Piszczałka karpacka

Vít Kašpařík – twórca piszczałek karpackich, sprzedający swoje wyroby w 2017 roku podczas jarmarku wielkanocnego w Valašské muzeum v přírodě – skansen na Morawskiej Wołoszczyźnie znajdujący się w mieście Rožnov pod Radhoštěm.

Fujarki (fujary) z warszawskiej wystawy muzycznej w 1888 r.

Ľubomír Párička – słowacki twórca fujar, muzyk.

Piszczałka karpacka (zwana również piszczałką pasterską, dudką lub fujarką) – ludowy instrument muzyczny z grupy aerofonów, wykonany najczęściej z jednego kawałka drewna, z którego dźwięk moduluje się siłą zadęcia oraz zatykając lub otwierając wykonane w instrumencie otwory palcem.

Budowa instrumentu

Główną częścią piszczałki jest ustnik służący do wdmuchiwania powietrza – w celu wydobycia dźwięku. Wielkość instrumentów jest zróżnicowana – od kilkunastocentymetrowych do ok. 60 cm. Stanowią mniejszą wersje fujar (zob. fujara słowacka) – instrumentu o znacznie większych rozmiarach od fujarki. Materiałem na budowę piszczałek jest m.in. jawor, kora wierzbowa, łozina oraz bez czarny. Tego typu instrument wytwarzany jest często z gałęzi czarnego bzu, ponieważ materiał ten umożliwia łatwe wywiercenie otworu centralnego. Następnie instrument jest rzeźbiony i wykańczany olejem lnianym. Tradycyjną metodą tworzenia instrumentów dętych było wypalanie za pomocą prętu czy też drutu. Często są zdobiono motywami roślinnymi lub geometrycznymi. Rozpiętość dźwięków piszczałek jest różna i zależy od ich menzury.

Rodzaje piszczałek

Możemy wyróżnić piszczałki z otworami bocznymi, podwójne lub bez otworów palcowych. W piszczałce podwójnej wywiercone są dwa równoległe do siebie kanały o identycznej długości i średnicy, a w jednym z nich najczęściej otwory palcowe. Za to w piszczałce bez otworów palcowych wydobywa się tony przez zmianę siły zadęcia oraz zamykanie i otwieranie palcem wylotu piszczałki. Piszczałka bezotworowa wymaga bardzo dobrej techniki gry, gdyż do wydawania dźwięków o różnej wysokości służy jeden palec układany na otworze wylotowym. Ten rodzaj piszczałki można przyrównać do skandynawskiego „fletu z wierzby” (ang. willow flute).

Występowanie i nazwy regionalne

Piszczałka jest integralną częścią tradycyjnej muzyki Karpat – zarówno w części czeskiej (Morawska Wołoszczyzna), polskiej (Beskid Żywiecki), jak i słowackiej. Najczęściej spotykanym rodzajem piszczałek w polskich obszarach karpackich jest piszczałka (nazwa gwarowa: piscołka, piscàłka) z sześcioma otworami palcowymi. Zarówno na Słowacji, jak i w Czechach określa się je nazwą píšťaly. Ludowa piszczałka (cz. lidová píšťala) pojawiła się na terenie Moraw za sprawą kolonizacji wołoskiej, trwającej od XIV do XVI wieku. W trakcie fali migracji wołoscy pasterze osiedlili się na terenach łuku karpackiego ciągnącego się od Siedmiogrodu po wschodnie obszary gór na terenie Moraw.

Funkcja piszczałek

Piszczałka służyła głównie do gry solowej. Stosowanie i produkcja piszczałek była integralną częścią kultury pasterskiej. Prócz muzycznych, pełniła także funkcje użytkowe – jako kij do podpierania lub zaganiania zwierząt. Przykładowo ludowy twórca Władysław Cul z Pewela Slemeńskiego w II poł. XX w. używał swojej piszczałki podczas pasania krów. Piszczałka była również jednym z najpopularniejszych instrumentów muzycznych występujących w przekazach ludowych, legendach i podaniach. Wierzono, że posiada ona cudowne właściwości, a grający na niej mogą w magiczny sposób oddziaływać na otoczenie. Kazimierz Moszyński uważał, że popularność piszczałki w tekstach folkloru była odzwierciedleniem jej rozpowszechnienia w kulturze ludowej. Współcześnie karpackie piszczałki używa się w celu pracy nad samoświadomością, uwzględniając terapeutyczny charakter tych instrumentów.

Współcześni twórcy

Pomimo odwrotu od tradycyjnego wypasu, który dokonał się w ciągi XIX i XX wieku, a wraz z nim zaniku produkcji i stosowania piszczałek, ostatnia dekada przyniosła nowe zainteresowanie tymi instrumentami. Obecnie można znaleźć szereg artystów karpackich w regionach trzech krajów, którzy wytwarzają piszczałki. Przykładowo walaskie piszczałki (cz. valašské píšťaly) czy też walaskie fujary są wyrabiane m.in. przez ludowego twórcę Víta Kašpaříka.

Linki zewnętrzne

• Wywiad z twórcą ludowych piszczałek Vítem Kašpaříkem
• Video z twórcą ludowych piszczałek Vítem Kašpaříkem