Trubadurzy

Alfons II Aragoński

Trubadurzy – poeci i zarazem muzycy francuscy działający w XII i XIII wieku. Przyjęło się uważać za trubadurów tych poetów, którzy działali na południu Francji, pisząc w języku oksytańskim, langue d’oc, natomiast za truwerów – poetów z północy Francji piszących po francusku, langue d’oïl. Terminem trobairitz określa się kobietę-trubadura.

Działalność trubadurów była najwcześniejszym i najistotniejszym przejawem regionalnej sztuki muzycznej i poetyckiej w średniowiecznej kulturze Zachodu, a jej wpływ można dostrzec – nie tylko w epoce średniowiecza – również na terenie innych krajów europejskich. Z imienia wymienić można około 460 trubadurów, z twórczości których zachowało się około 2600 utworów – z czego jedynie około 10 posiada oryginalną melodię.

Twórczość literacka trubadurów to tzw. poezja prowansalska. Z tradycji trubadurów wywodzą się truwerzy i niemieccy minnesingerzy. Poezję trubadurów i truwerów rozpowszechniali oni sami lub też wędrowni śpiewacy zwani minstrelami.

Lista częściej wymienianych trubadurów

Folquet de Marselha

(W nawiasach podany został przybliżony czas ich działalności).

• Aimeric de Peguilhan (1190–1221),
• Arnaut Daniel (1180–1195),
• Arnaut de Mareuil (1195),
• Bernart de Ventadorn (1147–1170),
• Bertran de Born (1159–95, zm. 1215),
• Cerveri de Girona (1259–1285),
• Folquet de Marseille (1178–1195, zm. 1231),
• Gaucelm Faidit (1172–1203),
• Wilhelm (Guillaume) IX, zwany Akwitańskim (1071–1126),
• Giraut de Bornelh (1162–1199),
• Guiraut Riquier (1254–1292),
• Jaufre Rudel (1125–1148),
• Marcabru (1130–1149),
• Peire d’Alvernhe (1149–1168, zm. 1215),
• Peire Cardenal (1205–1272),
• Peire Vidal (1183–1204),
• Peirol (1188–1222),
• Raimbaut d’Aurenga (1147–1173),
• Raimbaut de Vaqueiras (1180–1205),
• Raimon de Miraval (1191–1229)
• Sordello (1220–69, zm. 1269).

Wszyscy znani z imienia trubadurzy zostali wymienieni w Bibliographie Pilleta i Carstensa z 1933 roku wraz z podaniem zachowanych utworów i źródeł.

Vidas

Z XIII i XIV wieku zachowały się pierwsze zbiory vidas – pełnych fantazji romantycznych pieśni będących opowieściami o życiu trubadura. Typowym przykładem takiej historii jest świadectwo o życiu Jaufre Rudela:

Jaufre Rudel z Blaye był wysoko urodzonym księciem Blaye; i zakochał się on w hrabinie Tripoli, nie ujrzawszy jej ani razu, ale słysząc o niej wiele dobrego od pielgrzymów powracających z Antiochii. Skomponował wiele pieśni o niej, chwaląc ją w pięknych melodiach i smutnych słowach. Pragnąc ją ujrzeć, wziął krzyż i wyruszył w morze; na łodzi zaś zachorował. Przyniesiono go, ledwo już żywego, do gospody w Tripoli i powiedziano o tym hrabinie; ta zaś przyszła do niego i wzięła go w ramiona. Poznał, że to musi być ona, i odzyskał zmysły słuch i woni, i chwalił Boga za to, że mógł dożyć chwili, gdy jego ukochana znalazła się przy nim. I tak umarł w jej ramionach, a ona pochowała go z honorami w świątyni i jeszcze tego samego dnia pogrążyła się w głębokim smutku.

Status społeczny trubadurów związany jest z wieloma legendami, sięgającymi czasów samych poetów, którzy nierzadko opisywali swoje własne losy. Trubadurami byli zarówno arystokraci – chociażby książę Wilhelm Akwitański, zwany „pierwszym spośród trubadurów” – jak i wędrowni muzykanci – jak Cercamon. Skądkolwiek się jednak wywodził, aby osiągnąć sukces, trubadur musiał stać się cortes et enseignatz – dworskim i znakomitym.

