Ulica Chłodna w Warszawie

Ulica Chłodna w Warszawie
	Mirów
	; Ulica Chłodna, widok z ul. Żelaznej w kierunku wschodnim
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Warszawa
Długość	990 m
Przebieg
	Położenie na mapie Warszawy Ulica Chłodna w Warszawie
	Położenie na mapie Polski Ulica Chłodna w Warszawie
	Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Chłodna w Warszawie
	52°14′13,0″N 20°59′18,0″E/52,236944 20,988333
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ulica Chłodna – ulica w dzielnicy Wola w Warszawie.

Historia

Ulica Chłodna powstała jako droga narolna wiodąca z placu Mirowskiego do wsi Wola. Po roku 1713 została włączona w skład zaprojektowanej przez Matthäusa Pöppelmanna Osi Saskiej. Noszącą ówcześnie nazwę aleja Wolska ulicę w roku 1770 przecięły w linii obecnej ul. Towarowej okopy Lubomirskiego.

Otoczenie początkowego odcinka ulicy stanowiły Koszary Gwardii Konnej Koronnej, zwane od nazwiska pierwszego dowódcy Wilhelma Miera Koszarami Mirowskimi. Jako ulica będąca obok Grzybowskiej jedną z dróg wyjazdowych w kierunku Poznania i Wrocławia, Chłodna była atrakcyjnym terenem inwestycyjnym. Dość wcześnie pojawiły się tu kamienice wznoszone jeszcze przed rokiem 1784; były to obiekty jednopiętrowe, w większości znajdujące się na zachodnim odcinku ulicy.

Bardzo intensywny rozwój ulicy nastąpił po roku 1815 i utworzeniu Królestwa Kongresowego; w latach 1816–1818 wybudowano klasycystyczne pawilony rogatek Wolskich projektu Jakuba Kubickiego^[2]. Około roku 1820 na trójkątnym placyku w widłach ul. Elektoralnej i Chłodnej utworzono plac targowy, nazywany placem Pod Lwem od lwa widniejącego w herbie Łada, należącym do Walickich, którzy byli właścicielami okolicznych dóbr zwanych Walicowem.

2 listopada 1830 ulicą przejechał Fryderyk Chopin opuszczający miasto na zawsze. Żegnający młodego kompozytora przy rogatkach Wolskich przyjaciele i uczniowie warszawskiego Konserwatorium odśpiewali mu z akompaniamentem gitary kantatę Zrodzony w polskiej krainie ułożoną przez Ludwika Adama Dmuszewskiego do melodii Józefa Elsnera^[3].

Do 1830 przy ulicy powstał szereg obiektów będących najwyższej próby dziełami stołecznej architektury; można by je wymieniać jednym tchem z zabudową takich ulic, jak Franciszkańska, Nowy Świat czy Nalewki. Najwspanialsza powstała pod nr. 11 dla Jana Bogumiła Leńskiego; jej twórcą był zapewne wybitny architekt tamtej doby – Antonio Corazzi lub Fryderyk Albert Lessel.

Kilka kolejnych budynków wystawionych w tamtym czasie przy Chłodnej zaprojektował inny ceniony^{[przez kogo?]} twórca – Karol Galle. Jedną z jego realizacji była kamieniczka Karola Kijoka, na miejscu której w latach 1912–1913 wzniesiono zachowaną do dziś pod nr. 20 kamienicę Zygmunta Lewina. Jej autorami byli architekci Józef Napoleon Czerwiński i Wacław Heppen. Jej fasadę ozdobił zegar, stąd zwyczajowa nazwa budynku – kamienica pod Zegarem.

Wojna roku 1831 nieco spowolniła tempo nowych inwestycji, jednak po tym okresie przy ulicy powstały trzy browary: Fryderyka Brzezińskiego pod nr. 51, Karola Sommera pod nr. 45/47 oraz powstały około roku 1850 browar Jana Szymanowskiego, wzniesiony u zbiegu z Żelazną. Akcentami wysokościowymi okolicy były zamykający perspektywę ulicy kościół św. Karola Boromeusza wybudowany w latach 1841–1849 przy placu Pod Lwem oraz okrągła wieża (tzw. czatownia) IV Oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej działającego od roku 1851 w Koszarach Mirowskich.

