Papé dle Franchise dla Val d'Osta
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Dël 1191 a-i riva na prima organisassion dël podej feodal dla Val d'Osta. Ël Cont Tomà I ëd Savòja a firma con vintequatr arpresentant ëd la noblëssa local un Papé dle Franchise dla Val d'Osta, che për ses sécoj a resterà coma fondamenta dla legislassion fiscal dla val. As trata d'un papé che a anquadra l'evolussion dël mond comunal valdostan ant la midema condission ëd col turinèis e canavzan, che a resto fòra da la tendensa padan-a e monfrin-a anvers a la pijn-a andipendensa, ma pitòst as oriento anvers al regim mës-cc antra podej feodaj e mërcantij ch'a l'é tìpich dël rest d'Euròpa. Ambelessì as ës-ciàiro bin le rèis ëd cola diferensa cultural antra comun-a italian-a (coma Ast e Lissandria) e sità feodal europenga (Turin, Osta, Susa e via fòrt) che a vnirà viaman pì arlevanta ant ij teritòri dlë Stat Savojard, antramentr che ël podej savojard as ëslarga anvers al meridion dël Piemont. A l'era stàit ël vësco d'Osta Valbert (1186-1212), bon diplomàtich, a oten-e 's papé dal cont. Intrada dij Savòja ant j'afé dla val[modìfica | modifiché la sorgiss]As trata ëd n'intrada dij Savòja ant j'afé dla val, e ëd n'intrada ch'a riva nen sensa oposission. La famija che pì a-j da contra a ij Savòja a son j'Avis, ma pr'esempi ëdcò ij Valèis (bele che sensa mai bogesse contra a ij Savòja) a pretenderan për squasi 200 agn d'esse anfeodà ëdcò da j'imperator alman, për nen arconòss-je aj Savòja na posission dominanta esclusiva ant la val. Ëdcò ij Quart a vniran vassaj dij Savòja mach dël 1252. Ël test dël Papé[modìfica | modifiché la sorgiss]Fedeltà polìtica contra a l'autodetermission fiscal[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël test dël Papé a dis: "Mi, Tomà, Cont dla Morien-a e Marchèis d'Ivrèja, ën avend ës-ciairà ij malafé e ij tòrt patì, i-j don la libertà a la sità d'Osta e a sò anviron, conforma al consej dël vësco Valbert e dij mè baron ch'as firmo ambelessì sota. Donca da ancheuj nì mi, nì mè sucessor i ciamëroma mai pì, nì 'd përson-a nì con dj'agent, dj'ampòste ò dij contribut ch'a sio nen stàit acetà an manera lìbera. An cambi dë ste libertà-sì, j'abitant dël dì d'ancheuj e coj ch'a-i ëvniran a-j promëtto fedeltà al Cont." Contropart dël cont: la protession militar[modìfica | modifiché la sorgiss]La part ch'a determina j'angagg dël Cont a dis: "Mi, Cont Tomà, i pijo sot a mia tùa la gent dla la gesia, ij sitadin, ij borzoà, le vigne e tuti sò ben, mòbij e nen, për sarament sacrà". Sust dël Papé[modìfica | modifiché la sorgiss]La nos prinsipal dël papé a l'era donca che ël cont as angagiava a pretende gnun-e taje sensa che coste a fusso dëscutùe a aprovà dai valdostan. An contracambi, ij valdostan as consacravo a la ca 'd Savòja e as angagiavo da soa part a andé an agiut dël prinsi con dle donassion volontarie. La forma dël papé a buta tut coma na concession dël Cont, che a smija capitolé dadnans a la val. A dé l'amportansa polìtica dël papé a-i resta mach un cit agetiv: col mè baron ch'a detérmina ël passagi dla fedeltà nobiliar (e donca la sorgiss dj'anvestidure për la val) da l'imperator alman ai cont ëd Savòja. D'àutra part, la Val as treuva nen sot a n'aministrassion foresta, ma a scambia mach dij cadò fiscaj contra a la protession militar. Ël Papé a buta le fondamenta për na mesa andipendensa dla Val d'Osta, ch'as treuva unìa a lë Stat Savojard mach da n'union përsonal basà an sla famija dij Savòja. Ij contribuent a fasìo ëd fasson regolar minca ses agn na donassion volontaria ordinaria al prinsi, për contribuì ai fré dlë stat, e minca vira ch'a-i na j'era da manca për djë bzògn nen antivëdù e amperios a fasìo dle donassion volontarie strasordinarie. Conseguense ant ij temp longh dël Papé[modìfica | modifiché la sorgiss]Për sécoj ij prinsi ëd Savòja a ven-o an Val sùbit dapress a soa elession (o për ten-e j'udiense generaj), për giureje rispet al Papé (combin che ël test original a pija vàire modìfiche ant ël cors dij sécoj). Ël teritòri valdostan a resta aministrà dal Consej dij Tre Stat. Ël consej a decid dle question d'Osta sità, ma soe decision a resto bon-e për tuta la val. La situassion d'andipendensa aministrativa as ëslarga anco' ai 7 ëd Mars dël 1536, quand dapress a j'event dl'andipendensa ëd Gënevra e dël Moviment Calvinista as forma ël Consèj ëd Tùa (an fransèis Conseil des Commis), che as treuva a gestì ëdcò na polìtica foresta dëstacà da cola dlë Stat Savojard, ën rivand a firmé vàire pat ëd neutralità con la Fransa, antramentr che ël rest ëd lë stat a l'é an guèra con ij fransèis. Le franchise a son torna confermà dal duca Vitòrio Medeo II con na patenta dj'11 ëd gené dël 1700. Ùltim efet dël Papé a l'é col ëd feje da fondamenta a j'arceste d'autonomìa dla Val giumaj sot a la Repùblica Italian-a. Lë Statù dla Region Autònoma Val d'Osta a nass basà ansima al precedent ëstòrich d'ës papé-sì, mai decadù ëdcò sot al Règn d'Italia. Bibliografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
