Tell
Tell[1][2], także tall[2] – typ stanowiska archeologicznego, utworzonego z nawarstwiających się wskutek długotrwałego osadnictwa, szczątków osad ludzkich[3].
Po raz pierwszy zjawisko akumulacji poziomów stratygraficznych osadnictwa ludzkiego na stanowisku tego typu zostało zauważone przez Heinricha Schliemanna i Wilhelma Dörpfelda podczas prac wykopaliskowych w Troi w latach 70. i 80. XIX wieku. Pierwsze naukowe metody prac wykopaliskowych na tego typu stanowisku opracowali William Flinders Petrie i Frederick J. Bliss podczas wykopalisk w Tell el-Hesi w latach 1890–1892[4][5].
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Nazwa, związana z charakterystyczną formą stanowisk, jest pochodzenia semickiego i oznacza ‛wzgórze’ lub ‛kopiec’ (arab. تَلّ tall, hebrajskie tel)[6] lub pochodzi z dialektu babilońskiego, w którym słowo tillu oznaczało ‛rumowisko’[1].
Przedrostek tell występuje czasem jako fragment nazwy miejscowości np. Tel Awiw. Współczesne miasta nie są już jednak położone na tellach, choć często w ich pobliżu. Czasem jednak określenie pojawia się, pomimo że pobliskie stanowiska nie są tellami. Przykładem jest miasto Amarna w środkowym Egipcie, nazywane Tall al-Amarna. W południowo-zachodnich rejonach Azji na określenie tellów używa się terminów: tepe, toprak, lub kale[1].
Struktura
[edytuj | edytuj kod]Kopiec składa się z wielu nakładających się jednostek stratygraficznych. W pierwszej fazie – przed powstaniem kopca, naturalne wzniesienie było zamieszkiwane przez ludzi. Na przestrzeni lat kolejne osady ulegały zniszczeniu i poszczególne gruzowiska tworzyły warstwy wypiętrzającego się wzgórza[1]. Ze względu na charakterystyczną morfologię, najczęściej stosowaną metodą odnajdywania tellów jest penetracja lotnicza[6].
Na tellach najczęściej występowały ciasno zagęszczone osady. Zabudowa wykonana była głównie z cegły mułowej oraz bloków kamiennych. Osady te podczas użytkowania ulegały częściowemu niszczeniu, a kolejne budowle powstawały na gruzach poprzednich, co powodowało podnoszenie się całego terenu. W czasie przerw w osadnictwie szczątki zabudowy często ulegały zasypaniu przez piaski pustyni lub rozmywaniu przez deszcze. Ze względu na istnienie wielu warstw stratygraficznych, na stanowiskach typu tell rzadko stosuje się sztywną siatkę wykopów kwadratowych. Jedną z powszechnie przyjętych metod jest wykop schodkowy z szeroką płaszczyzną górną, która w miarę obniżania się wykopu zamienia się w serię dużych stopni[7].
Rozmiary telli wahają się od 30 m do 1 km średnicy i od 1 m do ponad 43 m wysokości. Do najwyższych należy Tell Brak w Syrii[8].
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Ten typ stanowisk charakterystyczny jest przede wszystkim dla Bliskiego Wschodu, gdzie dopatruje się ich ponad 50 tysięcy. Duża liczba występujących w tym regionie tellów związana jest (obok licznego występowania pierwotnych kultur epipaleolitu, neolitu i młodszych) z półsuchym klimatem, który najlepiej sprzyja powstawaniu kopców osadniczych[9]. Telle są świadectwem wysoko rozwiniętego osadnictwa w czasach prehistorycznych. Występują od Doliny Indusu[10] na wschodzie po południowo-wschodnią Europę na zachodzie[11].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Marcin Majewski: Archeologia biblijna. Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, 2012, s. 102.
- ↑ a b tall, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-02-22].
- ↑ Timothy Darvill: Concise Oxford Dictionary of Archaeology. Oxford: OUP Oxford, 2008, s. 560. ISBN 978-0199534043.
- ↑ Avraham Negev, Shimon Gibson: Archaeological encyclopedia of the Holy Land. Continuum, 2005, s. 559. ISBN 978-0-8264-8571-7.
- ↑ Temples - Tell, [w:] Archaeological encyclopedia of the Holy Land, New York ; London : Continuum, 2001, s. 497, ISBN 978-0-8264-1316-1 [dostęp 2023-11-11] (ang.).
- ↑ a b Julia Zabłocka: 'Historia Bliskiego Wschodu w starożytności (od początków osadnictwa do podboju perskiego). Warszawa: 1987, s. 54. ISBN 978-83-04-02183-9.
- ↑ C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia. Teorie. Metody. Praktyka, Warszawa 2002, s. 102.
- ↑ Wendy Matthews, Tells in Archaeology, [w:] Encyclopedia of Global Archaeology, 2014, s. 7259–7262, DOI: 10.1007/978-1-4419-0465-2_1512, [1] [dostęp 2024-07-26] (ang.).
- ↑ C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia. Teorie. Metody. Praktyka, Warszawa 2002, s. 479.
- ↑ Arkadiusz Sołtysiak: Dzieje starożytnej Mezopotamii z perspektywy bioarcheologicznej. Sopot: 2006, s. 626–630, seria: Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek.
- ↑ Wojciech Pastuszka: Polscy archeolodzy zastosowali w Çatal Höyük nowatorski model datowania. Archeowieści, 2011-05-02. [dostęp 2015-02-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-22)]. (pol.).