Wśród twórców kamienic wznoszonych przy Chłodnej w tamtym okresie byli m.in. Henryk Marconi, Adam Idzikowski, Alfons Kropiwnicki i Stefan Baliński. Przy ulicy działało wiele zakładów przemysłowych, m.in. zakład brązowniczy Wincentego Norblina. Po śmierci właściciela fabrykę przejął syn – Ludwik Norblin, który był współtwórcą Towarzystwa Akcyjnego Fabryk Metalowych „Norblin, Bracia Buch i T. Werner” działającego od 1882 przy ul. Żelaznej.

Wśród wznoszonych w tym czasie podobnych do siebie budynków wyróżniała się kamienica Kazimierza Granzowa, wybudowana pod nr. 8 według projektu Witolda Lanciego. Po 1885 wznoszone przy Chłodnej kamienice miały staranniej opracowane fasady; twórcy jednej z nich – pod nr. 26 – Stefanowi Szyllerowi zarzucano przesadę w użyciu detali i ozdób. W latach 1899–1902 w miejscu rozebranych wschodnich pawilonów Koszar Mirowskich wzniesiono Hale Mirowskie, które odcięły Chłodną od wschodniej części Osi Saskiej; w tym okresie powstały też pierwsze kamienice o protosecesyjnej ornamentyce fasad. Silniejsze piętno odcisnął w zabudowie ulicy okres wczesnego modernizmu; w okresie 1910–1914 powstało kilka dość solidnych kamienic, które przetrwały wojnę dzięki nowoczesnej, niepalnej konstrukcji. W początkach XX wieku Chłodna stała się traktem spacerowym dla okolicznej ludności. Od roku 1908 kursowały tędy tramwaje elektryczne^[4]. Ulicą przechodziły także kondukty pogrzebowe na cmentarz prawosławny i oba cmentarze ewangelickie^[5].

Przy ulicy działały liczne niewielkie fabryczki i wytwórnie; w tym czasie powstał także pod nr. 47 olbrzymi kinoteatr „Kometa” z widownią na 1500 osób. Sala kinowa znajdowała się też w kinie „Czary” oraz Domu Katolickim im. kardynała Kakowskiego pod nr. 9. Po tym okresie liczne kamienice nadbudowano, jedyny nowy budynek powstał w roku 1938 u zbiegu z Żelazną pod numerem 25. W narożnym domu pod numerem 11 działały szkoły powszechne nr 7, 19, 23 i 72^[6].

W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 przy kościele św. Karola Boromeusza powstał prowizoryczny cmentarz; groby zaczęto usuwać na rozkaz władz niemieckich w listopadzie 1939^[7]. W listopadzie 1940 ulica na odcinku między ulicami Wronią i Żelazną znalazła się w obrębie warszawskiego getta. Ulica Chłodna stanowiła granicę między tzw. małym i duże gettem^[8]. W grudniu 1941 granica getta w tym rejonie została przesunięta na środek ulicy Żelaznej^[9]. Jednocześnie do getta włączono kamienice znajdujące się przy ulicy Chłodnej na odcinku od Żelaznej do Waliców (strona nieparzysta) i Białej (strona parzysta). Mur getta biegł tutaj przy samej krawędzi jezdni; sama jezdnia należały do strony aryjskiej i panował na niej ożywiony ruch tramwajowy, samochodowy i pieszy^[10].

26 stycznia 1942 nad przelotową Chłodną przy Żelaznej oddano do użytku drewniany most dla ruchu pieszego, zbudowany na wysokości drugiego piętra pomiędzy kamienicami nr 23 i 26. Most został zaprojektowany przez niemiecką spółkę Schmied i Muentzermann^[11]. Został rozebrany po włączeniu w sierpniu 1942, w czasie wielkiej akcji deportacyjnej, terenu małego getta i obszaru pomiędzy ulicami Leszno i Chłodną do aryjskiej części miasta^[12]^[13].

Pod pretekstem konieczności wprowadzenia usprawnień komunikacyjnych w 1942 Niemcy rozebrali pawilony rogatek Wolskich^[12]. W kamienicy Ignacego Partowicza znajdującej się na skrzyżowaniu Chłodnej z Żelazną zorganizowano posterunek niemieckiej żandarmerii – Nordwache. W czasie powstania warszawskiego, 3 sierpnia 1944, placówka została zdobyta przez żołnierzy z batalionu „Chrobry I”^[14].