Fin’amor – miłość dworska

Tematyka miłości idealnej, choć pojawiająca się już wcześniej, była przez długi czas uważana za wkład trubadurów w europejską literaturę. Współczesne określenie „miłość dworska” (amour courtois), które po raz pierwszy pojawiło się pod koniec XIX wieku, jest uproszczeniem zjawiska i powinno być postrzegane przez pryzmat średniowiecznej koncepcji miłości i małżeństwa. Fin’amor nie jest tylko zjawiskiem literackim, ale istotnym elementem kultury w ówczesnym społeczeństwie. Miłość jest sposobem, by się doskonalić. Obejmuje tęsknotę, sekret, oświecenie, a także maniakalne zmiany nastrojów. Szczególną cechą miłości u trubadurów jest nacisk na jej społeczne i osobiste korzyści. Dworski charakter miłości powoduje specyficzną relację między kochankiem a jego otoczeniem: musi być dyskretny oraz wierny zasadzie decorum – cechy typowe dla kultury, do i dla której się wypowiada.

Idealna miłość jest także interesująca ze względu na swoją złożoność, napięcie, oksymorony i kontrasty: sacrum – profanum, szlachetne – obsceniczne, idealizm – realizm, rozstanie – złączenie. Pozornie jej koncepcja sprzeciwia się religii – pochwała pożądania można przecież przeciwstawić wiecznej miłości chrześcijańskiej lub caritas. Ekstatyczna miłość, wychwalająca wartość jednostki, jest jednak analogiczna do miłości, którą opisywało wielu XII-wiecznych wyznawców (m.in. Bernard z Clairvaux).

Jednocześnie interesujące jest zestawienie mocy przypisywanej kobietom w wielu pieśniach trubadurów z ograniczeniami na nie nakładanymi w rzeczywistości. Tworzy się wyidealizowany obraz kobiet na tle ich podporządkowania w społeczeństwie. Kobiety-trubadurki, tzw. trobairitz, były niewielką grupą należącą do arystokracji, działającą w latach 1170–1260; zachowało się, według różnych źródeł, od 23 do 46 tekstów – w porównaniu z ponad 2500 tekstami autorstwa mężczyzn. Z imienia znanych jest niewiele – należą do nich m.in. Beatriz de Dia oraz Castelloza.

Gatunki

Peire Vidal

Geneza

Do powtarzających się motywów należą przede wszystkim dworskość i miłość; niegodziwi szpiedzy (lauzengiers); służebna miłość; oparcie się cielesnym namiętnościom; podstęp i desperacja; choroba z miłości i śmierć; radość w miłości (szczególnie często jako natchnienie); potęga kobiety. Potrzeba wyrażenia tych motywów w formie zwięzłej i klarownej doprowadziła do powstania specyficznych gatunków. W ten sposób, na przykład, pragnienie kochanków, by nigdy nie zostali rozdzieleni, jest odzwierciedlone w albie – pieśni porannej: kochankowie w swoim szczęściu nie dostrzegają, że noc minęła; zostają ostrzeżeni przez świergot ptaków lub zaufaną osobę.

Podział ze względu na formę

• Canso (canzo) – składająca się ze strofek 6–7-wierszowych, o budowie muz. aab (odpowiednik ballady truwerów i Barform minnesingerów),
• Vers – melodia powtarza się we wszystkich wierszach tekstu.

Podział ze względu na tematykę

• Vers (patrz wyżej) – termin używany często w 1 poł. XII wieku, niezależnie od tematyki utworu, choć w późnym XII wieku zaczęło oznaczać wiersze moralizujące w stylu Marcabru;
• Alba – dziękczynna pieśń kochanków o świcie (jej treścią bywa także dialog między odjeżdżającym o wczesnym poranku kochankiem i jego przyjacielem, który ostrzega go przed grożącym niebezpieczeństwem);
• Canso (patrz wyżej) – dworska pieśń miłosna napisana w wysokim stylu (np. twórczość Bernarta de Ventadorn);
• Sirventes – pieśni satyryczno-polityczne, często stosujące kontrafakturę;
• Tenso, partimen, joc-partit (jeu parti) – pieśni zawierające elementy dialogu;
• Pastorela – pieśń opisująca spotkanie rycerza z pasterką;
• Dansa – pieśń oparta na formie tanecznej;
• Descort – pieśń ułożona w sposób nieuporządkowany, często wielojęzyczna (u Raimbauta de Vaqeiras – pięciojęzyczna);
• Escondig – rodzaj canso zawierający przeprosiny kochanka, który swoim zachowaniem obraził wybrankę;
• Planh (plank, planctus) – lament na śmierć wybitnej osobistości.

Znaczenie

Można zaryzykować twierdzenie, że z twórczości trubadurów wywodzi się cała współczesna poezja europejska. Zastosowane przez prowansalskich poetów rozwiązania, zarówno w sferze treściowej i stylistycznej, jak i formalnej, wersyfikacyjnej, były powielane i rozwijane przez późniejszych autorów średniowiecznych. W liryce trubadurów szczególnie bujnie rozwinęła się strofika.

Bibliografia

• John Stevens/Ardis Butterfield, „Troubadours”, The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London, Macmillan, 2001.