Orzeł południowy

Orzeł południowy
	Aquila fasciata
	Vieillot, 1822
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	jastrzębie
Plemię	Accipitrini
Rodzaj	Aquila
Gatunek	orzeł południowy
Synonimy
	Aquila fasciatus Vieillot, 1822; Hieraaetus fasciatus (Vieillot, 1822); Falco ducalis M.H.C. Lichtenstein, 1842; Hieraaetus fasciatus grandis Wilder, 1928; Hieraaetus fasciatus renschi Stresemann, 1932;
	Aquila fasciatus Vieillot, 1822; Hieraaetus fasciatus (Vieillot, 1822); Falco ducalis M.H.C. Lichtenstein, 1842; Hieraaetus fasciatus grandis Wilder, 1928; Hieraaetus fasciatus renschi Stresemann, 1932;
Podgatunki
	A. f. fasciata Vieillot, 1822; A. f. renschi (Stresemann, 1932);
	A. f. fasciata Vieillot, 1822; A. f. renschi (Stresemann, 1932);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Orzeł południowy^[5], orzełek południowy^[6], orzełek Bonellego (Aquila fasciata) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Występuje w cieplejszych rejonach Eurazji oraz w północnej Afryce; raz stwierdzono go w Polsce. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Występowanie

Orzeł południowy zamieszkuje południową Europę (basen Morza Śródziemnego), północną Afrykę i południową Azję – nieciągły zasięg od Bliskiego Wschodu po jej południowo-wschodnią część. Ptak przeważnie osiadły. Liczebność europejskich populacji jest niewielka (1100–1200 par lęgowych w 2015 roku^[4]) i zamyka się rozmieszczeniem w większości na Półwyspie Iberyjskim.

W dniu 28 marca 2022^[7] po raz pierwszy zanotowano przybycie jednego osobnika na terytorium Polski. W 2023 roku Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego wciągnęła orła południowego na Listę awifauny krajowej^[8].

Systematyka

Gatunek ten po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1822 roku francuski ornitolog Louis Pierre Vieillot, nadając mu nazwę Aquila fasciata^[3]^[9]. Nazwa ta jest obecnie akceptowana przez ornitologiczne autorytety^[3]^[5]^[10], choć dawniej gatunek bywał też umieszczany w rodzaju Hieraaetus^[3]. Miejsce typowe to Montpellier w południowej Francji^[3]^[9].

Podgatunki

Wyróżniono dwa podgatunki A. fasciata^[2]^[10]^[11]:

Aquila fasciata fasciata – północna Afryka i południowa Europa do południowych Chin i Indochin.
Aquila fasciata renschi – Małe Wyspy Sundajskie.

Charakterystyka

Wygląd

To duży orzeł o silnej budowie. Występuje w dwóch formach barwnych (niezależnie od wieku lub płci) – podobny do jasnej formy orzełka włochatego, ale w porównaniu z nim jest nieco większy. Jedna forma ma biały spód ciała i ciemnobrązowe cętki na piersiach, u drugiej ich tam nie ma. Wierzch jest ciemny z białawymi plamami na górze i środku. Część brzuszna ma barwę białawą, również przednia część skrzydeł jest biała, a wewnętrzny ich fragment jest szeroki, czerniawy z ukośnym pasem. Natomiast tylna część skrzydeł jest szara i widać na niej delikatne rozmyte prążki. Ma małą głowę wyraźnie odcinającą się od reszty ciała, co sprawia wrażenie głębokich piersi. Młode ptaki mają rudobrązowy odcień o rudym spodzie i szarych lotkach – wewnętrzne dłoniowe są jaśniejsze. Przez środek ich skrzydła biegnie początkowo wąski, a potem, wraz z wiekiem, coraz bardziej szeroki pas. Niektóre z młodszych ptaków mogą być bielsze na spodzie i brakuje im ciemnego pasa oraz plam na nadgarstku. Prowadzi osiadły i skryty tryb życia, więc trudno go zauważyć.

Lot

Nad górskimi rejonami, które zasiedlają przez wiele lat, od jesieni wykonują widowiskowe loty. W locie dorosłe osobniki rozpoznaje się po białych barkówkach i ciemnym, szerokim pasie na skrzydłach. Prostokątny ogon jest dość duży. Jego wielkie skrzydła w pewnym stopniu przypominają skrzydła jastrzębia. Z przodu są zgięte, a w czasie szybowania widać ich tylny prosty brzeg. Niektórzy określają orzełka jako „orłojastrzębia”, dopatrując się w nim cech wspólnych – siły orła przedniego i szybkości jastrzębia.