Podczas powstania warszawskiego jej skrzyżowanie z ulicą Wronią zostało zamknięte przez powstańców barykadą^[15]. 6 sierpnia 1944 roku toczyły się o nią ciężkie walki, gdyż ulicą nacierały główne siły niemieckie, przebijające się w kierunku Ogrodu Saskiego i pałacu Brühla^[16]. Setki mieszkańców ulicy Chłodnej oraz okolicznych ulic zostało wymordowanych podczas Rzezi Woli. Całkowitemu zniszczeniu uległa zabudowa w rejonie ulic: Okopowej, Towarowej i Walicowa. Po upadku powstania Niemcy wysadzili w powietrze absydę kościoła św. Karola Boromeusza.

Po wojnie fragment miasta, przez który przebiegała ulica, był nazywany Dzikim Zachodem^[17]. W 1946, zgodnie z decyzjami Biura Odbudowy Stolicy, rozebrano większość wypalonych budynków, włącznie z nadającymi się do remontu, a nawet zachowanymi obiektami zabytkowymi. W latach 1949–1960 między ulicami: Orlą, Świerczewskiego (od 1991 al. „Solidarności”), Żelazną, Chłodną i Elektoralną zbudowano osiedle mieszkaniowe Mirów zaprojektowane przez Tadeusza Kossaka^[18].

W listopadzie 1948 roku, wraz z likwidacją ostatniej w lewobrzeżnej Warszawie szerokotorowej linii tramwajowej (po przekuciu torów tramwajowych z rozstawu 1525 mm na 1435 mm), ulicą po raz ostatni pojechały tramwaje^[19]. Utraciła ona swe znaczenie komunikacyjne na rzecz al. gen. Karola Świerczewskiego (Trasy W-Z).

W 1965 założenie urbanistyczne ulicy zostało wpisane do rejestru zabytków^[20].

W latach 2010–2011 przeprowadzono generalny remont ulicy na odcinku od Żelaznej do Elektoralnej. Zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi zachowano jezdnie z kostki granitowej wraz z szynami tramwajowymi. Wraz z otwarciem 1 października 2011 zrewitalizowanej ulicy odsłonięto Kładkę Pamięci – pomnik składający się z dwóch par stalowych masztów połączonych linami upamiętniający znajdującą się w tym miejscu drewnianą kładkę łączącą w 1942 roku małe i duże getto^[21].

Na ulicy zachowała się przedwojenna brukowa nawierzchnia, a także tory tramwajowe pochodzące z pierwszego okresu budowy miejskiej sieci tramwajowej w Warszawie o historycznej szerokości 1525 mm^[22].

Ważniejsze obiekty

Obiekty nieistniejące

Rogatki Wolskie

Mieszkańcy

Przy Chłodnej 7 mieszkał i tworzył aż do śmierci w roku 1857 bajkopisarz Stanisław Jachowicz
Przy Chłodnej 15 (na trzynastym piętrze) mieszkał do śmierci w roku 1984 błogosławiony ksiądz Jerzy Popiełuszko
Przy Chłodnej 18 mieszkał do śmierci botanik Karol Drymmer
W Kamienicy pod Zegarem przy Chłodnej 20 w mieszkaniu na pierwszym piętrze od 13 grudnia 1941^[23] do dnia swego samobójstwa (popełnionego w siedzibie Gminy Żydowskiej 23 lipca 1942) mieszkał prezes warszawskiego Judenratu Adam Czerniaków.
Przy Chłodnej 40 mieszkał w czasie powstania warszawskiego poeta Miron Białoszewski.

Ulica w kulturze masowej

Ulica Chłodna „zagrała” w filmie Romana Polańskiego Pianista. Zdjęcia nakręcono przy ul. Stalowej, a drewniany most został zbudowany w pobliżu skrzyżowania z ulicą Konopacką^[24]

