابتدا دی تاں عرب سرداراں نوں اُنہاں دے ماتحت بنا دتا۔ قریب 28، 29 سال تک ایہی کیفیت و صورت حال رہی حتیٰ کہ مئی 633ء وچ حضرت خالد بن ولید رضی اللہ عنہ اسلامی لشکر لے کے پہنچ گئے۔
الحیرہ دا زوال تے دورِ حاضر وچ
[سودھو]ساسانیاں نے سخت روش اپناتے ہوئے لخمی بادشاہاں نوں اپنے ماتحت کرکے اوتھے دا سیاسی نظام ابتر کے دتا سی، علاوہ ازاں ساسانی حکام یعنی گورنراں نے ہمیشہ فارسی عادات نوں اپنائے رکھیا جس توں اِس شہر دا تمدن بالکل ختم ہو کے رہ گیا تے فارس دی جھلک اِس شہر وچ نمایاں ہونے لگی۔ مئی 633ء وچ حضرت خالد بن ولید رضی اللہ نے اِس شہر نوں فتح کر ليا تاں ایہ اسلامی مملکت وچ شامل ہويا۔ بعد ازاں اِس دی اہمیت ختم ہو گئی اگرچہ اک عرصے تک ایہ شہر موجود تاں رہیا مگر اِس دا ذکر کدرے کدرے ملدا اے۔
عباسیاں نے اِس مقام نوں اپنی سکونت دے واسطے پسند نئيں کیتا تے کوفہ نوں روزِ افزاں ترقی نے اِس شہر نوں رفتہ رفتہ پسِ پشت ڈال دتا۔ خلیفہ عباسی ہارون الرشید چند روز دے لئی الحیرہ وچ مقیم رہیا، ایتھے عمارات تعمیر کروائاں مگر خلیفہ دے اِس اقدام توں اہل کوفہ دی ناراضی آڑے آئی تاں خلیفہ شہر دی اقامت چھڈ گیا۔ خلیفہ عباسی المقتدر باللہ دے عہدِ وچ بدویاں دے حملے توں عراق دے دوسرے مقامات دی طرح الحیرہ نوں وی نقصان پہنچیا، ایتھے تک کہ عباسی حکومت نوں اوتھے فوج دا اک وڈا دستہ بھیجنا پيا۔
دسیاں صدی عیسوی دے نصفِ آخر تک ایہ شہر بہت وسعت دے نال موجود سی مگر آبادی بہت کم سی۔ پورے ضلع دے زوال و اِنحطاط دی وجہ دے بعد الحیرہ اُتے اِس قدر سخت اثر پيا کہ آخر وچ روئے زوچوں ہی معدوم ہو گیا۔ ہن اِس دی جائے وقوع اک چراگاہ اے جتھے چند پست ٹیلے تے کھنڈر تے ٹھیکراں دے ڈھیر اِس دے شاندار ماضی دی یاد دِلاندے نيں۔
الحیرہ دا تذکرہ احادیث وچ
[سودھو]الحیرہ دا تذکرہ کئی احادیث رسول صلی اللہ علیہ وسلم وچ وی آیا اے تے خود پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ وسلم نے اِس دا تذکرہ وی فرمایا اے۔ حضرت عدی بن حاتم رضی اللہ عنہ جو حیرہ دے مضافاندی علاقہ وچ آباد بنو طے دے سردار سن، سنہ 9 ہجری یعنی 630ء وچ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدی بارگاہِ اقدس وچ حاضر ہوئے سن، اُنہی توں اک حدیث روایت اے جس وچ الحیرہ دا ذکر آیا اے :
محمد بن حکم نے النضر توں تے اُنہاں نے سعد الطائی توں تے اُنہاں نے محل بن خلیفۃ توں تے اُنہاں نے صحابی رسول حضرت عدی بن حاتم رضی اللہ عنہ توں روایت کیتا اے کہ حضرت عدی بن حاتم روایت کردے نيں کہ :
" اسيں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس سن کہ اک شخص نے آ کے آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں ناقہ دی شکایت کیتی، دوسرے نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس آ کے ڈاکہ زنی دی شکایت کیتی تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا : عدی کیہ تسيں نے الحیرہ دیکھیا اے ؟ ميں نے عرض کیتا : ميں نے اوہ جگہ نئيں دیکھی لیکن اِس دا محل وقوع مینوں معلوم اے۔ فرمایا: جے تواڈی زندگی زیادہ ہوئی تاں یقیناً تساں دیکھ لو گے کہ اک بڑھیا عورت الحیرہ توں چل دے کعبہ دا طواف کرے گی۔ خدا دے علاوہ اُس نوں کسی دا خوف نئيں ہوئے گا، ميں نے اپنے دِل وچ کہیا کہ قبیلہ طے دے ڈاکو کدھر جان گے جنہاں نے تمام شہراں وچ اگ لگیا رکھی اے (محاورہ وچ ایتھے اگ لگیا دینے توں مراد بنو طے دے ڈاکواں دی ڈاکہ زنی اے )، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے فرمایا : تواڈی زندگی زیادہ ہوئی تاں یقیناً تساں کسریٰ دے خزاناں نوں فتح کرلو گے۔ ميں نے دریافت کیتا : کسریٰ بن ہرمز؟ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: ہاں کسریٰ بن ہرمز۔ تے جے تواڈی زندگی زیادہ ہوئی تاں یقیناً تساں دیکھ لو گے کہ اک شخص مٹھی بھر سونا یا چاندی لے کے نکلے گا تے ایداں آدمی نوں تلاش کريں گا جو اُسنوں لے لے، لیکن اُس نوں کوئی نہ ملے گا جو ایہ رقم لے لے۔ یقیناً تساں وچوں ہر شخص قیامت وچ اللہ تعالیٰ توں ملے گا اُس وقت اُس دے تے اللہ تعالیٰ دے درمیان کوئی ترجمان نئيں ہوئے گا جو اُس دی گفتگو دا ترجمہ کرے۔ اللہ تعالیٰ اُس توں فرمائے گا : کیہ ميں نے تواڈے پاس رسول نہ بھیجیا سی جو تینوں تبلیغ کردا؟ اوہ عرض کريں گا : ہاں، فیر اللہ تعالیٰ فرمائے گا : کیہ ميں نے تینوں مال و زَر تے فرزند توں نئيں نوازیا سی ؟ اوہ عرض کريں گا : ہاں، فیر وپ اپنی داہنی جانب دیکھے گا تاں دوزخ دے سواء کچھ نہ دیکھے گا۔ حضرت عدی بن حاتم رضی اللہ عنہ کہندے نيں کہ ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں سنیا کہ اگ توں بچو اگرچہ چھوہارے دا اک ٹکڑا ہی سہی، ایہ وی نہ ہو سکے تاں کوئی عمدہ گل کہہ دے ہی سہی۔ عدی رضی اللہ عنہ کہندے نيں کہ ميں نے اُس بڑھیا نوں دیکھ لیا کہ اُس نے الحیرہ توں سفر شروع کرکے کعبہ دا طواف کر ليا تے اللہ تعالیٰ دے سواء اُس نوں کسی دا ڈر نئيں سی تے وچ اُنہاں لوگاں وچوں ہاں جنہاں نے کسریٰ بن ہرمز دے خزانے فتح کیتے سن، جے تساں لوگاں دی زندگی زیادہ ہوئی تاں جو کچھ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اے کہ اک شخص مٹھی بھر سونا لے کے نکلے گا تاں تساں ایہ وی دیکھ لو گے۔" [۲]
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو] |
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: الحیرہ |