Wymiary ciała

Długość ciała: 65–72 cm^[12]
Rozpiętość skrzydeł: samce 150–160 cm, samice 165–180 cm^[12]
Masa ciała: 1,6–2,4 kg^[12]

Ekologia i zachowanie

Biotop

Preferuje półpustynie i stepy, choć może gnieździć się również w wysokich górach i na bezleśnych płaskowyżach. Często poluje na terenach porośniętych krzewami i niskimi drzewami, takich jak makia czy garig; pojawia się też na pastwiskach i polach uprawnych^[12].

Rozród

Dana para ptaków ma wiele gniazd ukrytych w niszach skalnych. Budują je z gałązek na wyniosłych skałach. Czasami budują gniazdo na drzewie^[12] lub słupie energetycznym^[2]. Terytoria orzełków południowych sięgają 10 000 ha.

Samica składa 1–2 jaja i wysiaduje je przez 37–40 dni, podczas gdy samiec karmi ją w gnieździe lub w jego pobliżu. Samica początkowo karmi pisklęta ofiarami przyniesionymi przez samca, ale później dorośli polują razem. Młode opuszczają gniazdo po około 60–70 dniach od wyklucia, ale pozostają na terytorium przez kilka miesięcy. Po osiągnięciu pełnej niezależności od rodziców rozpraszają się, często na kilkaset kilometrów od swych rodzinnych terytoriów^[12].

Pożywienie

Nad Morzem Śródziemnym ich głównym pożywieniem są kuropatwy czerwone i dzikie króliki. Mogą też chwytać kawki, gołębie i inne ptaki. Zjadają również jaszczurki czy gryzonie^[12]. Polują na zwierzynę, spadając z wielkiej wysokości lub z zasadzki. Gdy łapią ptaki, ścigają je ze zręcznością wśród drzew.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje orła południowego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 21 000 – 24 000 dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznaje się za spadkowy. We Francji większość gniazd tego gatunku jest strzeżona, a we Francji i Katalonii udało się zapewnić niektórym parom lęgowym sztuczne źródła pożywienia^[4].

Na terenie Polski orzeł południowy jest objęty ścisłą ochroną gatunkową jako gatunek występujący naturalnie na terytorium państw Unii Europejskiej^[13].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Aquila fasciata, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c Species account: Bonelli's Eagle Aquila fasciata. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. The Peregrine Fund. [dostęp 2023-02-05]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Orzełek południowy (Hieraaetus fasciatus) (Vieillot, 1822). Avibase. [dostęp 2012-03-12].
↑ ^a ^b ^c Aquila fasciata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (wersja: 2019-03-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-11-10].
↑ P. Mielczarek, W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. Tom 40, zeszyt specjalny, 1999.
↑ Recent records | Clanga [online], clanga.com [dostęp 2022-04-06] .
↑ Lista awifauny krajowej. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce – stan z 31.12.2022. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej PTZool. [dostęp 2023-02-05].
↑ ^a ^b L.J.P.L.J.P. Vieillot L.J.P.L.J.P., Sur une nouvelle espèce d'aigle découverte en France, „Mémoires de la Société linnéenne de Paris”, 2, Paryż [1823], s. 152–154 (fr.).
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-11-10]. (ang.).
↑ Bonelli's Eagle (Hieraaetus fasciatus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-17)]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Nicole Bouglouan: Bonelli’s Eagle. [w:] oiseaux-birds.com [on-line]. [dostęp 2020-11-10]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Peter Hayman, Rob Hume: Rozpoznawanie ptaków. Warszawa: Muza SA, 2005, s. 59. ISBN 83-7319-639-0.
Tajemnice zwierząt: Ptaki drapieżne Europy. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1991. ISBN 83-7023-149-7.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Aquila fasciata, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[gr-2] Species account: Bonelli's Eagle Aquila fasciata. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. The Peregrine Fund. [dostęp 2023-02-05]. (ang.).

[avibase-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Orzełek południowy (Hieraaetus fasciatus) (Vieillot, 1822). Avibase. [dostęp 2012-03-12].

[iucn-4] Aquila fasciata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-5] Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (wersja: 2019-03-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-11-10].

[mc-6] P. Mielczarek, W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. Tom 40, zeszyt specjalny, 1999.

[7] Recent records | Clanga [online], clanga.com [dostęp 2022-04-06] .

[kflista-8] Lista awifauny krajowej. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce – stan z 31.12.2022. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej PTZool. [dostęp 2023-02-05].

[oryg-9] L.J.P.L.J.P. Vieillot L.J.P.L.J.P., Sur une nouvelle espèce d'aigle découverte en France, „Mémoires de la Société linnéenne de Paris”, 2, Paryż [1823], s. 152–154 (fr.).

[ioc-10] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-11-10]. (ang.).

[ibc-11] Bonelli's Eagle (Hieraaetus fasciatus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-17)]. (ang.).

[oiseaux-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Nicole Bouglouan: Bonelli’s Eagle. [w:] oiseaux-birds.com [on-line]. [dostęp 2020-11-10]. (ang.).

[13] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]