Przypisy

↑ Mapa Warszawy [online], Urząd m.st. Warszawy [dostęp 2023-11-05] .
↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2. Canaletta-Długosza. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 35. ISBN 83-9066291-4.
↑ Piotr Mysłakowski: Warszawa Chopinów. Warszawa: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2012, s. 169–170. ISBN 978-83-61142-80-5.
↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.
↑ Józef Galewski, Ludwik B. Grzeniewski: Warszawa zapamiętana. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 30.
↑ Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 124. ISBN 978-83-61253-51-8.
↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 24. ISBN 978-83-07-03239-9.
↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 44. ISBN 978-83-07-03239-9.
↑ Mapa Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński, [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
↑ Władysław Szpilman: Śmierć miasta: pamiętniki 1939–1945 (oprac. Jerzy Waldorff). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, 1946, s. 59.
↑ Igor Piotrowski: Chłodna. Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury u Sztuki, 2007, s. 47. ISBN 978-83-60623-23-7.
↑ ^a ^b Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2. Canaletta-Długosza. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 41. ISBN 83-9066291-4.
↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 113. ISBN 978-83-63444-27-3.
↑ Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1969, s. 109.
↑ Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1969, s. 130.
↑ Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1969, s. 131.
↑ Spacerownik po Woli. 20 tras tematycznych, Warszawa: Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 2006, s. 6, 143, ISBN 978-83-911262-7-1 [dostęp 2024-05-23] .
↑ Lech Chmielewski: Przewodnik warszawski. Gawęda o nowej Warszawie. Warszawa: Agencja Omnipress i Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnicze "Rzeczpospolita", 1987, s. 22. ISBN 83-85028-56-0.
↑ Daniel Nalazek. Warszawa na torach (chwilowo) odbudowana. „Skarpa Warszawska”, s. 48, czerwiec 2024.
↑ Zestawienie zabytków nieruchomych. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 3o września 2020 r. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 64. [dostęp 2020-11-15].
↑ Marta Chodorska, Tomasz Chodorski: Warszawa 2011. Najciekawsze realizacje roku. Warszawa: Wydawnictwo HORN, 2012, s. 45. ISBN 978-83-932396-2-7.
↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 300. ISBN 83-907574-00.
↑ Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 233.
↑ Dariusz Walczak, Daniel Nalazek, Bartłomiej Maciejewski: Tramwajem przez piekło, czyli komunikacja miejska na terenie Dzielnicy Żydowskiej w Warszawie (1940-1942). Warszawa: Wydawnictwo Eurospinter, 2013, s. 94, 96. ISBN 978-83-63652-01-2.

Bibliografia

Artur Nadolski: Pani Chłodna. Opowieść o warszawskiej ulicy. Warszawa: Bellona, 2008. ISBN 978-83-1111258-2.
Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, tom 2. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 34. ISBN 83-9066291-4.

Linki zewnętrzne

Ulica Chłodna na portalu warszawa1939.pl

[1] Mapa Warszawy [online], Urząd m.st. Warszawy [dostęp 2023-11-05] .

[2] Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2. Canaletta-Długosza. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 35. ISBN 83-9066291-4.

[3] Piotr Mysłakowski: Warszawa Chopinów. Warszawa: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2012, s. 169–170. ISBN 978-83-61142-80-5.

[4] Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.

[5] Józef Galewski, Ludwik B. Grzeniewski: Warszawa zapamiętana. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 30.

[6] Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 124. ISBN 978-83-61253-51-8.

[7] Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 24. ISBN 978-83-07-03239-9.

[8] Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 44. ISBN 978-83-07-03239-9.

[9] Mapa Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński, [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.

[10] Władysław Szpilman: Śmierć miasta: pamiętniki 1939–1945 (oprac. Jerzy Waldorff). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, 1946, s. 59.

[11] Igor Piotrowski: Chłodna. Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury u Sztuki, 2007, s. 47. ISBN 978-83-60623-23-7.

[Zieliński41-12] Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2. Canaletta-Długosza. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 41. ISBN 83-9066291-4.

[13] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 113. ISBN 978-83-63444-27-3.

[14] Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1969, s. 109.

[15] Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1969, s. 130.

[16] Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1969, s. 131.

[17] Spacerownik po Woli. 20 tras tematycznych, Warszawa: Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 2006, s. 6, 143, ISBN 978-83-911262-7-1 [dostęp 2024-05-23] .

[18] Lech Chmielewski: Przewodnik warszawski. Gawęda o nowej Warszawie. Warszawa: Agencja Omnipress i Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnicze "Rzeczpospolita", 1987, s. 22. ISBN 83-85028-56-0.

[19] Daniel Nalazek. Warszawa na torach (chwilowo) odbudowana. „Skarpa Warszawska”, s. 48, czerwiec 2024.

[20] Zestawienie zabytków nieruchomych. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 3o września 2020 r. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 64. [dostęp 2020-11-15].

[21] Marta Chodorska, Tomasz Chodorski: Warszawa 2011. Najciekawsze realizacje roku. Warszawa: Wydawnictwo HORN, 2012, s. 45. ISBN 978-83-932396-2-7.

[22] Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 300. ISBN 83-907574-00.

[23] Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 233.

[24] Dariusz Walczak, Daniel Nalazek, Bartłomiej Maciejewski: Tramwajem przez piekło, czyli komunikacja miejska na terenie Dzielnicy Żydowskiej w Warszawie (1940-1942). Warszawa: Wydawnictwo Eurospinter, 2013, s. 94, 96. ISBN 978-83-63652-01-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]